مقاله برج شهرها ، روایتی از بلند مرتبه سازی ، راهی بهسوی توسعه ی پایدار شهری

بخشی از مقاله

برج شهرها، روایتی از بلند مرتبه سازي، راهی بهسوي توسعه ي پایدار شهري
چکیده
گسترش شهرنشینی، رشد جمعیت و کمبود منابع و زمین، وضعیتی را ایجاد کرده است که زندگی را خصوصاً در کلان-شهرها با مشکلات متعددي روبرو ساخته که در تناقض با تحقق اهداف توسعه ي پایدار شهري است. در چنین شرایطی دیدگاه عام و همچنین برخی از متخصصین مبنی بر این است که بلند مرتبه سازي اگرچه به عنوان راه حلی جهت پاسخ-گویی به نیازهاي شهري مانند تأمین مسکن بهوجود آمده است، اما خود باعث بروز این چالش ها و مسائل بوده است. در این پژوهش نگارنده، ضمن بررسی تحلیل بلند مرتبه سازي با شاخص هاي توسعه ي پایدار، نوعی از بلند مرتبه سازي را تحت عنوان برج شهر، راه حلی در جهت تحقق توسعه ي پایدار شهري میداند. روش این پژوهش ، کیفی و از نوع توصیفی-تحلیلی است.
واژه هاي کلیدي:بلند مرتبه سازي، توسعه ي پایدار شهري، شهر عمودي، شهر فشرده، شهرسبز، برج شهر.

-1 مقدمه
ساختمان هاي بلند مرتبه از قرنها قبل مورد توجه آدمی در تمدن هاي گوناگون بوده و خواستگاه این توجه عمدتاً منشأ مذهبی و سیاسی داشته است (عزیزي و متوسلی، .(1391:92 اما شروع، آنچه که بلند مرتبه سازي را به عنوان این پدیدهاي که در حال حاضر شناخته میشود، مطرح نمود به آخرین دهه هاي قرن 19 میلادي بازمیگردد. با پیشرفت تکنولوژي، ظهور انقلاب صنعتی و تغییر زندگی بشر در شهرها، بلند مرتبه سازي به شکل امروزي ظهور کرد و از آن زمان تا کنون، زندگی کلان-شهرها و شهرهاي بزرگ دنیا را به خود پیوند داده است. در ایران نیز بیش از نیم قرن است که بلند مرتبه سازي وارد شده و اگرچه در ابتدا رویکرد دولتی داشته، اما در دهه هاي اخیر بیشتر متأثر از نیاز کارکردوعموماًي با کاربري مسکونی بوده است و به عنوان یکی از سیاستها در جهت پاسخ به نیاز مسکن به سرعت گسترش یافته است.
شیوههاي جدید زندگی در این دوران که بلند مرتبه سازي بارزترین نمود آن در ساختوساز است همراه با دیگر موضوعات مرتبط، شرایطی را ایجاد نمود که در چنددهه ي اخیر، بشر را متوجه بحرانهاي زیست محیطی و همچنین معضلات اجتماعی و اقتصادي نمود. این مباحث، زمینه ساز مطرح شدن توسعه ي پایدار و بعداز آن توسعه ي پایدار شهري گشت. در چنین شرایطی، بلند مرتبه سازي، همچون دیگر پدیدهه اي شهري، موافقان و مخالفان خود را داشته است. البته شایان ذکر است که بهرغم مخالفتها و نقدهاي بسیار، همچنان روند بلند مرتبه سازي در ایران و جهان ادامه دارد و از آنجا که راهحل جدیدي براي پاسخ-گویی به نیاز مسکن، بهصورت فراگیر مطرح نشده است، شاید بتوان به جرئت گفت، درصد بالایی از ساکنان کلانشهرها، که منتقدین و مخالفین بلند مرتبه سازي را نیز شامل میشوند، در ساختمان هاي بلند مرتبه یا همان واحدهاي آپارتمانی زندگی و یا کار میکنند.

-2 بیان مسئله

گسترش شهرنشینی، رشد جمعیت و کمبود منابع و زمین، وضعیتی را ایجاد کرده است که زندگی را خصوصاً در کلان-شهرها با مشکلات متعددي روبرو ساخته که در تناقض با تحقق اهداف توسعه ي پایدار شهري است و بلند مرتبه سازي حال حاضر، به عنوان پدیدهي شهري رایج، خود یکی از عوامل بروز این مشکلات و تضاد با اهداف توسعه ي پایدار است. در واقع این پدیده از سویی میتواند به بسیاري از مسائل شهري مانند کمبود زمین، مسکن، بهینه نمودن هزینه ي تأسیسات شهري، جلوگیري از رشد افقی شهرها و ...، پاسخ داده و از سوي دیگر، خود پدید آورندهي مشکلات و نارسائیهایی مانند افزایش تراکم جمعیتی و ساختمانی، اخلال در تأسیسات زیربنایی و خدمات شهري، تأثیرات نامطلوب کالبدي و زیست محیطی و ... در فضاي شهري باشد. بلند مرتبه سازي اگرچه در اواخر قرن 19 بهدلیل ظهور تکنولوژي امکان تولد و رشد را یافت. اما امروزه در شهري مانند تهران، با همان تکنیکهاي نزدیک به 100 سال قبلدر قالب بناهایی اکثراً هفت طبقه ، در کنار یکدیگر ساخته میشود. مسئلهاي که در حال حاضر مطرح میباشد، این است که اگر به دلیل کمبود زمین، بلند مرتبه سازیراهحل تأمین نیاز به ساخت-وساز است، آیا میتواند در راستاي تحقق توسعه ي پایدار باشد؟ یعنی در عین حالی که مشکلی ایجاد نکند، خود حلال برخی مشکلات و مسائل دیگر شهري باشد. و اگر چنین امري امکانپذیر است، تحت چه شرایط و چگونه میسر است؟

-3 سؤالات و فرضیه هاي پژوهش
با بررسی دقیق بیان مسألهي پژوهش ، میتوان این سؤال را مطرح کرد که:
- آیا بلند مرتبه سازي میتواند راهحلی در راستاي تحقق توسعه ي پایدار شهري باشد؟ فرضیه اي که در پاسخ به سؤال پژوهش مطرح میشود، عبارت است از اینکه:
- به نظر میرسد، بلند مرتبه سازي میتواند راهحلی در راستاي تحقق توسعه ي پایدار شهري باشد. همچنین در ادامه با توجه به گستردگی کیفی و کمی انواع بلند مرتبه سازي این سؤال پیش میآید که:
- چهنوع از بلند مرتبه سازي میتواند راهحلی در راستاي تحقق توسعه ي پایدار شهري باشد؟

فرضیه اي که پژوهش گر در انتهاي تحقیق در پاسخگویی به این سؤال یافت کرده و اقدام به ارائه ي آن میکند، عبارت است از: -به نظر میرسد، برج شهرها میتوانند، راهحلی در راستاي تحقق توسعه ي پایدار شهري باشد.
شایان ذکر است که برج شهر اسم پیشنهادي نگارنده براي نوعی از بلند مرتبه سازي هستند که وي، در طول این پژوهش با تحلیل علمی به ارائه ي تعریف آن پرداخته است.

-4 روش پژوهش
روش تحقیق در این پژوهش ، کیفی، توصیفی-تحلیلیاست و با مطالعات کتابخانه اي انجام شده است. این تحقیق با استفاده از مرور متون، مطالعات نظري، بررسی و تحلیل تحقیقات انجام شدهي قبلی در این زمینه ، بررسی و نقد دیدگاههاي مختلف ارائه شده در ارتباط با توسعه ي پایدار شهري از یک سو و ساختمان هاي بلند، بلند مرتبه سازي، برجسازي، توسعه ي عمودي و مفاهیم مشابه و تحلیل نتایج حاصل از آن بر اساس شاخص هاي مورد بررسی از سوي دیگر، صورت گرفته است. با توجه به روش این پژوهش ، بررسی تحقیقات گذشته، اهمیت بالایی دارد، از اینرو با توجه به منابع در دسترس، نگارنده، اهم پژوهش -هایی که سه دهه ي اخیر در ایران، در این زمینه انجام شده است را گردآوري و مورد بررسی قرار داده است. این مقالات در واقع حاصل کارهاي پژوهش ی، پایان نامه و ... بودهاند که در نشریات و کنفرانسهاي مختلف منتشر گردیده است. شایان ذکر است نگارنده با توجه به تأکید عنوان بر مفاهیم بلند مرتبه ، ساختمان و بناي بلند، برج، توسعه ي عمودي و نظایر آن، و مطرح نمودن توسعه ي پایدار در کنارش و یا اشاره به موضوعات مورد بحث توسعه ي پایدار، پژوهش هاي حاضر را براي بررسی انتخاب نموده است.

-5 پیشینه ي پژوهش و نوآوري
با توجه به روش پژوهش ، در ادامه به تحقیقات صورت گرفته در این زمینه اشاره شده است. نگارنده جهت نمایش بهتر طی جدول زیر، 50 پژوهش ی را که در این زمینه بررسی کرده، با توجه به محققان اثر، سال نشر، موضوع اصلی و موضوعات مرتبط که مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است، نمایه کرده که به شرح زیر میباشد:


در برخی از این پژوهش ها مستقیماً به توسعه ي پایدار اشاره شده است، اما بیشتر به معناي عام آن موردنظر بوده است، و به تفکیک به مؤلفه و شاخص ها و زیرشاخص ها پرداخته نشده است. و ملاحظاتی کلی را دربر داشتهاند. اما در برخی دیگر از این پژوهش ها بهصورت موردي به یک یا چند مورد و یا موضوع اشاره شده، به طور مثال مباحثی مثل منظر و نما، هویت، نماد، ایمنی، امنیت، سلامت، محیط زیست ، مکانیابی، تعاملات اجتماعی، کارآفرینی، ضوابط و مقررات، میراث فرهنگی، بافت فرسوده، کودکان و نوجوانان، جرایم شهري، انرژي، تراکم، سازه، روانشناسی محیطی، فضاي سبز و طبیعت و ... ؛ اما در هیچ یک از این تحقیقات دیدگاه کلنگر تحلیلی وجود نداشته، و روش کار بهصورت موردي بوده است. از اینرو تحقیق حاضر داراي نوآوري است و میتوان اظهار داشت اولین پژوهش ی است که در ایران از این نظر و با این تعداد مؤلفه به تحلیل ارتباط بلند مرتبه سازي و توسعه ي پایدار شهري پرداخته و نگارنده در این راستا دیدگاه نظري خود را نیز ارائه داده است.

-6 مبانی نظري
توسعه ي پایدار((Sustainable Developmentتوسعه اي است که نیاز کنونی جهان را تأمین کند، بدون آن که توانایی نسلهاي آتی را در برآوردن نیاز خود به مخاطره افکند و در واقع رابطه ي متقابل انسانها و طبیعت است ( WCED, .(1987مبانی نظري توسعه ي پایدار در دهه ي 70 میلادي در پاسخ به آگاهی از بحرانهاي زیست محیطی بهوجود آمد. البته تأکید بر رابطه ي شهر و محیط زیست که یکی از مؤلفه هاي اساسی توسعه ي پایدار است به اولین گردهمایی زیست محیطی در اروپا، به سال 1957 بازمیگردد .(Maclaren:1996) اهداف کلی و وسیع توسعه ي پایدار براي اولین بار به طور رسمی، توسط کمیسیون برانت لند (Brundtland Commission) در سال 1987 میلادي تعریف شد. این مفاهیم در دهه ي 90 بهصورت منسجم تري مطرح شد، بهطوري که در سال 1990 میلادي، کمیسیون جوامع اروپایی در نوشتاریبهنام مقالهي سبز براي توسعه ي شهري (Green paper on the Urban Development)، اولین مانیفیست اروپایی را براي دستیابی به پیشرفت واقعی در زمینه ي کیفیت محیط زیست شهري مطرح کرد (٦٥:١٩٩٧.(Coupland: مباحث توسعه ي پایدار در ادامهي راه خود، مطرح کنندهي توسعه ي پایدار شهري بوده است.با مطرح شدن اصل توسعه ي پایدار و مباحث مربوط به آن دیدگاههاي توسعه ي شهري، باتوجه به نیازهاي آینده، انسجام بیشتري پیدا کرد و از این طریق مسائل جدیدي در برنامه ریزي شهرها مورد توجه قرار گرفت. در همین راستا با توجه به کمبود منابع (زمین، هوا، آب و ...) و به منظور کاهش هزینه هاي توسعه ي شهري و ارائه ي خدمات مطلوبتر و مطابق اصول توسعه ي پایدار و در عین حال اقتصادي، توجه به شکل شهر و نوع توسعه اهمیت یافت. در این باره دیدگاههاي متعددي ارائه شده و شکلهاي مختلفی براي شهر پایدار از قبیل پراکندگی و گستردگی، شهرهاي حاشیهاي، شهر کریدوري، چندمرکزي، شهر اطلاعاتی، شهر متراکم و ... به عنوان اشکال ممکن براي توسعه ي شهرها پیشنهاد شده است (صداقتی و تاجیک، .(1391:83 اگرچه دو فرم پراکنده و فشرده در توسعه ي شهرها، به عنوان آلترناتیوهاي رقیب در اواخر سالهاي قرن بیستم عمل نمودهاند (مضطرزاده و حجتی، (1392:30 ، اما در مجموع میتوان اظهار داشت که در مفاهیم جدید توسعه ي پایدار شهري، علاوه بر تعریف مجدد بافت شهر، با ارائه ي ایدهي کاربريهاي ترکیبی، بر توسعه هاي بعدي که باید در داخل مرزهاي موجود شهر، صورت بگیرد، تأکید میشود. بنابراین راهحل شهر فشرده به عنوان وسیلهاي براي رسیدن به توسعه ي پایدار و آنتیتز حومههاي گسترده و بیدروپیکر فعلی مطرح میباشد .(Haugh: 1994) ازآنجاییکه اساساً هر نوع توسعه اي واجد صرف هزینه و مخارجی است که طبق اصول اقتصادي انتظار میرود منافعی هم درپی داشته باشد،

کانون سراسري مهندسان معمار ایران

کنگره بین المللی پایداري درمعماري و شهرسازي-شهر مصدر

دوبی - اسفند 1393

متخصصان توسعه به شهر فشرده تمایل یافتند، چراکه ازنظرشان علاوهبر مزایاي اقتصادي قابلتوجه، مشمول مزایاي اجتماعی و زیست محیطی نیز بود (صداقتی و تاجیک، .(1391:83

دیدگاههاي نظري شهر فشرده (Compact City)، در راستاي مبانی نظري توسعه ي پایدار مطرح شد و بهاینترتیب برنامه ریزي شهري از دهه ي 1990 میلادي به بعد، شهر فشرده را مورد توجه قرار داده است. شهر فشرده مفهومی است که براي رسیدن به توسعه ي پایدار در محیط هاي شهري ارائه شده و براي مقابله با اثرات منفی اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی گسترش افقی شهر مطرح گشته است. برتون شهر فشرده را جایی میداند که تراکم در آن بالا و چیدمان کاربريها ترکیبی است، سیستم حمل و نقل عمومی خوبی دارد و پیادهروي و دوچرخهسواري را مورد تشویق قرار میدهد. مشاجره بر سر کهاین واقعاً یک شهر فشرده چیست و اینکه چگونه بسیاري از اشکال شهري به عنوان فشرده در نظر گرفته میشوند در مرور نظري برنامه ریزي شهري در 15 سال اخیر ادامه داشته است. عدهاي بر این باور هستند که منظور اصلی از شهر فشرده همان شهرهاي متراکم قرون وسطایی است که هیاهوي فعالیت در داخل دیوارهاي شهر برقرار است. شهر فشرده طبق تعریف الکین بایستی فرم و مقیاسی داشته باشد که مناسب براي پیادهروي، دوچرخه سواري و حمل و نقل عمومی همراه با تراکمی که باعث تشویق تعاملات اجتماعی گردد، باشد. به عقیده پلات و لارکهام یکی از مشکلات کلیدي شهر فشرده این است که مفاهیم متضاد و گوناگونی را در بر دارد. در تعریفی از فرم شهر فشرده، تأکید بر رشد مراکز شهري موجود و زمینه اي بازیافتی و در عین حال اجتناب از گسترش و پخش شدن در حاشیه پررنگ مینماید. به طور کلی سه بعد شهر فشرده از نظر برتون عبارتند از: شهر پرتراکم، شهر با کاربري ترکیبی، شهر با تشدید کاربريها. رسیدن به الگوي شهر فشرده از طریق متراکم کردن شهرهاي موجود و بهرهبرداري بهینه از زمین قابل دستیابی است و زندگی در ساختمان هاي مرتفع تشویق میشود. از آنجا که یکی از اهداف اصلی شهر فشرده کاهش اثرات منفی توسعه شهري بر روستاهاي پیرامون میباشد، رشد آینده شهري بایستی در داخل زمینه اي موجود اتفاق بیفتد.
به رغم محبوبیت و کاربرد نظریهي شهر فشرده در شروع مطرح شدن مباحث توسعه ي پایدار، این دیدگاه با چالش هایی مواجه است. در طول دهه ي 1990 میلادي، اعتقاد راسخی در مورد توانایی شهر فشرده در فراهم کردن شرایط براي توسعه ي شهري پایدار وجود داشت. این رویکرد به اندازهاي مسلط بود که هیچکس باور نمیکرد که مخالفتی با این الگو وجود داشته باشد. اما مطالعات در مکانهایی که سیاستهاي شهر فشرده اجرا شد، نشان داد که منافع و مزیتهاي برشمرده براي آن محقق نشده است. در نتیجه ابهامات زیادي که در مفهوم شهر فشرده وجود داشت. در سه زمینه ي زیر انتقاداتی بر این مدل وارد شد:
1. صحت آن: یعنی اینکه آیا فشردگی شهري باعث رسیدن به منافع و مزیتهاي برشمرده شده براي آن خواهد شد؟
2. قابلیت اجرا یا تحققپذیري: اینکه آیا میتوان آن را اجرایی کرد؟
3. مقبولیت یا قابلیت پذیرش: اینکه آیا فشردگی شهري باعث یک واکنش شدید سیاسی توسط ساکنین محلی در برابرتغییرات برونزا نخواهد شد؟
بنابراین حتی اگر سیاستهاي شهر فشرده نیز با موفقیت اجرا شود، ممکن است از دیدگاه مردم قابل قبول نباشد. در نتیجه انتقادهاي زیادي که بر شهر فشرده شد، بسیاري از محققان در جستجوي رویکردهاي جدیدي براي ترویج یا ارتقاء پایداري شهري میباشند: اگر گسترش افقی ناپایدار است و اگر فشردگی شهري پیچیده و سئوال برانگیز است، پس چه روش و رویکردي باید در جستجوي توسعه شهري پایدار اتخاذ شود؟ (اکبري مطلق، .(1393
نگارنده در این مقاله، میکوشد با توجه به چالش هاي نظري مربوط به مباحث توسعه ي پایدار شهري در قالب شهر فشرده از یک سو و همچنین پدیدهي بلند مرتبه سازي و مباحث مربوط به آن از سوي دیگر، به تدقیق و روایت نظري کاربرديتري در رابطه با این پژوهش بپردازد و از آن در رابطه با نتیجه گیري و ارائه ي پیشنهادها، استفاده نماید.

-7 سابقه ي بلند مرتبه سازي در ایران و جهان و سیر نظري آن از منظر توسعه ي پایدار
قبل از قرن 19، بناهاي مرتفع منحصر بود به عبادتگاه ها، اهرام، قلعه ها، آمفی تأترها، مسجدها و کلیساها که مظهر قدرت و ایمان به شمار میرفتند. اما با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و تحولاتی که در پی آن در قرون 18 و 19 میلادي حادث گردید، تغییرات اساسی در روش زندگی مردم را به دنبال داشت و متعاقباً وقوع اختراعات و اکتشافات متعدد، این روند را سرعت بیشتري بخشید. این تحولات سبب ایجاد شهرهاي جدید و نیز گسترش سریع بسیاري از شهرهاي موجود گردید و به دنبال آن بهرهگیري از ساختمان هاي بلند با شیوهي امروزي به عنوان یکی از راهحلهاي توسعه ي شهري مورد استفاده قرار گرفت (گلابچی، .(1380:53

دوره ي تحول احداث ساختمان هاي بلند مرتبه در جهان را میتوان به 5 دوره تقسیم کرد:
دوره ي اولاز سالهاي 1880 تا 1900 میلادي میباشد که در شیکاگو شکل گرفت و ساختمان هاي این دوره عمدتاً بهصورت بلوك مانند و حداکثر بیست طبقه بودند (بمانیان، .(1386:4 اولین دوره ي احداث ساختمان هاي بلند با ساخت اولین بناهاي ده طبقه ي شرکت بیمهي منازل در شیکاگو آغاز شد 1885-1883) میلادي).
دوره ي دوماز دهه ي آخر قرن نوزدهم با ایجاد مرحلهي جدیدي در بلندتر ساختن بناهاي بلند آغاز گردید و این امر به طور غالب در شهر نیویورك به وقوع پیوست (بمانیان، .(1386:4 شروع این دوره در سال 1895 میلادي با ساخت ساختمان 21 طبقه ي امریکن شورتی، به عنوان اولین برج مستقل و قائم به خود در نیویورك ساخته شد و به این ترتیب مسابقه براي ساخت بناهاي بلند و بلندتر از شیکاگو به نیویورك تغییر مکان داد (شولر، .(1375:7
دوره ي سومرا میتوان در حدفاصل سالهاي 1935 الی 1970 میلادي مشخص نمود. احداث بناهاي بلند در این دوره با مدرنیسم مرتبط است و در حقیقت تکامل دهنده ي بناهاي دوره ي اول میباشد (بمانیان، .(386:7 تحول آسمانخراشها با مدرنیسم رقم خورد. استخوان بندي و پوسته ي شفاف ساختمان کاملاً در معرض دید ناظر قرار گرفت. به عبارتی دیگر تکنولوژي تا سطح هنر مترقی شد. مهندسی احداث ساختمان هاي بلند در این دوره تحولی دوباره یافت. نظام هاي سازهاي کارآمد به وجود آمد که به یاري آنها مرتفع ترین بناهاي جهان در دهه ي 1970 سربرآوردند (آذرمی، .(1390:14
دوره ي چهارم را میتوان از دهه ي 1970 به بعد دانست که از نظر مکتب معماري با مکاتب پستم درنیسم متأخر همزمان می-باشد. این دوره در ادامه ي دوره ي دوم آرت دکو بار دیگر، بهویژه براي پستمدرنیسم، به منبع الهامی سرشار بدل شد و تصویر اولیهي آسمانخراش را احیا کرد (شولر، .(1375:19 از بناهاي بلند شاخص تکنولوژي پیشرفته در این دوره میتوان از بانک هنگ کنگ و شانگهاي 1980-1986) میلادي) کار نورمن فوستر نام برد (بمانیان، .(1386:9
دوره ي پنجم در اواخر قرن بیستم به وقوع پیوست و تا قرن حاضر ادامه یافته است. با افزایش روند شهرنشینی خصوصاً در شهرهاي بزرگ که امکان استفاده از فعالیت هاي متفاوت بیشتري در بناهاي بلند در حال شکل گیري میباشد، نوید این امر است که ساختمان هاي بلند بیشتري ساخته خواهد شد و در ساخت اینگونه بناها از پیشرفت تکنیکی، سازهاي و مواد و مصالح جدید، بهره گرفته خواهد شد. این امر در حالی است که بزرگترین ساختمان دنیا در پایان قرن بیستم میلادي، برجهاي دوقلوي پتروناس با 452 متر ارتفاع، در کشور مالزي بودهاند (بمانیان،.(1386:10 حال در قرن جدید، پروژه هایی از بلند مرتبه -سازي در دست ساخت و یا طراحی هستند، که بناهاي بلند، نه فقط درحد جوابی رفعتکلیف کننده به مسئلهي کمبود زمین و مسکن، بلکه ارائه ي کیفیتهاي خاصی از زندگی بدل شدهاند و این ساختمان ها بهنوعی در پی ارتباط مصنوع با محیط زیست هم بودهاند.
شایان ذکر است که اصول و مبنا و سرچشمه ی بلند مرتبه سازی منبع ثازمکاتبی میباشد که به مرور زمان به وجود آمده است و ضرورت بلند مرتبه سازی نیز زمینه به وجود آمدن این مکاتب میباشد . برخی از این مکاتب و سبک ها عبارتست از :
.1شیکاگو: بلند مرتبه سازی به صورت متراکم و نزدیک به یکدیگر ،در کنار خیابانها؛
.2مدرنیسم: بلند مرتبه سازی به صورت پراکنده در میان فضای سبز و دور از خیابانها؛
.3کانستراکتیویسم: بلند مرتبه سازی مسکن با ارائه ی حداقل فضای خصوصی و حداکثر فضاي مشترك؛

.4مگا استراک چرالیسم : بلند مرتبه سازيه ایغولآسا در ابعاد یک شهر مبتنی بر تکنولوژی فوق العاده پیچیده؛
.5پست مدرنیسم: عدم ارائه ی یک الگو و اعتقاد به تنوع گرایی در برنامه و طرح و ساخت ساختمان های بلند مرتبه ؛
.6 هايتک و اکوتک: معماري، نمایانگر تکنولوژي با توجه به محیط زیست (قبادیان، (1382؛
.7بوم شناختی: همسازي و یکپارچگی با طبیعت، پایه و اساس طراحی تمامی محیط هاي مصنوع (٢٠٠٦ (Yeang,؛ .8شهر سبز: تکیه بر نقش مثبت شهرسازي در شکل دهی به مکانها و اجتماعات محلی پایدارتر (ماتین، (1386؛
.9شهر عمودي: خلق تداوم شهري (فضاهاي خصوصی و عمومی) در آسمان، با حفظ حس سرزندگی و کیفیت ( Yeang,
٢٠٠٢)؛
.9آسمانخراش پایدار: همزیست ی ساختمان با فضاي سبز طراحیشده و به طور کلی محیط زیست (٢٠٠٥ .(Steele, این ساختمان ها میتواند خود را در متن شهر، چه در فضاي اتصالی میان شهر، اکولوژي و منابع و چه در نظریهي طراحی شهري عمودي، جاي دهد (٢٠٠٧ (Penner,؛
در ایران نیز با رشد و توسعه ي شهرنشینی، بلند مرتبه سازي ورود کرد. در سالهاي 1328 -30ه. ش نخستین ساختمان هاي بلند با آسانسور ساخته شد که هماکنون نیز در حال استفاده است (صفوي، (1380، اما باید اظهار داشت سابقه ي بلند مرتبه -سازي به طور کلی در ایران به اوائل دهه ي 40 ه.شمیرسد. در فاصله ي 1339-41 ه.شدر محل تقاطع خیابان فردوسی و جمهوري، ساختمان تجاري 16 طبقه اي بهنام پلاسکو ساخته شد که میتوان از آن به عنوان اولین ساختمان بلند در ایران نام برد. دو سال بعد ساختمان تجاري 13 طبقه ي آلمینیوم در خیابان جمهوري و ساختمان اداري بانک کار با 19 طبقه در خیابان حافظ به بهرهبرداري رسیدند. نخستین مجموعه ي بلند مرتبه ي مسکونی در تهران نیز مجموعه ي بهجت آباد بود که در فاصله ي سالهاي 1343-1349 ه. ش، بین خیابانهاي حافظ و ولیعصر ساخته شد. ساخت این مجموعه پس از تدوین و تصویب قانون تملک آپارتمانها در سال 1343 ه.ش براي تشویق به احداث ساختمان هاي بلند مسکونی آغاز شد. پس از تصویب مادهي صد اصلاحی قانون مالیاتهاي مستقیم (مصوب 1345ه.ش)، ساخت مجتمع مسکونی سامان در 20 طبقه در بولوار کشاورز در سال 1349 ه.ش آغاز گردید. این ماده براي تشویق و ترغیب مالکان و صاحبان سرمایه به احداث ساختمان هاي بلندتر از 10 طبقه تنظیم شده بود. در سالهاي دهه ي پنجاهه.ش، ساخت مجموعه اي مسکونی عمدتاً در شمال و شمالغرب تهران رونق یافت. استقرار و نوع مجموعه ها نشان میدهد که سیاستهاي تشویق و ترغیب بلند مرتبه سازي براي تأمین مسکن اقشار کمدرآمد و متوسط حاصل دیگري بهبار آورد، شاید مهمترین دلیل این امر، گرانی قیمت تمام شده ساختمان هاي بلند مرتبه ي مسکونی بود. در همین دوره تعداد زیادي ساختمان بلند مرتبه با کاربري تجاري و اداري اعم از هتلها، بانکها و ساختمان هاي اداري عمدتاً در مناطق مرکزي و شمالی تهران ساخته شد. با وقوع انقلاب اسلامی، بلند مرتبه سازي، تقریباً به مدت بیش از ده سال متوقف شد. در این سالها ساختوساز این نوع ساختمان ها به تکمیل مجموعه هاي مسکونی نیمهتمام محدود ماند (فرهودي و محمدي، .(1380:73 اما پس از این رکود موج دیگري در راه بود. در واقع یکی دیگر از جلوههاي توسعه ي شهري تهران در سالهاي پس از انقلاب تشدید روند توسعه ي عمودي شهر، همزمان با توسعه ي افقی و ناپیوسته، است. در سالهاي پایانی دهه ي 1360 ه.ش با تغییر سیاستهاي مدیریت شهري، افزایش شدید قیمت زمین و مسکن، رواج فرهنگ آپارتماننشینی، رشدسریع سرمایه گذاري و تکنولوژي در ساخت و ساز و غیره، گرایش به توسعه ي عمودي شدت یافت. در نتیجه در غیاب یک طرح جامع توسعه ي همه جانبه و اتخاذ سیاست فروش تراکم، موج جدیدي از بلند مرتبه سازي و برجسازي و برجنشینی به یک پدیدهي فراگیردر تهران تبدیل شد.طوري به که در طول مدت یک دهه اولاً سیماي عمومی تهران تغییر اساسی پیدا کرد و از سوي دیگر عوارض ناشی از توسعه ي بیبرنامه و بیرویهي عمودي در تهران بهصورت مشکلات زیست محیطی، تشدید نابرابري اجتماعی و تشدید نابسامانی در اقتصاد زمین و مسکن، به مسائل پیشین اضافه شد. به همین دلیل از اوایل دهه ي80 ه.ش موضوع تراکم ساختمانی و فروش تراکم در تهران به یک موضوع مهم سیاسی، اقتصادي، اجتماعی و برنامه ریزي در سطح ملی بدل گردید (مهدیزاده، .(1382:35
آنچه که از جمع بندي سیر تحول بلند مرتبه سازي در ایران با محوریت شهر تهران برمیآید آن است که بهرغم توسعه ي نظري بلند مرتبه سازي در جهان به سمت معماري سبز و پایدار و طراحی و ساخت پروژه هاي زیست بومی در سراسر دنیا، تا کنون چنین رویکردي در ایران عملاً اتفاق نیفتاده است و بهرغم محبوبیت و فراگیري این مباحث در جوامع علمی و دانشگاهی و تألیفات تئوري بسیار، تاکنون مورد قابل ذکري در این زمینه در کشور، به اجرا نرسیده است.

-8 تحلیل بلند مرتبه سازي از دیدگاه مؤلفه ها و زیرشاخص هاي توسعه ي پایدار
در این بخش از پژوهش ، به بررسی اهم موضوعات مرتبط با بلند مرتبه سازي و همچنین مباحث و مسائل شهري، پرداخته شده است، این تحلیلها با توجه به ارتباط موضوعات با مؤلفه ها، شاخص ها و زیرشاخص هاي توسعه ي پایدار صورت گرفته است، اگرچه اکثر قسمتها با یکدیگر همپوشانی دارد و به هم مربوط است، ولی جهت توضیحات بهتر، تقسیمبندي شده است. ابتدا به سه موضوع اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی که سه مؤلفه ي اصلی توسعه ي پایدار هستند پرداخته شده است، سپس زیر شاخص هایی از این سه مؤلفه تحلیل گشته و در ادامه نیز، مسائل و مباحث شهري که خود ترکیبی از این مؤلفه ها و شاخص ها و زیرشاخص ها میباشند بررسی شدهاند.

مؤلفه هاي اصلی
در این قسمت به سه بعد اصلی توسعه ي پایدار و تحلیل آن در رابطه با بلند مرتبه سازي پرداخته شده است.

موضوعات اقتصادي
اقتصاد، یکی از سه بعد اصلی توسعه ي پایدار است، ازاینرو توجه به آن در تحلیلهاي توسعه ي پایدار یکی از ارکان اساسی است. امروزه مؤلفه هاي متداول در ارزیابی اقتصادي یک پروژه ي تراکم و بلند مرتبه سازي در تهران، شامل هزینه ها و درآمدها، مدت زمان بازگشت سرمایه ، قیمت ساختمان و نرخ بازده داخلی سرمایه میباشند (رهبر، 1381:4،اما) موضوعی که معمولاً درنظر گرفته نمیشود پایداري این سود اقتصادي است، به این ترتیب که دامنه ي این سود در مدت کوتاه ساخت و تحویل به مشتري درنظر گرفته میشود و با عدم رعایت بسیاري از مسائل، شرایط به نحوي پیش میرود که در دراز مدت این ساختمان -ها نه تنها سودآور نبوده بلکه موجب خسارات مستقیم و غیر مستقیم بسیاري خواهند شد. از دیگر مسائلی که تاکنون در کشور مطرح نشده است، شیوهي رایج ساخت پروژه هاي بلند مرتبه سازي در دنیاست، در بسیاري از کشورهاي دنیا، شهرهاي بزرگی بهکمک پروژه هاي عظیم بلند مرتبه سازي متولد شده یا رونق یافته اند (مانند دوبی، سنگاپور، سئول، هنگ کنگ، کوآلالامپور و ...) و این موضوع امکان پذیر نبوده است مگر استفاده از جذب سرمایه هاي خارجی به کمک وام هاي طولانی مدت و کمبهره در قالب مشارکت. در حالی که در کشور ما چنین ساختاري هنوز به وجود نیامده، و شاید یکی از دلائل اصلی نبود چنین بناهایی، عدم ارتباط بخش خصوصی و دولتی دخیل در ساختوساز با سیستم هاي جهانی مرتبط با موضوع میباشد. با این تفاسیر واضح و مبرهن است با برنامه ریزي صحیح و اجرایی نمودن آن در رابطه با بلند مرتبه سازي، میتوان پروژه هاي منطبق با توسعه ي پایدار را عملیاتی نمود و اجراي آن را از یک ایدهآل به یک واقعیت تحقق بخشید.
موضوعات اجتماعی

ابعاد اجتماعی رکن مهم توسعه ي پایدار است و بدون تحقق اهداف اجتماعی، توسعه ي پایدار امکانپذیر نمیباشد. امروزه در دنیا تقریباً اکثر مسائل مربوط به فن و تکنولوژي در رابطه با بلند مرتبه ها حل شده و تمرکز بر موضوعات اجتماعی میباشد. قابل ذکر است که شاید بتوان مشکلات اجتماعی را اولین علت شکست بلند مرتبه سازي در معماري مدرن دانست. به عنوان مثال میتوان به نمونهاي از خطرات ناشی از بیتوجهی به مسائل اجتماعی در رابطه با مجتمع هاي مسکونی بلند مرتبه پروئیت ایگو در شهر سنت لوئیس آمریکا اشاره کرد. این مجتمع از 33 بلوك و 3000 آپارتمان تشکیل شده بود و از پروژه هاي معروفی بود که طرح معماري آن جوایزي را نیز از آن خود نمود 1954-1955) میلادي). اما پس از گذشت چند سال از اسکان مردم در این مجموعه ، به علت بروز مسائل و مشکلات اجتماعی از جمله خانوادهه اي پراولاد، بیسرپرست، وجود پلکان هاي متعددي که نظارت والدین به اعمال و بازي کودکان را مانع میشد و ... سرانجام در سال 1972 میلادي، هیچ راهحلی جز منفجر نمودن کل مجموعه با دینامیت پیدا نشد (بمانیان، (1381:9 علت این امر عدم انطباق ساکنان بناها با زندگی در اینگونه ساختمان هاي بلند مرتبه بود .(Hall, 1988 :239) در چنین شرایطی توجه به مؤلفه هاي اجتماعی زندگی میتواند بلند مرتبه ها را به عنوان راه-حل مشکلات شهري تبیین نماید و نهیک عامل بروز معضل. میتوان با مطالعه ي دقیق و علمی، شرایطی را فراهم نمود که رویکردي از بلند مرتبه سازي در پیش گرفته شود که شامل شاخص هاي اجتماعی و تأمینکنندهي اهداف توسعه ي پایدار شهري باشد.

موضوعات زیست محیطی

محیط زیست در کنار اقتصاد و اجتماع، یکی از سه مؤلفه ي اصلی توسعه ي پایدار است. امروزه ارزیابیهاي مختلفی با محوریت اقتصاد درمورد پروژه هاي بلند مرتبه سازي صورت میپذیرد اما در آن نقش محیط زیست چندان برجسته نبوده است. در ارزیابی اثرات زیست محیطی تراکم و بلند مرتبه سازي ضمن توجه به تعادل اقتصادي توجه به تعادل اجتماعی و زیست -محیطی آن نیز حائز اهمیت است. در این رابطه استفاده ي بهینه از ارتفاع در قالب اجراي طرحها و پروژه هاي تراکم و بلند مرتبه سازي میتواند در جهت رشد اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی شهر جهت رفاه شهروندان مؤثر باشد. اشاره به این نکته ضروري است که همچون سایر پروژه هاي توسعه ، پروژه هاي بلند مرتبه سازي به نحوي با اثرات زیست محیطی نیز همراه خواهد بود که اگر قبل از اجرا با ملاحظات زیست محیطی ادغام گردند نهتنها موفق به حذف یا کاهش اثرات سوء میشوند، بلکه با افزایش اثرات مثبت موجب تسریع در توسعه ي پایدار شهري را فراهم مینمایند. امروزه تراکم و بلند مرتبه سازي و پروژه هاي مرتبط با آن در بسیاري از کشورهاي پیشرفته ابزاري است که با طراحی آگاهانه و خلاقانه از فضاي شهري براي رشد و تحول سازنده و پایدار جوامع شهري استفاده میگردد. شاید این تعریف در شهر تهران به دلائل گوناگون، ماهیت خود را از دست داده است. مسئلهي تراکم و بلند مرتبه سازي در تهران با پیچیدگیهاي خاص خود که مدتهاست فکر و زمان شهروندان و مدیریت شهري را به خود مشغول نموده صرفاً و پیامدها و آثار منفی به دنبال داشته است و آثار مثبت آن بعضاً از ذهن به دور مانده است. در چنین شرایطی تصمیم گیری باید بر اساس نتایج مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی هر یک از پروژه های تراکم و بلند بلند مرتبه سازي صورت پذیرد و برنامه ریزی استراتژیک جهت مقابله سیستماتیک با معضلات، درك فرصتها، تخصیص منابع و دستیابی به نتایج مورد نظر ضروری است (رهبر، 7،1381:4که)، تمامی این مطالب دقیقاً منطبق با اهداف توسعه ي پایدار میباشد.

شاخص ها و زیرشاخص ها
در این قسمت، به اهم موضوعات بلند مرتبه سازي اشاره شده است که البته این موضوعات در ارتباط با شاخص ها و زیرشاخص -هایی از توسعه ي پایدار، تحلیل گشته اند.

قوانین و مقررات
قوانین و مقررات و استانداردهاي مربوط به ساختمان بهویژه ساختمان هاي مرتفع مسائل متفاوت و متنوعی را دربر می-گیرد. توجه به این مسائل در طراحی میتواند راهگشاي طراحان و معماران باشد. همچنین از بروز مشکلات و معضلات ناشی از طراحی غیراستاندارد براي ساکنین و استفاده کنندگان از بنا جلوگیري میشود ( محمدي لاریجانی و دیگران، .(1391:17 شاید بتوان اظهار کرد، یکی از مهمترین موضوعات تحقق پایداري در بلند مرتبه سازي، تدوین قوانین صحیح و کاربردي در این زمینه است.
مکانیابی

امروزه مکانیابی به عنوان یک علم شامل مؤلفه هاي بسیاري است که در انجام پروژه هاي مختلف شهري، ضرورت بسیار و در واقع پیش شرط سایر فعالیتهاي مربوط به پروژه است. بررسی ساختمان هاي بلند نشان میدهد که مشکلات عدیدهاي درتعداد زیادي از آنها وجود دارد که این امر خود معلول عدم رعایت ضوابط شهرسازي در خصوص مکانیابی و احداث آنهاست (صداقتی، .(1390:1 توجه به محدودیتها نقش اساسی در مکانیابی ایفا مینماید. بهخصوص مبحث گسلهاي زلزله، در این مورد حرف اول را میزند. بعد از مباحث مربوط به خاكشناسی مثل نفوذناپذیري، مباحث مربوط به شیب اراضی، ترافیک، آلودگی هوا و ... مورد توجه قرار گرفته است ( مهندسین مشاور زیست ا، 1383:20،.(31 معیارهاي مکانیابی ساختمان هاي بلند عمدتاً چهار بعد اجتماعی- فرهنگی، اقتصادي، زیست محیطی و کالبدي را شامل میشوند (عزیزي و فلاح، .(1390:187 هم-پوشانی این ابعاد با مؤلفه هاي توسعه ي پایدار، اهمیت مکانیابی صحیح را در تحقق توسعه ي پایدار، بیشازپیش آشکار میسازد.

منظر و خط آسمان
ابعاد تأثیرگذار برجها در منظر و خط آسمان شهردر قالب ابعاد معنایی، زیباشناختی و بصري میگنجد. در خط آسمان شهرها بعد معنایی برجها از ابعاد مهم و تأثیرگذار است. در بسیاري از نقاط دنیا، بناهاي بلند ابتدا به دلایل معنایی شکل گرفتهاند، چنانکه معناي بناهایی از قبیل کلیساها، مساجد، بیشتر جهت القاء و تأکید بر اهمیت آنها از سایر بناها بوده است. به این ترتیب میتوان اظهار داشت که برج تأثیرات عمدهاي بر چهرهي و شخصیت شهر میگذارد و در صورت حضور مثبت در سطح شهر میتواند چهره و شخصیت شهر را ارتقاء دهد (کریمی مشاور، 75،(1391:74، که این خود از اهداف توسعه ي پایدار است.

معماري، سازه و تکنولوژي
بیان معماري در ساختمان هاي بلند ناشی از فرم کلی ساختمان و نماي آن است، ولی بیان سازهاي ناشی از فرم ذاتی سیستمهاي ساختمانی است (تقیزاد، .(1386:9 ساخت سازههاي بلند نقش مهمی در ابداع سیستمهاي کارآمد سازهاي و بهرهبرداري از مواد و مصالح تکنیکی داشته است (بمانیان، .(1386:12 سیر تحول ساختمان هاي بلند این امر را به اثبات می-رساند که ارتباط تاریخی بین معماري و سازه در ساختمان هاي بلند وجود دارد (تقیزاده، .(1386:1 اگرچه ذات پدید آوردن مصنوع در ارتفاع، نیازمند سازهي ویژه است، اما مشاهده میشود در بلند مرتبه سازيهاي امروز کشور، سازه و تکنولوژي هاي نوین در سازه و تأسیسات مورد استفاده قرار نمیگیرد و از سوي دیگر معماري هم در فرم، هم در نما و هم در پلان، گاه به نازلترین حد خود میرسد، چنین رویکردي باعث میشود بلند مرتبه سازي از جایگاهی به عنوان نمایشگر معماري و سازهي والا، به معضلی با بدترین معماري و سازه و تأسیسات بدل گردد. در چنین شرایطی اهمیت و بهرهگیري از معماري، سازه و تکنولوژي در بالاترین حد امکان، در راستاي توسعه ي پایدار، خواهد توانست کیفیت زندگی را بالا ببرد.

الزامات اقلیم
منظور از شرایط آسایش اقلیمی مجموعه شرایطی است که از نظرحرارتی حداقل براي 80 درصد از افراد مناسب باشد، یا به عبارت دیگر انسان در آن شرایط احساس سرما و احساس گرما نکند. در شکل گیري شرایط آسای شانسان از دیدگاه اقلیمی چهار عنصر شامل دما، رطوبت، باد و تابش نقش عمده اي دارند (هروي تربتی و رضازاده، .(1393 :3 بنابراین در بلند مرتبه سازي میبایست به دو مطلب توجه داشت، اول اینکه مکانیابی بلند مرتبه ها به گونه اي گزینش شود که اخلالی در آسایش اقلیمی خرد و کلان شهر از نظر باد، تابش و .. ایجاد نشود، و دوم اینکه جهت گیري، فرم و سایر مشخصات بلند مرتبه به نحوي باشد که در ایجاد و استفاده از اقلیم در جهت آسایش، حداکثر آن رعایت گردد،که البته این دو رویکرد دقیقاً منطبق بر اهداف توسعه ي پایدار شهري میباشد.

فضاي سبز
از مهمترین ایراداتی که بر بلند مرتبه سازي وارد بوده است، قطع ارتباط مسکن بلند مرتبه با فضاي سبز میباشد، در حالی که با دو رویکرد میتوان این ضعف را به قوت تبدیل نمود،ولاًا با ساخت بلند مرتبه هاي رفیع، میتوان سطح وسیعی از زمین را آزاد و تبدیل به فضاي سبز نمود، از سوي دیگر در خود بلند مرتبه ها میتوان تدابیر ویژه جهت ورود فضاي سبز به بنا را لحاظ نمود. چنانچه امروزه، یک فاکتور حیاتی و مهم در طراحی اکولوژیک، ادغام منظرسازي عمودي با فضاي داخل آسمانخراش است .(Rosenfield et al,1997) گیاهان و فضاي سبز علاوه بر مزایاي اکولوژیکی، زیباشناسی و محافظت انرژي، میتواند پاسخگوي اقلیمی مؤثري به باد و باران باشد . فضاهاي سبز توانایی سایهاندازي مناسب در فضاهاي داخلی و نیز روي دیوارهاي خارجی و کاهش بازتاب حرارتی دیوارهاي خارجی را نیز دارد .(Jefferson, 1998) پیوستگی فیزیکی میان فضاهاي سبز جهت ترویج تنوع گونه هاي گیاهی، حائز اهمیت است. چنین سیستمی میبایست براي دستیابی به تداوم فیزیکی منظرسازي عمودي در ساختمان شهري باید بهم متصل باشد (به عنوان نمونه بهکارگیري فضاهاي سبز شیبدار بالارونده در نماي ساختمان ). چنین شیوههایی امکان وجود و تعامل گونه هاي زیست ی و ارتباط با اکوسیستم در تراز زمین را فراهم میکند .(Richards, 2001) گزینه ي دیگر جداسازي و متمایز کردن تراسهاي سبز و یا فضاهاي باز در ارتفاع است، که به عنوان فضاهاي حایل میان نواحی داخلی و خارجی عمل میکند .(Jefferson, 1998) همچنین کاربرد حیاط هاي سبز در ارتفاع می-تواند علاوه بر سایه اندازي بر روي بخشی از ساختمان ، چندعملکردي نیز باشد : فضاهاي تخلیهي اضطراري، فضاهایی جهت منظرسازي و فضاهاي سبز، فضاهاي منعطف حائل براي توسعه ي آتی، حیاطهاي در ارتفاع به ساکنین و کاربران آسمانخراش-ها امکان برقراري ارتباط از فضاهاي محصور داخلی با محیط بیرون و بهرگیري از چشماندازهاي زیبا در ارتفاع را فراهم می-نماید (رزاقیاصل و دیگران، (1389:9

انگارهي ذهنی از خانه و سناریوي زندگی