بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت توسعه پایدار و حفظ محیط زیست برای امروز و نسلهای بعد، به روشنی ضرورت توجه به آموزشهای رسمی و غیررسمی در حوزه محیط زیست را بیان میکند و لذا، این مقاله که به صورت مروری و تحلیلی به رشته تحریر درآمده، درصدد است تا تاملی بر آموزش محیط زیست در نظام آموزش عالی داشته باشد.
براین اساس، مقاله حاضر با بیان ضرورت آموزش محیط زیست بر اساس نکات کلیدی برگرفته از کنفرانسها و نشستهای جهانی که از سال 1972 تا 2015 میلادی در این حوزه برگزار شده است؛ نگاهی به تجارب جهانی در حوزه آموزش محیط زیست خواهد داشت. آنچه به عنوان برگرفتههای تلخیص شده میتوان بیان داشت همانا بازبینی و تجدیدنظر در دروس و برنامههای دانشگاهی و اهمیت توجه ویژه به فعالیت های پژوهشی و نیز برگزاری کنفرانسهای اثربخش در زمینه توسعه پایدار و حفظ محیط زیست و تشویق اعضای هیات علمی، دانشجویان، و کارکنان دانشگاه جهت شرکت در کنفرانسهای این حوزه میباشد.
.1 مقدمه
فرایند توسعه در تمام کشورها اعم از کشورهای پیشرفته و در حال پیشرفت و کشورهای عقب مانده، به شدت منابع زمینی، هوا و آب را مورد تهدید و تخریب قرار داده است و پیامدهای زیست محیطی توسعه نیز روزبهروز افزایش مییابد و لذا، یکی از چالشهایی که جوامع امروزی با آن روبرو هستند، چگونگی کاهش اثرات فعالیت انسانی بر محیط زیست است. فعالیت های انسان و تغییرات زیست محیطی ارتباط مستقیمی با یکدیگر دارند، به گونه ای که بسیاری از فعالیت های انسان تحت تاثیر تغییرات محیط زیست است و از سوی دیگر، این تغییرات به عواقب نامناسبی خصوصاً در زمینه سلامت انسان میانجامد
براین اساس،رویکرد توسعه پایدار با تاکید بر صیانت از محیط زیست بشر به طور جدی مد توجه قرار گرفته و در چارچوب نظریه توسعه پایدار پذیرفته شده است که توسعه میباید به گونهای باشد که ضمن مراقبت از فرایندهای پشتیبان حیات و رفع نیازها، تقاضاهای نسل کنونی و فرصت برآورده نمودن آنها در نسلهای آتی را نیز تضمین نماید.
ایران نیز همچون بسیاری کشورها به مساله توسعه پایدار و حفظ محیط زیست توجه مینماید. در اصل پنجاهم قانون اساسی تصریح شده که "در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو، فعالیت های اقتصادی و غیر آن، که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است
از آنجا که انسانها، به عنوان منابع انسانی در راستای دستیابی به اهداف توسعه از اهمیت خاصی برخوردارند؛ آموزش را میتوان به عنوان یکی از اثربخش ترین سازوکار جهت مقابله با چالشهای توسعه پایدار بیان نمود. در این راستا، موسسات آموزش عالی نقش مهم و بسزایی در تغییر جوامع ایفا می کنند
در این بافت، بسیاری از موسسات آموزش عالی آموزش محیط زیست و پایداری را در سیستم خود - شامل آموزش، پژوهش، خدمات برونسپاری، ارزیابی، و گزارش دهی - تلفیق نموده اند و با دیگر موسسات آموزش عالی همکاری می نمایند، و برگزاری برنامههای آموزش استادان را تشویق می کند
بهطورکلی، براساس آنچه ذکر گردید، مقاله حاضر درصدد است تا تاملی بر آموزش محیط زیست در نظام آموزش عالی داشته باشد و در این راستا، نگاهی به تجارب جهانی در حوزه آموزش محیط زیست خواهد داشت. این مقاله به صورت مروری و تحلیلی نگاشته شده و جهت جمعآوری اطلاعات مورد نیاز به اسناد و مدارک موجود در این زمینه رجوع شده است.
.2 آموزش محیط زیست: تعریف و تاریخچه - الف - تعریف آموزش محیط زیست
به زعم - 1969 - Stapp et al. آموزش محیط زیست فرایندی است که هدف آن " پرورش شهروندانی که دارای دانش لازم و کافی در خصوص محیط زیست بیوفیزیکی و مسایل مرتبط با آن باشند، نسبت به چگونگی حل این مسایل آگاهی داشته باشند، و جهت حل این مسایل برانگیخته و با انگیزه باشند".
یکی از تعاریفی که در خصوص آموزش محیط زیست به طور گستردهای مورد پذیرش قرار گرفته است، در بیانیه Tbilisiارایه شده است. این بیانیه در کنفرانس بین المللی برگزارشده توسط یونسکو در سال 1977 و مربوط به آموزشگران محیط زیست بود
در این کنفرانس، آموزش محیط زیست به صورت »فرایند یادگیری که دانش و آگاهی افراد را در خصوص محیط زیست و چالشهای مرتبط افزایش می دهد، مهارتهای لازم و تجارب برای بیان چالشها را توسعه دهد، و نگرش، انگیزه، و تعهد برای تصمیم گیریهای کارآ و اتخاذ اقدامات مسولانه را پرورش دهد
« مطابق این بیانیه، آموزش محیط زیست فرایند مادام العمر با ماهیتی بین رشته ای و کل نگر می باشد. این نوع آموزش ارتباطات بین انسان و سیستم های طبیعی را مدنظر قرار می دهد و توسعه اخلاق زیست محیطی، آگاهی، درک مسایل زیست محیطی، و توسعه تفکر انتقادی و مهارتهای حل مساله را ترغیب می کند
- ب - تاریخچه آموزش محیط زیست
تاریخچه آموزش محیط زیست با رومانی به نام Emilie که توسط فیلسوف مشهوری بنام ژان ژاک روسو 1 در 1762 م. به چاپ رسید، شروع شد. روسو معتقد بود که آموزش باید جهت گیری زیست محیطی داشته باشد. چند دهه بعد، جان دیویی2 رهیافت فراگیر محور را برای آموزش محیط زیست ارایه داد که روشهایی مانند یادگیری از طریق عمل و یادگیری مادام العمر را شامل می کرد
کنفرانس ملل متحد که در زمینه محیط زیست انسانی برگزار شد، هدف بهبود محیط زیست انسانی را برای حال و نسلهای بعدی در نظر گرفت. بعد از این کنفرانس، منشور بلگراد - Belgrade Charter, 1975, p.3 - نوشته شد و هدف آموزش محیط زیست به این صورت تصریح شد "توسعه جمعیت جهانی که نسبت به محیط زیست آگاه و نگران است و دانش، مهارت، نگرش، انگیزه، و تعهد برای انجام فعالیت فردی و جمعی به سوی حل مسایل کنونی و پیشگیری از مسایل جدید دارد
دو سال بعد از منشور بلگراد، یونسکو و ملل متحد کنفرانسی را در خصوص آموزش محیط زیست در Tbilisi برگزار کردند. اهداف و اصولی که در این کنفرانس اعلان شد هم اکنون توسط بسیاری از آموزشگران محیط زیست مدنظر و توجه قرار می گیرد. در سال 1992 ، کنفرانس محیط زیست و توسعه در ریو برگزار شد و بیست سال پس از آن، در سال 2012، جامعه جهانی بار دیگر گردهم آمدند و علاوه بر بررسی دستاوردهای بیست ساله اجلاس ریو، چشم انداز آتی برنامههای مورد توافق را مدنظر قرار دادند. در سال 2002، اتحادیه ملل متحد در حوزه توسعه پایدار نشست ژوهانسبورگ را برگزار کردند و 5 سال بعد از آن، در سال 2007، کنفرانس بین المللی آموزش محیط زیست در احمدآباد هندوستان برگزار شد و بر تغییرات فکری در خصوص آموزش و یادگیری و تغییرات در روشهای تدریس از بعد از اعلامیه Tbilisi تمرکز داشت.
به طور خلاصه، آموزش محیط زیست در طول زمان با توجه به مسایل زیست محیطی دچار تغییر شده است. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که آموزش محیط زیست فرایند یادگیری مادام العمر با هدف توسعه سواد زیست محیطی افراد است
.3 ضرورت آموزش محیط زیست در بیانیه نشتهای جهانی
ضرورت آموزش محیط زیست در کلیه اجلاس برگزار شده در حوزه توسعه و محیط زیست مورد تاکید قرار گرفته است. در سال 1972 م. اولین کنفرانس جهانی محیط زیست در سطح سران کشورها در شهر استکهلم سوئد برگزار شد. در بیانیه این کنفرانس تاکید شد که انسان به عنوان یک موجود وابسته به محیط زیست خود و شکل دهنده آن از چند جهت شامل: بهبود کیفیت زندگی بشر، حفاظت، مدیریت و استفاده منطقی از منابع زمین پیشگیری، کاهش و یا از بین بردن آلودگی و تخریب محیط زیست، و آموزش افراد در گروههای سنی در زمینه حفاظت محیط زیست و تعادل بوم شناختی مسئول است.
در ادامه این کنفرانس، کارگاه آموزشی محیط زیست برگزار شد که اصول راهنمای آموزش به شرح زیر در آن پیشنهاد گردید:
- 1 - آموزش محیط زیست باید فرایندی در تمامی مراحل زندگی - هم در مدرسه و هم در خارج از مدرسه - باشد.
- 2 - برنامههای آموزش محیط زیست باید در اخلاق فردی زمینهای را فراهم آورد که او را تشویق به انجام اقداماتی از جمله تلاش برای توسعه و بهرهبرداری از منابعطبیعی بدون تخریب و آلودگی آن، تلاش در جهت بهبود کیفیت زندگی هر فرد از طریق کاهش فقر، گرسنگی، بیسوادی، نپذیرفتن توسعه به بهای اضمحلال و غیره نماید.
- 3 - آموزش محیط زیست باید با درنظر گرفتن مناسب ترین موقعیتها و موضوعات زیست محیطی محلی شروع و به طرف موضوعات و موقعیتهایی با گستردگی ملی، منطقهای و جهانی پیش رود.
در سال 1975م.، کارگاه بین المللی درباره آموزش محیط زیست در بلگراد تشکیل شد و محصول این کارگاه، منشور بلگراد بود. این منشور که بر پایه قطعنامه استکهلم بنا شده بود، دارای اهداف و راهنمایی های عملی در زمینه برنامه های محیط زیست بود. اهداف کلی و قواعد راهنما در سندی تهیه و به نام "منشور بلگراد - چارچوبی جامع برای آموزش محیط زیست" معروف گردید. برخی از اهداف مختصر و جامع آموزش محیط زیست که در بلگراد تهیه شد، به شرح ذیل میباشد:
- 1 - ایجاد فرصتهایی برای کلیه افراد به منظور دستیابی آنها به دانش، ارزشها، نگرشها، حس مسئولیتپذیری و مهارتهای مورد نیاز برای محافظت و ارتقای سطح محیط زیست؛
- 2 - ایجاد الگوهای جدید رفتاری برای افراد، گروهها و کل جامعه در قبال محیط زیست.
به واسطه تخریب روبه فزونی محیط زیست در جهان، سران زمین برای ارایه راه حل مناسب جهت رسیدن به توسعه پایدار، طی اجلاس زمین در سال 1992 در ریودوژانیروی برزیل، گرد هم آمدند که حاصل این هم اندیشی، تدوین الگوی توسعه محیط زیست در قرن بیست و یکم برنامه ای پویا و مدون برای دستیابی به توسعه پایدارتحت عنوان دستور کار 21 بود. در دستور کار 21، به آموزش رسمی و غیررسمی بهعنوان عنصر اساسی در دستیابی به توسعه ای پایدارتر نگاه شد و در این فرایند، مراکز آموزشی بهعنوان عامل کلیدی برای نشر ایده توسعه پایدار مورد ملاحظه قرار گرفتند.
در سال 2002، سازمان ملل متحد، سالهای 2005 تا 2014 را به عنوان دهه آموزش برای توسعه پایدار اعلام نمود که بر نقش آموزش در تحقق توسعه پایدار تأکید مینمود - Barth et al., . - 2011 با بروز موضوعات نوظهور و تحت الشعاع قرار گرفتن مباحث توسعه ای، جامعه جهانی بار دیگر پس از 20 سال از اجلاس 1992که مجدداً در سال 2012 در ریودوژانیرو گردهم آمدند و به همین دلیل نام آن را اجلاس ریو 20 + گذاشتند تا دستاوردهای بیست ساله اجلاس ریو در حرکت به سوی توسعه پایدار و چشم انداز آتی برنامههای مورد توافق را بررسی نمایند.
سندی با عنوان "آینده ای که ما میخواهیم" حاصل نشستها و هم اندیشیهای ذینفعان مختلف طی گردهمایی مذکور است که ضمن تأکید بر دستور کار 21 می کوشد نوع جدیدی از تعاملات را در خصوص چالش های نوظهور اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در رأس برنامه های دستیابی به جهانی پایدار بیان نماید.
در نهایت، در نشست جهانی آموزش که در سال 2015 در اینجئون کره برگزار شد، توجه به آموزش به عنوان یکی از اهداف توسعه پایدار مورد تاکید قرار گرفت. برهمین اساس، یکی از اهداف آموزش 2030 بدین صورت بیان شد: "تا 2030، تضمین این که همه فراگیران به مهارت های لازم برای توسعه پایدار دست یابند. از جمله از طریق آموزش برای توسعه پایدار و روشهای زندگی پایدار، حقوق بشر، برابری جنسیتی، پیشبرد فرهنگ صلح و بدون خشونت، و خدمت به فرهنگ توسعه پایدار
.4 اهداف و اصول آموزش محیط زیست
امروزه لزوم آموزش در ارتقای سطح آگاهی و دانش افراد بر کسی پوشیده نیست. مسایل زیست محیطی که بشر با آن روبرو است، از این امر مستثنی نبوده و بقای بشر ایجاب می کند که افراد از رابطه خود با محیط زیست پیرامون آگاه باشند، آن را درک نمایند، و راهکارهایی را برای حفاظت و بهبود کیفیت آن ارایه دهند و به کار گیرند. فلسفه آموزش محیط زیست آگاهی افراد از ارتباط انسان بر محیط زیست و ارتقا کیفیت زندگی انسان و بالا بردن ارزشها و دیدگاهها برای حفاظت از محیط زیست میباشد
