بخشی از مقاله
چکیده
امروزه در بسیاری از شهرهای ایران از جمله مشهد به دلیل رشد شتابان جمعیت شهری و به تبع آن نیاز به مسکن از یک سو و جلوگیری از رشد بی رویه شهرها از سوی دیگر، بلند مرتبه سازی بسیار رواج پیدا کرده و در سال های اخیر به یکی از مهم ترین راهبردها و برنامه های توسعه شهری تبدیل شده است. یکی از جنبه های تأثیرگذار ساختمان های بلند مرتبه تأثیر بر سیما و منظر شهری است. سوالی که مطرح است این است که، آیا این ساختمان ها باعث ارتقاء یا کاهش کیفیت سیما و منظر شهری شده است؟باید از خود پرسید خارج شدن ساختمان ها از مقیاس انسانی تا چه حدی نیاز است وآیا احاطه شدن خیابان ها با ساختمان های سر به فلک کشیده بر زیبایی شهر می افزاید؟ یاآ انسانی که ذاتاً به دنبال زیبایی است و از ایجاد اغتشاش های بصری همواره در رنج است با دنبال کردن سیاست های بلند مرتبه سازی به سیما و منظر شهری کمک خواهد کرد یا خیر؟ در این پژوهش ضمن شناسایی جنبه های مختلف اثر ساختمان های بلند مرتبه بر سیما و منظر شهری، سعی برآن شده است که پس از بررسی معیارهای تأثیر گذار با کمک روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - ، به تبیین معیارهای مذکور در نمونه های موردی ساختمان های بلند مرتبه در خیابان هاشمیه مشهد بپردازیم. نتایج این مطالعه بیانگر تأثیر مطلوبتر برج های باران و آرمیتاژ بر سیما و منظر شهری نسبت به برج آفتاب بوده و منجر به ارائه اصول کلی برای برنامه ریزی و طراحی ساختمان های بلند مرتبه جهت ارتقاء سیما و منظر شهری گردیده است.
واژه های کلیدی: بلند مرتبه سازی، سیمای شهری، روش - AHP - ، هاشمیه
مقدمه
شناخت ویژگی های معماری بلند مرتبه سازی با عمل کردهای خاص یا متنوع از مسائلی است که امروزه در عرصه دانش معماری از جایگاه خاصی برخوردار است. کشور ما نیز مانند همه جای دنیا با انگیزه ی صرفه جویی در مصرف زمین گران قیمت، در مرکز شهرهای بزرگ به بلند مرتبه سازی روی آورده است. بلند مرتبه ها فواید زیادی نیز دارند ولی با توجه به تبعات منفی شان با مطالعه و بررسی صحیح آنها، می توان با به کار گیری اصول و قواعد و معیارهای صحیح ساخت و ساز از آثار منفی آنها کاست. از سوی دیگر نمای هر ساختمان، مؤثر در سیمای شهری است که در آن حضور دارد و این تأثیر را در بدنه خیابانها یا میدانهایی که در آن قرار گرفته است می توان به وضوح مشاهده کرد. ایجاد بلند مرتبه سازی با هدف حل برخی مشکلات شهرنشینی فرصت وجود یافته اند، حال آنکه در بسیاری موارد خود منبع و باعث ایجاد مشکل گردیده اند. بررسی تأثیر بلند مرتبه سازی در سیما و منظر شهری در حقیقت تأثیر بر زندگی انسان شهر نشین است و از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد؛ بنابراین پژوهش در این زمینه از تبعات و اثرات منفی این مقوله از مباحث شهرسازی، خواهد کاست و موجب فراهم شدن شرایط آرامش و آسایش بیشتر شهروندان شهرهای بزرگ را فراهم خواهد نمود.
بیان مسأله
افزایش روز افزون جمعیت و شهرنشینی و به تبع آن کمبود زمین باعث شده است که بسیاری ازشهرهای دنیا با توجه به محدودیت های بسیار به جای افزایش در افق، به افزایش در ارتفاع و ایجاد سازه های بلند مرتبه روی آورند. در بسیاری ازشهرهای ایران از جمله تهران به دلیل تجمیع افراد در سطحی محدود، بلند مرتبه سازی در سال های اخیر بسیار رواج پیدا کرده است. .[1]بلند مرتبه سازی در جهان پدیده ای است که از اواخر قرن 19 و در اوایل قرن 20 چهره خود را به ثبت رسانده و نخستین گام ها در تولید آسمان خراش از حدود سال 1880 تا 1900 در شیکاگو برداشته شد. پدیده بلند مرتبه سازی در طی حیات خود اگرچه همواره از سوی اندیشمندان گوناگون مسایل اجتماعی، اقتصادی و شهرسازی مورد انتقاد واقع شده است و به کاربرد آن با شک و تردید نگریسته اند، اما همواره بنا به ضرورت ها توانسته حضور دایمی خویش را به اثبات برساند وبر میدان فعالیت خود بیافزاید .[12] سیاست های شهرنشینی در ایران نیز با انگیزه صرفه جویی در مصرف زمین های گران قیمت در مراکز شهرهای بزرگ، به بلند مرتبه سازی روی آورد و به راهکاری جهت پاسخگویی به نیاز روز افزون جمعیت جوان کشور به مسکن تبدیل شد.[8]کمبود زمین و به خصوص رشد غیر منطقی قیمت آن در سراسر کشور از یک سو و افزایش تقاضا جهت اسکان در کلان شهرها، سیاستگذاران را برآن داشت که ضوابط و مقررات افزایش تراکم و بلند مرتبه سازی را در تاریخ 1369 /10/24 تصویب نموده و تأکید بر خط مشی کلی تشویق بلند مرتبه سازی را، در دستور کار خود قرار دهند .[6] شهر مشهد نیز به عنوان دومین کلان شهر ایران، از این قاعده مستثنا نبوده و به دلیل سیاست های تشویقی واگذاری زمین شهری و عدم برنامه مناسب برای کنترل گسترش شهر، رشد افقی چشم گیری بین سالهای 1335 تا 1390 داشته است.[11]اما سوالی که مطرح است این است که این گونه ساختمانها چه تأثیری بر سیما و منظر شهری داشته و خواهند داشت؟ باید از خود پرسید خارج شدن ساختمان ها از مقیاس انسانی تا چه حدی نیاز است و آیا احاطه شدن خیابان ها با ساختمان های سر به فلک کشیده بر زیبایی شهر می افزاید؟یاآ انسانی که ذاتاً به دنبال زیبایی است و از ایجاد اغتشاش های بصری همواره در رنج است با دنبال کردن سیاست های بلند مرتبه سازی به سیما و منظر شهری کمک خواهد کرد یا خیر؟ آیا می توان هم به دنبال حل مشکل کمبود مسکن در بلند مرتبه سازی بود وهم از سیما و منظر شهری قابل قبولی برخوردار بود؟ در این میان ساختمان های بلند مرتبه در خیابان هاشمیه در منطقه 9 شهرداری مشهد، نشان از پویایی و رشد سریع و نیز تمایل به سرمایه گذاری در این منطقه داشته و باعث شده این خیابان به منطقه ویژه و پر طرفداری در شهر مشهد تبدیل گردد. در این پژوهش سعی برآن شده تا حتی الامکان در بررسی موردی ساختمان های بلند مرتبه این منطقه، به پاسخ چند سوال مطرح شده در بالا دست یابیم.
مفاهیم، دیدگاه ها و مبانی نظری
وقتی از ساختمان بلند مرتبه صحبت می شود چنین فرض می گردد که همه افراد تصور یکسانی از آن دارند؛ در حالی که چنین نبوده و نه تنها بین عامه، بلکه غالبً بین متخصصین نیز نظرات مختلفی در ارتباط با تعریف این ساختمان ها وجود دارد. اگر چه چنین تعاریفی برای ساختمان های بلند مرتبه مطرح شده است، اما معیار خاصی برای تعریف اینگونه ساختمان ها ارائه نشده است. با توجه به نسبی بودن تعریف ساختمان بلند مرتبه و تأثیر عامل زمان و مکان در این گونه ساختمان ها، در مقاله حاضر با توجه به شرایط زمانی و مکانی شهر مشهد و منطقه ی نه شهرداری، ساختمان های 11 طبقه و بیشتر که ارتفاع آن از سطح معبر مجاور بیش از 35 متر باشد جزو بناهای بلند در نظر گرفته شده اند.[5]
سیما و منظر شهری
اجزای تشکیل دهنده منظر شهری در سه بخش عوامل کالبدی، عوامل غیرکالبدی و فعالیت های انسانی مورد بررسی قرار می گیرد.[3] کوین لینچ1 سه عامل اداری، فیزیکی و عملکردی را در منظر شهری حائز اهمیت می داند و بنتلی2و همکاران منظر شهری را در سه بعد: بصری، عملکردی و رفتاری و معنایی مورد بررسی قرار می دهند .[4]
اهداف سه گانه منظر شهری، زیباشناختی، فرهنگی و هویتی و عملکردی است. گوردن کالن3 در کتاب گزیده ای از منظر شهری،منظر شهری را هنرتناسبات می داند. از این رو اهمیت مطالعه تأثیر ساختمان های بلند مرتبه در منظر شهری نیز، به دلیل تأثیرگذاری زیاد آنها در تناسبات شهری است .[10]
سیمای شهری و ساختمان بلند مرتبه
ویژگی عمده ی ادراک شهری ، وضوح بصری یا خوانایی سیمای شهر است؛ لذا لینچ عوامل پدید آورنده ی مظاهر قابل لمس سیمای شهر را به پنج عامل اصلی مرتبط دانست، که عبارتنداز:.1 نشانه؛ .2 گره؛ .3 محله؛ .4 راه و .5 لبه، که این عوامل به عنوان پدیده های شاخص شهر در ازاء اجزای اصلی در ایجاد تصور انسان از شهر می باشند.
نشانه و ساختمان بلند مرتبه
عوامل موثر در یک نشانه ی شهری عبارتند از: .1 عملکرد آن مهم باشد؛ .2 قابلیت مشاهده از افق های متعدد در شهر را داشته باشد و .3 دارای دسترسی خوب و آسان باشد. ساختمان های بلند مرتبه به عنوان شاخص و دارای قابلیت مشاهده زیاد، می توانند خود به عنوان عناصری نمادین مطرح گردند و از طرف دیگر قابلیت دید را از نشانه های موجود شهری سلب نموده و درمقابل آنها قرار گیرند. بنابراین مکان ساختمان های بلند اگر صحیح انتخاب شود و در مکان های مورد لزوم قرارگیرند، حس مکان و جهت را در ساکنین شهر عمیق تر نموده و از آنها به عنوان عواملی در تشخیص شهر و در قسمت های مختلف آن، می توان استفاده نمود [2]؛ نماهای شهری ارتباط فضای شهری را با بیننده برقرار ساخته و بیشترین تأثیرات بصری را بر ناظر شهری دارند. در بررسی تأثیرات بلند مرتبه ها بر نماهای شهری عوامل روبرو می تواند مورد توجه قرار گیرد: .1 ابعاد؛ .2 طرح معماری و .3 نوع مصالح.
