بخشی از مقاله
آموزش شهروندی محیط زیست راهی به سوی توسعه پایدار شهری
چکیده
یکی از مهمترین و پیچیده ترین تحولات اجتماعی در نیم قرن اخیر، توسعه شهرنشینی و یکی از ضروری ترین عوامل ملازم توسعه شهرنشینی توجه به بحث توسعه پایدار شهری قلمداد می شود. توسعه پایدار در حقیقت ایجاد تعادل میان توسعه، اجتماع، اقتصاد و مهمتر از همه محیط زیست است. از آنجا که یونسکو، آموزش را آغاز توسعه برشمرده می توان گفت تعلیم و تربیت مهمترین عامل مؤثر در دگرگونی طرز نگرش و رفتار بشری است که در مسیر رشد اقتصادی، بهبود کیفیت زندگی، ایجاد دانش و مهارت، تأمین فرصتهای شغلی و افزایش تولید جامعه به کار گرفته می شود. برنامه ریزی جهت آموزش شهری و شهروندی به منظور حرکت از وضع موجود شهر و شهروندان به سمت وضعیت مطلوب، مستلزم تدوین برنامه های تدریجی است. رشد و توسعه مطلوب شهری به تغییرات و دگرگونی هایی نیاز دارد تا در جهت تحرک پذیری و مشارکت پذیری شهروندان گام بردارد. آموزش های زیست محیطی شهروندی باید در سه سطح کودکان، محصلان و سپس تمامی آحاد جامعه صورت گیرد. همچنین در جهت توسعه مطلوب آموزش های شهروندی باید از شیوه هایی استفاده کرد که مقبولیت اجتماعی با تأکید بر پیشرفت برنامه های آموزشی همراه با تغییرات مثبت توام بوده و به طور همزمان با معیارهای اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی همخوانی و سازگاری داشته باشد
واژه های کلیدی: توسعه شهری، توسعه پایدار، آموزش شهروندی، محیط زیست.
-1مقدمه
هوای آلوده ناشی از منابع ثابت و متحرک، آلودگی منابع آبهای زیرزمینی براثر نشت پسابهای خانگی و کارخانهها، آلودگی های صنعتی و صوتی ناشی از اتومبیلها، هواپیما و تحرک و کار صنایع در شهرها و در مجموع آلودگیهای زیست محیطی، از مهمترین تولیدات یک شهر است که توان پایداری آن را به شدت کاهش میدهند، به گونهای که کیفیت محیط زیست به پایینترین درجه خود می رسد و همه شاخصهای پایداری دگرگون می شود. به نظر میرسد با شرایطی که در شهرهای کشور و از جمله شهرهای بزرگ حاکم است، برنامه ریزی برای بهبود کیفیت محیط زیست در شهرها بایستی در اولویت کار مدیریت شهری قرار گیرد در صورتی که برنامهریزی شهری بدون دخالت فاکتورهای زیست محیطی صورت گیرد، همان خواهد شد که اکنون دامن گیر اکثر شهرها است. .(پیران، .(4 :1386در نظر گرفتن شکل شهر، توسعه آتی، تقسیم کاربریها و برنامهریزی حمل و نقل دیگر امروزه انسان شهرنشین را که محور همه فعالیتهاست، کفایت نمیکند و در صورتی که برنامهریزی محیط زیست در رأس برنامهریزیهای شهر نباشد، نزول کیفیت محیط زیست را در پی خواهد داشت. اگرچه در ابتدای
تشکیل و استقرار یک شهر برنامه آمایش سرزمین و با در نظر گرفتن تمامی فاکتورهای زیست محیطی صورت میگیرد، اما باید اذعان کرد برنامهریزی یک فرآیند دائمی است و بنابر این حتی بعد از استقرار یک شهر، برنامهریزی محیط زیست به همراه مدیریت محیط زیست شهری میتواند به بهبود کیفیت محیط زیست شهری منتج شود. با کاهش کیفیت محیط زیست شهری و افزایش آلودگی صوتی، آلودگی بصری، کمبود منابع، رشد آسیب های اجتماعی، نابسامانی سیستم های دفع فاضلاب و زباله، توسعه غیررسمی کلانشهر ها، کاهش کیفیت زیست و رفاه شهری، مسائل سکونتی و ناهنجارهای رفتاری در شهرها، ضرورت ایجاد و گسترش پایگاه های آموزش شهروندی در سطح شهر تشدید شده است. (مشهودی،(14 :1380 امروزه فقدان آموزش فرهنگ زندگی شهری کاملا مشهود بوده و در کلانشهر ها، ناآگاهی از فرهنگ شهرنشینی و قواعد رفتاری زندگی شهری، هزینه های زیادی را به اداره کنندگان شهر، محیط شهری و ساکنان شهر تحمیل کرده است. شهر تهران با افزایش مداوم جمعیت ثابت و جمعیت سیار و افزایش خرده فرهنگ ها و قومیت های متعدد رو به روست و به موازات آن با نیازهای اجتماعی وابسته به آن مواجه است که با گسترش و افزایش این وضعیت، نیازها به مراتب بیشتر شده و وظایف سازمان های مربوطه نیز سنگین تر می شود. محتوای آموزشی فرایندی است مستمر که به صورت مجموعه ای از مفاهیم متشکل و کلی، مجموعه نیازهای آموزشی را برای تدبیری راهبردی و موضوعی هدایت می کند و شامل کلیه نیازهای آموزشی جامعه و اولویت ها و مقاصد و اهداف براساس سیاست ها و خط مشی های مورد نظر، اطلاعات و دانش مطابق با نیازها، وسایل و ابزارهای لازم برای تحقق اهداف است.(اشرفی،(4 :1380 در آموزش های شهروندی به چند نکته مهم باید توجه کرد؛ ابتدا باید به فعالیت های شهروندی، ساخت و ساز شهری، رشد جمعیت مناطق شهری پرداخت و سپس با در نظر داشتن اینکه از لحاظ جمعیت شناسی، شهر هسته جمعیت دائم و ثابت است به ساختار فرهنگی، قومیتی و اجتماعی شهر توجه کرد.
-2توسعه
واژه ی توسعه به معنی بسط یافتن، درک کردن، تکامل و پیشرفت است. گرچه این واژه از قرن هشتم هجری ( 14 میلادی ) برای توضیح برخی پدیده های اجتماعی به کار رفته است، لیکن استفاده وسیع از این واژه به عنوان یک چارچوب تحلیلی برای درک پیشرفت جوامع انسانی، به بعد از جنگ جهانی دوم و در دهه های 1950-1960 مربوط می شود. در آن موقع، این واژه مترادف با نوسازی، رشد، صنعتی شدن
و برای تعبیرات و اصطلاحات مشابه به کار می رفت. توسعه مفهومی است که از آغاز دوران مدرنیته از سوی نظریه پردازان برای کشورهایی که از سطح پائین رشد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برخوردار بودند مطرح شد.(برک پور، .(24 :1380 هدف اولیه نظریه پردازان از مفهوم توسعه ارائه الگو و مدلی برای حرکت جوامع مختلف به ویژه به سبک کشورهای غربی بود. با این حال کم کم مفهوم توسعه دچار پیچیدگی و تعریف های متعدد و مبهمی شد؛ به طوری که ارائه یک تعریف جامع برای آن مشکل شد. در یک تعریف توسعه به بهبود، رشد و گسترش همه شرایط
و ابعاد مادی و معنوی حیات اجتماعی را گویند که در رابطه بین دولت و ملت بوجود می آید و شرایط مناسبی را از امنیت، آزادی فردی، مشارکت سیاسی، رشد اقتصادی و رفاه مالی و غیره را مهیا می کند. با توجه به گستردگی مفهوم توسعه، این مفهوم در شاخه های متعددی تقسیم بندی می شود که شامل توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی، توسعه اجتماعی، توسعه فرهنگی و غیره است که مجموع اینها شاخص های یک جامعه توسعه یافته را تشکیل می دهد(Astleithner، (23: 1999
-3توسعه پایا
اصطلاح توسعه پایا یا پایدار در اوایل سالهای دهه 1970 درباره محیط و توسعه بکار رفت. از آن زمان سازمانهای بینالمللی که خواهان دستیابی به محیطی مناسب و مساعد برای توسعه سودمند بودند نام خاص و ویژگی آنها در راهبرد توسعه پایدار نمود یافت. بکار بردن واژه توسعه پایدار بعد از کنفرانس ریودوژانیرو در سال 1992 در محافل علمی فراگیر شد.(ضرابی و اذانی، .(13 :1380 توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه گذاریها، سمت گیری توسعه فناوری و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد. توسعه پایدار که از دهه1990 بر آن تاکید شد جنبه ای از توسعه انسانی و در ارتباط با محیط زیست و نسلهای آینده است.
هدف توسعه انسانی پرورش قابلیتهای انسانی محسوب میشود. توسعه پایدار به عنوان یک فرایند که لازمه بهبود و پیشرفت است، اساس بهبود وضعیت و رفع کاستیها ی اجتماعی، فرهنگی جوامع پیشرفتهاست و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و بویژه کشورهای در حال توسعه باشد. توسعه پایدار سعی دارد به پنج نیاز اساسی زیر پاسخ گوید: تلفیق حفاظت و توسعه، تامین نیازهای اولیه زیستی انسان، دستیابی به عدالت اجتماعی، خود مختاری و تنوع فرهنگی و حفظ یگانگی اکولوژیکی.(تقوی نژاد، (3 :1375
-4توسعه پایدار
در سال 1992 در »کنفرانس زمین« توسعه پایدار چنین تعریف شد: رفع نیازهای نسل حاضر بدون مصالحه با نسلهای آینده در باره نیازهای آنها. کمیسیون جهانی محیط زیست، توسعه پایدار را این گونه تعریف کرد: »توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه گذاریها، سمت گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد.« کمیسیون »برانت لند« درباره توسعه پایدار میگوید: »توسعه پایدار به عنوان یک فرایند که لازمه بهبود و پیشرفت است. فرایندی که اساس بهبود وضعیت و از میان برنده کاستیها ی اجتماعی، فرهنگی جوامع پیشرفتهاست و باید موتور محرکه پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی جوامع و بویژه کشورهای در حال توسعه باشد« (عباسپور، (1008 :1386 توسعه پایدار توسعهای است که نیازهای فعلی خود را بدون خدشهدار کردن به توانایی نسل آینده برآورد ساخته و نیازهای خود را پاسخ گوید. در این تعریف حق هر نسل در برخورداری از همان مقدار سرمایه طبیعی که در اختیار دیگر نسلها قرار داشته به رسمیت شناخته شده و استفاده از سرمایه طبیعی در حد بهره آن مجاز شمرده شده است. توسعه پایدار چشم انداری مهم و جدید در مدیریت و سیاستگذاری عمومی است که بطور گستردهای خارج از ایالات متحده ظهور یافتهاست. این مفهوم تلاش میکند تا به نحو روشن تری نتایج آینده رفتارهای کنونی را مورد توجه قرار دهد. توسعه پایدار زمینههای مختلفی را مورد توجه قرار میدهد: تاثیر گازهای گلخانهای، تغییرات آب و هوائی، تخریب لایه ازن، تخریب زمین، کاهش منابع غیر تجدید پذیر، آلودگی هوای شهرها.(Rao، .(81: 2000 در سالهای اخیر پایداری نه تنها در میان اندیشمندان بلکه میان عموم تبدیل به واژهای متداول شدهاست و این ایده که پایداری بر مبنای اجماع و اصلاحات علمی پایه گذاری شده مورد انتقاد قرار گرفتهاست. پایداری سه مشخصه اصلی دارد:
الف) زمینه پایدار منابع که از بهرهوری جمعیتها و اکوسیستمها حاصل میشود.
ب) فراوانی پایدار و تنوع زیستی گونه های فردی در زمینه اکوسیستمها نسبت به بهره برداری انسانی و به طور کلی تر مداخلات انسان
ج) توسعه اقتصادی پایدار بدون تخریب منابع موجود برای نسلهای آینده.
پایداری وضعیتی است که در آن مطلوبیت و امکانات موجود در طول زمان کاهش نمییابد و به توانائی اکوسیستمها برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود مربوط میشود بدون آنکه به تحلیل منابع و یا بار بیش از حد منابع منجر شود. »پایداری، شرایطی است که در آن سیستمهای اجتماعی و طبیعی به هم و به شکل نامحسوس کار میکنند. اما این مفهوم هنوز هم توسط برخی سازمانهای بینالمللی مثل بانک جهانی در زمینه چشم انداز رشد مورد استفاده قرار میگیرد)..«ولی پور ، (11: 1385
-5مولفه های توسعه پایدار
1-5 مولفه محیط زیست در راستای اهداف توسعه پایدار
واقعیت این است که توجه به محیط زیست و طبیعت در دوران ما تبدیل به معیار شده است، معیاری که هر روز بیش از پیش درجهان فراگیر می شود. در چشم انداز زیست محیطی آنگونه که »مان« مطرح کرد، توسعه تنها زمانی پایدار است که بر شالوده اصول بوم شناسی استوار باشد.( Munn، (2: 2004 محیط زیست به همه محیط هایی که در آنها زندگی جریان دارد گفته میشود. مجموعهای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند. محیط زیست، محل زندگی و تأمین کننده اصلی ترین نیازهای انسان است و در یک تعریف کلی، محیط زیست، مجموعه ای است از آب، هوا، خاک، نور خورشید، گیاهان، جانوران، اقلیم و دیگر عوامل جاندار و بی جان که با یکدیگر در ارتباط متقابل بوده و به طور مستقیم شرایط زیستی را برای موجودات زنده از جمله انسان فراهم می نمایند.(قوام، (7 :1384
تصویر :1 ارتباط سه جانبه توسعه پایدار (اقتباس از (wong ,1993
2-5 مولفه های مؤلفه شبکه اجتماعی در راستای اهداف توسعه پایدار
توسعه اجتماعیاصولاً به چگونگی و شیوه زندگی افراد یک جامعه می پردازد بیشتر ناظر بر بالا بردن سطح رفاه عمومی از طریق ایجاد شرایط مطلوب و بهینه در زمینه تغذیه، بهداشت، اشتغال، مسکن، آموزش، فقرزدایی و نحوه گذران اوقات فراغت و در نتیجه توسعه اجتماعی در پی ایجاد وضعیت اجتماعی بهتر افراد یک جامعه است (شیری، (3 : 1384اصولاً. اساس توسعه را سرمایه های انسانی را تشکیل می دهند.
3-5 مؤلفه شبکه اقتصادی درراستای اهداف توسعه پایدار:
توسعه اقتصادی و راههای رسیدن به آن، امروزه مشغله فکری بسیاری از اقتصاددانان، سیاست مداران و جامعه شناسان می باشد. هر کشوری به اقتضای سابقه تاریخی، ایدئولوژی حاکم بر آن، نحوه تفکر و گرایش مردم، امکانات مادی و انسانی و ساختار فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خویش به دنبال الگوی خاصی برای غلبه بر مشکلات اقتصادی و اجتماعی و طی پله های ترقی توسعه پایدار است .
-6آموزش شهروندی و توسعه پایدار
یونسکو، آموزش را آغاز توسعه برشمرده است. آموزش شهروندی در اصل حرکتی از نقص به سمت کمال است که با رعایت اصل تطابق درون سازمان ها قطعا به تکامل خواهد رسید؛ برنامه ریزی جهت آموزش شهری و شهروندی به منظور حرکت از وضع موجود شهر و شهروندان به سمت وضعیت مطلوب که این مهم مستلزم تدوین برنامه های تدریجی و اجرا و ارزیابی مطلوب است. رشد و توسعه مطلوب شهری به تغییرات و دگرگونی هایی نیاز دارد که در آن می بایست منابع آموزش های شهری از تمامی قدرت خود جهت تحرک شهروندان و مشارکت پذیری آنان استفاده کند. بنابراین در جهت توسعه مطلوب آموزش های شهروندی باید از شیوه هایی استفاده کرد که مقبولیت اجتماعی با تأکید بر پیشرفت برنامه های آموزشی همراه با تغییرات مثبت، توأم باشد ضمن اینکه با معیارهای اجتماعی و فرهنگی و زیست محیطی همخوانی و سازگاری داشته باشد. .(عباسزادگان، (30 :1380
مهم تر از همه به مسئله فرهنگ باید توجه اساسی کرد چرا که فرهنگ دارای کارکردهای هویتی و اجتماعی بوده و در اصل شخصیت اصلی جامعه را تشکیل می دهد؛ الگویی است که نظام شهری را شکل داده و متناسب با آن ارزش ها، هنجارها، اهداف و وسایل لازم را برای شهروندان فراهم می سازد.آشنایی و شناخت دقیق مفهوم شهروندی، گام اول در جهت تحقق آن است اگر شهروندان با نیازها و حقوق خود و دیگران آشنا شوند خود را در برابر هم مسئول دانسته و متعهد می شوند در ساخت شهر، نقش اساسی و مؤثر داشته باشند. (شالین، :1376 (11
