بخشی از مقاله
(تبيين اصول مسکن پايدار؛ راهي به سوي توسعه پايدار شهري )
چکيده
امروزه ، بحث توسعه پايدار شهري يکي از بحث هاي بسيار مهم و رايج در سطح بين المللياست ؛ به طوري کهابعاد مختلف اجتماعي، اقتصادي، زيست محيطي را در بر مي گيريد. در اين رابطه مسکن مهمترين عنصر شهري است که در توسعهي پايدار شهر، توجه به آن داراي اهميت زيادي است چرا که توسعهي مسکن علاوه بر محيط زيست ، بر اقتصاد و فرهنگ و مسايل اجتماعي تاثير ميگذارد. بنابراين دستيابي به مسکن پايداردرجهت افزايش وارتقاي کيفيت زندگي کنوني و نسل آينده امر خطيري به شمار ميآيد چرا که امروزه با رشد روز افزون جمعيت نياز به ساخت مسکن نيزروز به روز بيشتر ميشود، ازاين رو براي دستيابي به توسعه پايدار شهري توجه به مسکن پايدار ميتواند نقش سازنده اي داشته باشد و دليل آن را مي توان اين طور بيان کرد که نيمي از اراضي شهرهاي ما به کاربري مسکوني اختصاص داده شده اند،اما متاسفانه در کشور ما ساختمان ها به ويژه ساختمان هاي مسکوني بدون توجه به توسعه پايدارشهري ساخته ميشوند، اين امر موجب شد که در اين مقاله به تبيين اصول و معيارها و ضابطههاي مسکن پايدار بپردازيم . دراين نوشتار از روش تحقيق تحليلي_توصيفي استفاده شده است در حالي که از مرور متون و منابع در بستر مطالعات کتابخانهاي نيز سود برده است به طوري که در ابتداويژگيهاي توسعه پايدارو ضرورت هاي آن بررسي شده است سپس در ادامه به تبيين اصول مسکن پايدار به عنوان راهکاري در جهت توسعه پايدار شهري پرداخته شده است .
واژه هاي کليدي: مسکن پايدار، توسعهي پايدار، اصول ، معيار
مقدمه
توسعهي زندگي شهري در تمام ابعاد اعم از توسعهي مسکن ، توسعهي صنعت ، توسعهي حمل و نقل و ... موجب جدايي انسان از طبيعت پيرامونش شده است .
در گذشته انسان ها ميکوشيدند خود را با محيط همرنگ سازند و از قابليت هاي آن بهره گيرند، بدون آنکه آسيبي به آن وارد سازند، اما امروزه بشر با فن آوريهاي جديد خود دست به تخريب طبيعت زده است .
تامين مسکن و سرپناه از نيازهاي اوليهي هر انساني است . اما در سالهاي بعد از انقلاب صنعتي تامين اين نياز انسان با توسعهي روزافزون شهرنشيني موجب از بين رفتن طبيعت ميشود که تامين نيازهاي آيندگان در گرو وجود و پايداري آن است [١].
امروزه متناسب نمودن کميت و کيفيت معماري به نخستين دغدغه معماران تبديل شده است و در رويکرد زيست محيطي با عنوان هايي مانند « معماري پايدار» و «معماري سبز» بررسي ميشود.
از جمله اصول معماري پايدار ميتوان به کاهش مصرف منابع طبيعي و منابع انرژي با توجه به هماهنگي بنا با زمين و ايجاد کمترين تغييرات در آن ، با استفاده از مصالح قابل بازيافت و انرژيهاي تجديدپذير و حداکثر حفاظت از طبيعت و محيط زيست پيرامون بنا اشاره کرد.
از اين رو توجه به مسکن ، تبيين معماري پايدار را ضروري ميکند.
توسعه پايدار به معني ارايهي راهکارهايي در مقابل الگوهاي فاني کالبدي، اجتماعي، اقتصادي است که از بروز مسايلي چون افزايش بي رويهي جمعيت ، فقر، نابودي منابع و تداخل در اکوسيستم کره ي زمين و در نتيجه خسارات ناشي از اثرهاي زيانبار نابودي محيط زيست جلوگيري ميکند[٢].
شکل ١- ابعاد سه گانه مسکن پايدار(منبع نگارندگان )
١- مروري بر ادبيات تحقيق
١-١-پايداري از نظر لغوي
در لغت نامهي دهخدا پايداري به معناي بادوام و ماندني آمده است . در فرهنگ معين اين واژه به معناي پايدار بودن و مقاومت از مصدر «پايش » به معناي پايداريکردن و استقامت نشان دادن است [٣].
واژه توسعهي پايدار از اواسط دههي ٠٧ ميلادي و پس از بحران نفتي سال ١٧٠٣، بسيار به کار رفته است . فعل Sustain از ريشه لاتين Sustinere و از دو جز Sus (به معناي از پايين به بالا) و Tinere (به معناي نگه داشتن ، حفظ کردن ) تشکيل شده است و از سال ١٢٧٧ در زبان انگليسي به کار گرفته شده است . اين فعل مفاهيمي از قبيل « حمايت ،پشتيباني و تداوم » آميخته است و صفت Sustainable در توصيف « شرايط ، حالت و يا چيزي» به کار مي رود که مورد پشتيباني قرار گرفته يا به واسطهي کمک يا تامين معاش ، همچنان تداوم يافته است [٤].
١-٢- توسعه پايدار
تفسير توسعه ي پايدار در هر بخش از فعاليت هاي انسان ، به تعيين وضع برخوردهاي لازم در آن بخش انجاميده است . به عنوان نمونه، در زمينه ي طراحي، طراحي پايدار، و در زير زمينه طراحي معماري، معماري پايدار يا سبز پاسخ مطلوب شناخته شده اند.
بنا بر تعريفي کلاسيکي که در گزارشي از سازمان ملل متحد آمده ، « توسعهي پايدار توسعهاي است که ضامن دستيابي به احتياجات کنوني است بدون آن که توانايي نسل هاي آينده را براي رفع احتياجاتشان به خطر اندازد.» به عبارت ديگر توسعهي پايدار عبارت است از الگوي صحيح مصرف براي بهره برداري از منابع با هدف برآوردن نيازهاي بشري به گونهاي که در عين محافظت از محيط زيست ، پاسخ گوي احتياجات فعلي انسان ها و متضمن رفع نياز نسل هاي آينده بشر نيز باشد.
١-٢-١- توسعه ي پايدار شهري
توسعه ي پايدار شهري نه به معناي توسعه ي پايدار هر يک از زير سيستم هاي اقتصادي، اجتماعي، يا زيست محيطي به تنهايي است ، و نه به معناي افزايش پايداري اين زير سيستم ها. در عوض تلاش مي کند که رشد اقتصادي، بازسازي اکولوژي، حفاظت زيست محيطي و پيشرفت اجتماعي را متعادل سازد و دشواري اين چالش ، آن را به يک نقطه تمرکز عمده تحقيقات در سرتاسر جهان تبديل نموده است [٥].
١-٢-٢-توسعه پايدار در معماري
توسعهي پايدار در معماري همان معماري پايدار يا معماري سبز است . معماري پايدار به قرن ١٧ بر ميگردد. جان راسکين ، ويليام موريس و ريچارد لتابي از پيشگامان نهضت معماري پايدار محسوب مي شوند.
به طور کلي تعاريف زير را از معماري پايدار ميتوان مطرح کرد:
• ساختماني که کمترين ناسازگاري و مغايرت را با محيط طبيعي پيرامون خود و در پهنهي وسيع تر با منطقه و جهان دارد[٦].
• خلق محيط انسان ساخت و مديريت متعهدانه آن بر مبناي اصول بوم سازگاري و بازدهي منابع . اين اصول عبارتند از: به حداقل رساندن صرف منابع تجديد ناپذير، ارتقا و بهبود شرايط محيط طبيعي و حداقل آسيب هاي بوم شناختي بر محيط (چارلز کي برت ١٧٧٤).
• معماري پايدار در بردارنده ي آميزه اي از ارزش هاي زيبا شناختي، محيطي، اجتماعي، سياسي و اخلاقي است (سامون موک بي).
• طراحي پايدار به مفهوم دروني و اساسي از مکان منتج خواهد شد. فرايندي که به احيا شدن بيش از تحليل بردن مي انجامد و در واقع علم و هنر برقراري ارتباطي مناسب بين محيط انساني و جهان طبيعت است [٠].
١-٣- مسکن پايدار
مسکن مهمترين عنصر شهري است که در توسعهي پايدار شهر، توجه به پايداري آن اساسيترين وجه آن شناخته ميشود. توسعهي مسکن علاوه بر محيط زيست ، بر اقتصاد و فرهنگ و مسايل اجتماعي تاثير ميگذارد.
مسالهي اصلي در توسعهي پايدار مسکن ، توجه به نيازهاي فعلي مسکن افراد جامعه است ، به شکلي که تامين مسکن امروز با کمترين تغيير حالت در محيط طبيعي، اين امکان را به نسل آينده بدهد که به شکلي بهينه براي خود فضاي زيستي مناسبي فراهم کنند. آن نوع مسکني که نيازهاي زيستي نسل کنوني را بر مبناي کارايي منابع طبيعي انرژي برآورده کند و در عين حال محلاتي جذاب و ايمن را ضمن توجه به مسايل اکولوژيکي، فرهنگي و اقتصادي ايجاد نمايد، مسکن پايدار است [٨]. پس پايداري تنها مربوط به مسايل کالبدي نميشود، بلکه دامنهي گسترده تري از ملاحظات اجتماعي، زيباشناسانه و اقتصادي را در بر ميگيرد. توجه به مسايلي نظير هوا در درون و بيرون ساختمان ، جلوگيري از ورود و خروج صدا، هماهنگي بين مسکن و چشم انداز طبيعي، تنوع به جاي يکسان بودن ، همچنين استفاده مجدد از آنها ضروري است [٧].
١-٤- ويژگيهاي مسکن پايدار
اين نکته را بايد در نظر داشت که پايداري يک اقدام ضربتي نيست و حاصل يک فرآيند مستمر است که پيشرفت هاي پايداري محصول آن است . فرآيند مسکن پايدار بايد به پنج حوزه مشخص زير را در نظر بگيرد:
- حفظ منابع طبيعي(زمين ، انرژي،آب )؛
- استفاده ي منطقي از منابع ساخت بشر؛
- حفظ اکوسيستم و پتانسيل هاي احياي آن ؛
- عدالت بين توليدات ، انسان و دسته بنديها؛
- پيش بيني سلامتي، امنيت و ايمني[١٧].
توسعه پايدار سکونتگاه هاي انساني و مسکن بايد داراي چهار جنبه باشد.
١- مسکن بايد به لحاظ زيست محيطي پايدار باشد؛
٢- مسکن بايد به لحاظ اقتصادي پايدار باشد؛
٣- مسکن بايد به لحاظ اجتماعي و با توجه به فرهنگ ساکنان آن پايدار باشد؛
٤- مسکن بايد به لحاظ کالبدي و در نظر گرفتن عملکردهاي آن پايدار باشد.
٢- پيشينهي پايداري در مساکن ايران
پيشينهي پايداري در فرهنگ ما به هزاران سال قبل ميرسد. وجود ابنيه و شهرهاي کهن و تاريخي در اين خطه، که در هماهنگي کامل با محيط اطراف خود ساخته شده اند، دليلي است بر اين امر. به عنوان مثال روستاي ماسوله که در شکل ١ ميتوان اشاره کرد.
شکل ١: روستاي ماسوله، انطباق معماري و طبيعت [١١]
در رابطه با هم خواني معماري و شهرسازي با محيط طبيعي در ايران قديم ، به عنوان نمونه مي توان به موارد زير اشاره کرد:
• بادگير: استفاده از انرژي باد در جهت تنظيم شرايط محيطي در درون بناها بدون استفاده از هر گونه سوختي
شکل ٢- مقطع از بادگير يکي از خانه هاي يزد [١١]
• مصالح بومي : استفاده بهينه از مصالح موجود در منطقه براي جذب و دفع حرارت در جهت ايجاد شرايط آسايش و پايين آوردن ميزان سوخت مصرفي .
• حياط مرکزي: ايجاد شرايط آسايش محيطي در بيشترين بازه زماني سال .
• بازشوهاي محدود در شرايط آبو هوايي غير مرطوب ( هم از نظر تعداد و هم از نظر سطح ): تنظيم شرايط محيطي با استفاده از انرژي کمتر.
• گنبد: کنترل ميزان تابش آفتاب
• گنبد دو پوسته : ايجاد عايق حرارتي
شکل ٣-گنبد دو پوش يا دو پوسته، عايق حرارتي با ضريب انتقال حرارت بسيار پايين [١١]
• قنات : حفظ و انتقال بهتر آب ( با تبخير کمتر)، و بدون استفاده از هر گونه انرژي فسيلي.
٣- اصول و معيارهاي مسکن پايدار
با توجه به اينکه هدف اصلي اين مقاله دستيابي به اصول و معيارهايي براي مسکن به منظور توسعهي پايدار شهري بوده است در اين قسمت اساسيترين دست آورد مطالعه را با عنوان اصول و معيارهاي مسکن پايدار ارايه مي دهيم که سعي شده اين اصول و معيارها در حالي که جامع و فراگير هستند، مرتبط با مبحث انرژي باشند و همچنين تاثيري مستقيم بر فرم ، نحوه ي استقرار، رابطه و تناسبات فضاهاي پر و خالي و خصوصيات جداره ها داشته باشند.
٣-١- اصل مقابله با تابش مستقيم آفتاب
٣-٢- اصل مقابله با گرما
