بخشی از مقاله
چکیده
شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکاملپذیر است، که با گسترش بعد کالبدی و مسئله شهرنشینی، همچنین افزایش تدریجی تعداد شهرها در جهان و تداوم بارگذاریهای محیطی و اقتصادی بر بستر آنها لزوم توجه بیشتر به آنها ضروری است. شهر به عنوان یک منبع توسعه، نیازمند مدیریتی پویا در تمامی ابعاد آن است. برنامههای مدیریتی و حفاظتی بافت تاریخی شهرها از جمله اقداماتی است که امروزه در اکثر کشورهای دنیا دنبال میشود و در ایران نیز این مسئله مورد توجه جدی مدیریت شهری است. با توجه به نو بودن موضوع و تجربه کم مدیریت شهری در ایران، آگاهی از تجربه دیگر کشورها و بهرهگیری از تجربیات آنها میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات مدیریت شهری در ایران باشد. مروری بر ادبیات شهری جهان در دهه های معاصر و تجربه های اجرا شده حفاظت، مرمت، بازسازی، باززنده سازی، نوسازی، توسعه مجدد، بازآفرینی و دیگر تجربه ها بیانگر آن است که در هر یک از شهرهای مهم تاریخی متناسب با زمینه طراحی یکی از تجربه ها به کار گرفته شده است. این تجربه ها در عین تنوع، در جهت تحقق ایدهه ای کلی خود موضوعاتی در اهداف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی را مورد مطالعه قرار دادهاند. این مقاله از طریق قیاس تطبیقی تجارب مدیریتی و حفاظتی بافت تاریخی شهری در کشورهای توسعه یافته از یکسو و تجارب کشورهای در حال توسعه و نمونه های موردی در ایران از سوی دیگر، درصدد بررسی تجارب جهانی در حیطه مدیریت و حفاظت بافت تاریخی شهری است.
واژههای کلیدی: بافت تاریخی شهری، تجارب جهانی، راهکارهای مدیریتی و حفاظتی.
-1 مقدمه
شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکاملپذیر است، که با گسترش بعد کالبدی و مسئله شهرنشینی، همچنین افزایش تدریجی تعداد شهرها در جهان و تداوم بارگذاریهای محیطی و اقتصادی بر بستر آنها لزوم توجه بیشتر به آنها ضروری است. بافتهای سنتی- تاریخی، واقعیت انکارناپذیر شهرهایی به شمار میروند که واجد پیشینه تاریخی هستند؛ عضو و عرصهای از شهر که در زمانی نه چندان دور به حیات خود ادامه میدادند و پذیرای رفت و آمدها و داد و ستدهای مادی و معنوی مردمان آن روزگار بودند. به عبارتی، بافتهای کهن شهری مکانی خلاق و زنده برای درک موقعیت انسان در جهان و پیوند او با گذشته هستند؛ مکانی برای دگرگونی محیط و تغییر نگاه به زندگی حال و آینده (حبیبی، .(55 :1385 متاسفانه در شرایط کنونی که چهره شهرها با شتابی سرسام آور و بدون اندیشه با خیایانها و دیگر مظاهر فناورانه زندگی مدرن تغییر مییابد، بافتهای سنتی- تاریخی بیش از پیش مورد تهدید واقع میشوند. از جمله این تهدیدها در شهرهای تاریخی ایران، بحران هویت فضای معماری و شهری است؛ چراکه بافت تاریخی در ذات خود هماهنگ است؛ یعنی به صورت اندام واره و طی زمان شکل گرفته و عناصر تشکیل دهنده آن هم پیوند هستند و یکدیگر را کامل میکنند (بلیلاناصل و همکاران، .(60 :1390 نحوه استقرار واحدها و عناصر معماری و شهری و شبکه ارتباطات در کنار یکدیگر موجب تکوین ترکیبی متشکل از فضاهای پر و خالی موسوم به بافت میشود که با گذشت زمان، دچار تغییرات میگردند. از آنجا که تغییر، امری ناگزیر در زندگی بشر و حیات واقعی شهری است، گاهی تحولی ژرف در حیات و مجموعه شهری ایجاد مینماید و باعث فرسودگی فضاها و فعالیتهای شهری میگردد و چهره و معنایی متفاوت را القاء میکند (علی شاهی و صداقت جهرمی، .(1 :1386 امروزه، ادبیات حاکم بر شهرسازی و احیای بافتهای تاریخی کشور ما، ادبیاتی ناکارآمد است، این موضوع سبب شده ارتباطات درون بافتهای تاریخی و ارتباطات این بافتها با حوزه های پیرامون تضعیف گردد و فضاهایی را در بافتهای تاریخی به وجود آورده است که هیچ تعامل اجتماعی را در خود نمی پذیرد. حفاظت و احیای بافتهای تاریخی سالهاست که موضوع چالش حرفه های مرمت شهری، شهرسازی و معماری بوده و نظریات مختلفی بر مبنای شرایط و تجربیات گذشته مطرح شده است. عدم شناخت و تحلیل شایسته از بستر شهری بافتهای تاریخی، کمبود تدوین و بکارگیری مطالعات تطبیقی، نبود درک مناسب از ویژگیهای خاص بافتهای تاریخی و نیز عدم شناخت علل رکود این بافتها را می توان از دلایل اصلی ناتمام ماندن بسیاری از طرحها در زمینه حفاظت و مرمت بافتهای تاریخی و در نگاهی جامعتر طرحهای شهری دانست. نادیدهانگاری ارزشهای اجتماعی، فرهنگی و تاریخی نهفته در دل بافتهای تاریخی و همچنین پر رنگ شدن دیدگاه موزه ای به این اماکن از سوی متولیان امر،موجب تعریف بازسازیهای صرفاً ظاهری گشته است (مظفر و راستبین، .(31-32 :1390
برنامههای مدیریتی و حفاظتی بافت تاریخی شهرها از جمله اقداماتی است که امروزه در اکثر کشورهای دنیا دنبال میشود و در ایران نیز این مسئله مورد توجه جدی مدیریت شهری است. با توجه به نو بودن موضوع و تجربه کم مدیریت شهری در ایران، آگاهی از تجربه دیگر کشورها و بهرهگیری از تجربیات آنها میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات مدیریت شهری در ایران باشد. مروری بر ادبیات شهری جهان در دهه های معاصر و تجربه های اجرا شده حفاظت، مرمت، بازسازی، باززنده سازی، نوسازی، توسعه مجدد، بازآفرینی و دیگر تجربه ها بیانگر آن است که در هر یک از شهرهای مهم تاریخی متناسب با زمینه طراحی یکی از تجربه ها به کار گرفته شده است. این تجربه ها در عین تنوع، در جهت تحقق ایدهه ای کلی خود موضوعاتی در اهداف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی را مورد مطالعه قرار دادهاند. برای دستیابی به راهکارهای مطلوب و طرحهای قابل تحقق در مدیریت و حفاظت بافت تاریخی شهری، در این مقاله سعی شده است با نگرش جامعگرا مجموعهای از نمونه های موردی در سه حوزه کشورهای توسعهیافته، در حال توسعه و تجارب ایران بررسی شوند. از آنجایی که هرکدام از طرحها در بستر خاص خود صورت گرفته و حتی بعضا از نظر زمانی نیز با یکدیگر مشابهت ندارند، مقایسه آنها با یکدیگر شاید نتواند به نتیجه درستی بیانجامد، اما در عین حال تحلیل کیفی دادهه ا میتواند راهکارهایی را در توسعه طرحها ارائه دهد.
-2 گونه شناسی بافت شهری
بافت هر شهر کمیتی پویا و در حال تغییر است، که وضع کالبدی شهر و چگونگی رشد و گسترش آن را در طول زمان نمایان می-سازد و شامل دانهبندی فضاهای کالبدی شهر، نحوه دسترسیها و شبکه ارتباطات، چگونگی توزیع فعالیتها و نحوه استقرار طبقات اجتماعی- اقتصادی در شهر و انعکاسدهنده مراحل رشد و توسعه شهر میباشد (سلطانزاده، .(36 :1367 تبیین مفاهیم مرتبط با بافت تاریخی به این لحاظ ارائه میگردد که شناخت دقیقتری نسبت به بافت تاریخی و تمایز آن با انواع دیگر بافتهای شهری حاصل گردد و زمینه تحلیل مدیریت و نحوه مداخله در آن به نحو مطلوبتری میسر شود. تعاریف واژهها وقتی ضرورتی دو چندان مییابد که بدانیم بعضی از مدیران و برنامهریزان از واژههای مرتبط به نحو مناسب استفاده نمیکنند و گاه در اجرای طرحهای بافتهای فرسوده دچار غفلت در مواجهه با بافتهای تاریخی میگردند. بدین منظور، مفاهیم عمدهترین واژههای مرتبط به شرح زیر ارائه میگردد:
(1-2 بافت تاریخی شهری: بافت تاریخی را میتوان هسته اولیه شهر دانست. قلعه، ارگ یا کهندژ و آنچه را به عنوان هسته اولیه شهر امروزی که در زمانهای پیشین ساخته شده میتوان بافت تاریخی نامید (مشهدیزاده، .(424 :1373 به عبارت دیگر، ابنیه و فضایی که قبل از سال 1300 هجری شمسی شکل گرفته و به ثبت آثار ملی رسیده و یا قابلیت ثبت شدن را دارا میباشند (مانند مجموعه میدان نقش جهان و پیرامون آن)، تماماً واجد ارزشهای تاریخی- فرهنگی هستند. در مورد این گونه بافتها، ضوابط و مقررات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ملاک عمل خواهد شد (کلانتری و پوراحمد، .(227 :1384 این بافتها دارای ویژگیها و مشخصههایی است که آن را از بافتها و پهنههای پیرامونی و بلافصل و نیز سایر قسمتهای شهر متمایز میکند. وجود و استقرار عناصر، راستهها، گرههای ارزشمند تاریخی، فرهنگی، سیاسی و تجاری، به همراه تفاوت قدمت و عمر بناها، ظرفیت گردشگری و نقش آنها در تقویت هویت فرهنگی و تاریخی، از جمله این مشخصههاست. این بافتها طی دهه های اخیر با رشد و گسترش شهرها و نوگرایی افراطی در معماری و شهرسازی در معرض نابودی و تخریب قرار گرفته و جایگزینی ساختمانهای جدید به جای بناهای تاریخی، شکاف بین ارزشهای تاریخی و هویت جمعی حاضر را عمیقتر کرده است. بنابراین، این ویژگیهای در معرض تهدید نوگرایی افراطی، ضرورت نگاه متمایز مدیریتی به مناطق دارای بافت تاریخی شهری را نسبت به سایر مناطق شهر ایجاب میکند (طاهرخانی و متوسلی، .(97-99 :1385
(2-2 بافت قدیمی شهری: به طور کلی آن بخش از شهرهای ایران را که تا عهد قاجار شکل گرفتهاند، میتوان بافت قدیم نامید و منظور زمانی است که هنوز تغییر و تحولات تکاندهنده و دگرگون کننده دوران پهلوی اول شروع نشده است (توسلی، .(5 :1368 بافت قدیمی بافتی است که گرداگرد هسته اولیه شهرها یا بافت تاریخی تنیده شده است و از نظر سبک معماری و شهرسازی ویژگیهای شهرسازی اصیل و سنتی در آنها حاکم است، که نه چندان تاریخی هستند و نه چندان جدید (حائری، .(27 :1371 نواحی قدیم شهری امروز از لحاظ برخورداری از خدمات و زیرساختهای شهری ضعیف و از لحاظ کالبدی نابسامان هستند و در اکثر موارد بافت جمعیتی متغیر و مهاجر در آنها ساکن است. مداخله در این گونه بافتها با سایر بافتهای شهری متفاوت بوده و شامل اقداماتی از نوع بهسازی، روانبخشی و نوسازی خواهد بود که در قالب طرحهای ویژه به اجرا در خواهند آمد.
(3-2 بافت سنتی شهری: بافت سنتی، مجموعه به هم پیوستهای از اجزا و عناصر شهری شامل: واحدهای مسکونی اعم از فرسوده، مرمتی و تخریبی، آثار با ارزش تاریخی، بازار، تأسیسات، شبکه معابر، فرم معماری و کالبدی ویژهای است که محصول رشد تدریجی و ارگانیک شهر در ادوار تاریخی مبتنی بر تکنولوژی حمل نقل ماقبل صنعتی بوده و دارای ساخت فضایی متمایزی از لحاظ کارکرد و سیما نسبت به بخش های جدید شهری است؛ لذا سازگاری چندانی با شرایط اجتماعی اقتصادی عصر حاضر به ویژه تکنولوژی حمل و نقل نداشته و دسترسی سواره، شبکه تنگ معابر، کمبود فضای سبز، آموزشی و فرسودگی از مشکلات عمده آن است. در این قسمت از شهر که هسته اولیه شهر شکل گرفته، آثار تاریخی با ارزش فرهنگی و هنری کم نظیری که »منابع تاریخی« نامیده میشوند، به چشم میخورد که نماد عینی تمدن گذشته و سمبل زندگی شهری محسوب میشود که لزوم حفظ و نگهداری این منابع، از ضروریات است. بنابراین، بافت سنتی شهری، موزاییکی از اجزاء و عناصر مختلف با کارکردهای متنوع می-باشد که انتظام فضایی این عناصر و کارکردها، ساخت ویژهای را برای این بخش از شهر به وجود آورده که برخورد تکجنبهای، امکان تغییر ساخت را غیرممکن ساخته لذا ساماندهی، بهسازی و باززنده سازی آن نیازمند برخوردی همه جانبه با کلیه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و کالبدی است. یعنی زمینه فرسودگی بافت را در تغییر نقش و کارکرد و همچنین انتقال فعالیتها به بخشهای جدید شهری از قبیل: بازارها، سرمایه در گردش و غیره جستجو کرد Boskoff, 1970: 355)؛ ادیبی سعدی نژاد، .(4 :1389
(4-2 بافت فرسوده شهری: بافت فرسوده شهری به عرصههایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق میشود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات و خدمات و زیرساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافتها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آنها امکان نوسازی خود به خودی را نداشته و سرمایهگذاران انگیزهای برای سرمایهگذاری در آنها ندارد (کلانتری و پوراحمد، .(228 :1384 بافتهای فرسوده به سبب فرسودگی، بطور کلی وجوه مشترکی با یکدیگر دارند، اما به سبب عوامل موثر در فرسودگی ماهیتهای متفاوتی دارند. این تفاوتها موجب می-شود که بافتها در سه گروه زیر قرار گیرند:
الف- بافتهای دارای میراث شهری (بافتهای تاریخی) ب- بافتهای شهری (فاقد میراث شهری)
ج- بافتهای حاشیهای (سکونتگاههای غیررسمی) (مهندسین مشاوران، .(1-3 : 1384
(5-2 بافت پیرامونی یا بافتهایی با اسکان غیررسمی:بافتهای هستند که عمدتاً مهاجرین روستایی و تهیدستان شهری را در خود جای داده است و بدون مجوز و خارج از برنامهریزی رسمی و قانونی توسعه شهری (طرحهای جامع و تفصیلی) در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها به وجود آمده است. عمدتاً فاقد سند مالکیت هستند و از نظر ویژگیهای کالبدی و برخورداری از خدمات وزیرساختهای شهری مشابه بافتهای فرسوده شدیداً دچار کمبود هستند .(http://anjoman.urbanity.ir)
-3 ارزشهای بافت تاریخی شهری
هدف از حفاظت آثار تاریخی تامین کیفیت و ارزشهای نهفته در آنها، حفظ جوهر ماده و تضمین تمامیت آن برای نسلهای آتی است. به عبارتی، ارزشهای نهفته در آثار تاریخی، توجیه مناسبی برای نگهداری و حفاظت آنهاست. بنابراین، آگاهی از ارزشهای آثار تاریخی بر حساسیت موضوع احیاء و حفاظت آنها و در نتیجه احساس مسئولیت بیشتر در برابر آنها میافزاید (فیلدن و یوکیلتو، 18 :1388و .(22 از این رو، در این بخش به موضوع ارزشهای اثر تاریخی (از مقیاس یک عنصر تاریخی تا بافت تاریخی شهری) میپردازیم. قابل ذکر است که ارزش یک بافت تاریخی شهری به دلیل ارزش بناها و آثار تاریخی موجود در آن و ارتباط بین آنها بوجود میآید. به همین دلیل، باید ارزش را هم در کل بافت تاریخی و هم در جزء جزء بناها و آثار تشکیلدهنده آن جستجو و بررسی کرد.
برای توصیف ارزش یک اثر تاریخی، میتوان آن را بخشی از قابلیت یک اثر دانست که متاثر از موقعیت مکانی و زمانی و تبع آن مبتنی بر نیازها، ضرورتها و دیدگاههای جامعه معنا مییابد. اثر تاریخی قابلیتهایی دارد که از ویژگیهای ماهوی آن سرچشمه گرفته است. سیر تاریخی اثر و پیام به ودیعه گذاشته شده در آن منشا این قابلیتهای ذاتی است. ولی آنچه انسان معاصر از اثر دریافت میکند، همواره بخشی از قابلیتهای آن است که در قالب ارزشهای اثر تاریخی درک میشود و به کار میآید (حجت، .(96 :1380 ارزشهای آثار تاریخی به دو دسته اصلی »ارزشهای ذاتی یا ماهوی« و »ارزشهای عارضی یا الحاقی« تقسیم میشود.
ارزشهای ماهوی اثر که از دو کیفیت زمانی آنِ» آفرینش اثر« و »تداوم تاریخی اثر« منتج شده، در قالب دو دسته »ارزشهای تاریخی « و »ارزشهای فرهنگی « شناسایی میشود. ارزشهای عارضی نیز که به »زمان احصای اثر به منزله میراث فرهنگی« تعلق دارد، با عنوان »ارزشهای روز« شناسایی میشود. بدین ترتیب، ارزشهای اثر تاریخی به سه دسته اصلی »ارزشهای تاریخی«، »ارزشهای فرهنگی« و »ارزشهای روز« تفکیکپذیر است. البته به دلیل اینکه بافت تاریخی شهری، به تدریج و در طول زمان با ایجاد ارتباط بین اعضای خود بوجود آمده، بیشتر، ارزشهای منتج از تداوم تاریخی و احصاء به منزله میراث فرهنگی، درباره کلیت
آن مصداق پیدا میکنند .(Feilden & Jokilehto, 1993: 18-20)
(1-3 ارزشهای تاریخی
ارزشهای تاریخی عنوان کلی مجموعهای از ارزشهای آثار است که در زمان آفرینش اثر در آن به ودیعه گذاشته شده و به
