بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
بررسي کاربرد منطق فازي در مديريت ريسک با ارائه مدل کاربردي جديد
خلاصه
با بررسي کوتاهي اين مسئله قابل مشاهده است که در اکثر پروژه هاي امروز در کشور و شايد در بسياري از کشور هاي جهان از برنامه ريزي هاي قطعي براي اجراي پروژه هاي عمراني استفاره مي شود. با توجه به ميزان قابليت اعتماد بسيار پايين برنامه ريزي قطعي و کنترل پروژه بر اساس اينگونه برنامه ريزي ها که در اکثر پروژه هاي عمراني به کار مي روند، مي بايست به دنبال راهي مطمئن تر براي کنترل و تعامل با عدم قطعيت ها معرفي شود تا با مهار خسارات ناشي از عدم دخيل کردن احتمالات گامي در پيشبرد و به ثمر نشستن هر چه بهينه تر اهداف پروژه ها برداشت .
پروژه هاي ساخت و ساز جزء عظيم ترين و مهم ترين بخش ها در صنعت بشمار مي آيند و طبيعتأ مملو از ريسک هاي کوچک و بزرگي هستند که مي بايست براي آنها برنامه ريزي ويژه اي داشت . مديريت ريسک به عنوان يکي از مهم ترين بخش هاي علم مديريت و خصوصا مديريت پروژه، وظيفه ي افزايش قابليت اعتماد را بر عهده دارد. در اين راستا شيوه هاي متعددي تاکنون ابداع و معرفي شده است . نظريه اعداد فازي و منطق فازي به عنوان مبحثي نوين با ترکيب شدن با علم مديريت قادر خواهد بود نقش اساسي و بزرگي را در مديريت ريسک ايفا کند. بنابراين يکي از اين راه ها استفاده از منطق فازي در تحليل ريسک پروژه هاست . اين روش که از ترکيب نظريه اعداد فازي، مديريت و مهندسي برخاسته است نتايجي متفاوت از روشهاي موجود و سنتي ( روش احتمال وقوع * ميزان تاثير ) براي مديريت ريسک بدست مي دهد. لذا در اين مقاله با جمع آوري اطلاعات در رابطه با مديريت ريسک ، نظريه اعداد فازي، منطق فازي، نرم افزار Matlab، نرم افزار تحليل آماري SPSS و تجزيه و تحليل و ترکيب آنها سعي بر ارائه مدلي مشتمل بر ٧ مرحله و ٢٠ پله (زيرمرحله ) جهت استفاده در پروژه هاي عمراني گرديده است .
کلمات کليدي: ريسک ، منطق فازي، کنترل پروژه .
.1 مقدمه
ريسک واژهاي است که هر انسان بارها و در مراحل و موقعيت هاي مختلف زندگي مي شنود يا بکار مي برد. پروژه ها، به عنوان مجموعه فعاليت هاي منحصر بفرد با هدفي منحصر بفرد [استاندارد دانش مديريت پروژه، ح آلادپوش ١]، بخش بزرگي از تمرکز انرژي، هزينه و زمان جوامع را به خود اختصاص مي دهند. از سويي آينده مقوله اي است مبهم و غير شفاف به طوري که مملو از عدم قطعيت هاي ريز و درشت است و از سوي ديگر هيچ بشري قادر نيست به دقت آن را پيش بيني کند. سعي بر پيش بيني آينده مسئله اي است که هميشه مورد توجه بشر بوده است ، با اين هدف که قبل از وقوع واقعه بتوان آنرا دانست و براي مواجهه با آن برنامه ريزي کرد تا از مضرات جلوگيري شود يا به نحو احسن از آن بهره برداري گردد. براي اين مهم ، امر مسلم اين است که تا جاي ممکن عدم قطعيت هاي محتمل شناسايي و مديريت گردند، به طوري که اگر اين مهم انجام نگيرد مطمئنا با وقوع اين عدم قطعيت ها، روند پروژه به خطر مي افتد. بسيار مشاهده گرديده است که فعاليت هاي اجرايي پروژه ها با انواع و اقسام مشکلات دست و پنجه نرم کرده اند. مشکلاتي که تا حد زيادي قابل پيش بيني و ارزيابي بوده اند و تاثيرات منفي بسياري بر پروژه، اشخاص درگير در پروژه، و به تبع آن به طور مستقيم يا غير مستقيم بر جوامع داشته اند. لذا با توجه به اهميت بررسي عدم قطعيت ها و ريسک ها به روشني قابل درک است که براي پيشبرد هرچه بهتر اهداف، ميبايست به درستي مديريت شوند تا با بهرهوري بيشتر روبرو شد. از اين رو مديريت ريسک ، مهم و با قابليت تحقيق بالا ارزيابي مي شود که در اين مقاله سعي بر روشن تر ساختن آن مي رود. براي اين مسئله تا کنون روش ها و راه حل هاي بسياري مطرح شده است که در جوامع جهان اولي کاربرد گسترده اي پيدا کرده اند ولي متاسفانه جهان سوم جايي است که مانند بسياري مسائل ديگر، از اين امر غفلت شده است . در حقيقت جهان سوم جايي است که با توجه به انواع ضعف هاي مديريتي، عدم قطعيت هاي بسياري در آن ديده مي شود. با اين وجود مانند اکثر مباحث مديريتي ديگر، مديريت ريسک مورد بي توجهي قرار گرفته است . با در نظر گرفتن عدم توجه کافي به مديريت ريسک ، در اين مقاله سعي شده است گامي در جهت معرفي، توجه و توسعه هر چه بيشتر اين جنبه بسيار مهم و حياتي علم مديريت پروژه باشد. در دنياي پر تکاپوي علم ، ذره اي از اين عظمت مورد توجه محقق قرار گرفته است که با استفاده از روش هاي نوين ، شيوه هاي جديد مديريت ريسک بررسي گردد.
مهمترين سوالات مورد بحث پيرامون اين مسئله شامل اين است که آيا اصلا مي توان آينده و اتفاقات آن را مديريت کرد؟ چگونه و از چه
طريق ؟ بهترين راه کدام است ؟ چه فوايدي در پس اين مسئله است و حل آن به کجا مي انجامد؟
زماني که در سال ١٩٦٥ پروفسور لطفيزاده، استاد ايرانيالاصل دانشگاه برکلي، اولين مقاله خود را در زمينه فازي تحت عنوان مجموعه هاي فازي ١ منتشر کرد، هيچ کس باور نداشت که اين جرقه اي خواهد بود که دنياي رياضيات را به طور کلي تغيير دهد [ منطق فازي و کاربردهاي آن در مديريت ، بوجادزيف ٢]. گرچه در دهه ١٩٧٠ و اوايل دهه ١٩٨٠ مخالفان جدي براي نظريه فازي وجود داشت ، اما امروزه هيچ کس نميتواند ارزشهاي منطق فازي و کنترلهاي فازي را منکر شود. دهه ٔ ١٩٦٠ دهه ٔ چالش کشيدن و انکار نظريه فازي بود و هيچ يک از مراکز تحقيقاتي، نظريه فازي را به عنوان يک زمينه تحقيق جدي نگرفتند. اما در دهه ٔ ١٩٧٠، به کاربردهاي عملي نظريه فازي توجه شد و ديدگاههاي شک برانگيز درباره ماهيت وجودي نظريه فازي مرتفع شد. مهندسان ژاپني به سرعت دريافتند که کنترلکنندههاي فازي به سهولت قابل طراحي بوده و در مورد بسياري مسائل ميتوان از آنها استفاده کرد. به علت اينکه کنترل فازي به يک مدل رياضي نياز ندارد، ميتوان آن را در مورد بسياري از سيستم هايي که به وسيله ٔ نظريه کنترل متعارف قابل پيادهسازي نيستند، به کار برد. در سال ١٩٩٢ اولين کنفرانس بين المللي در مورد سيستم هاي فازي به وسيله بزرگترين سازمان مهندسي يعني IEEE٢ برگزار شد. در دهه ١٩٩٠ پيشرفت هاي زيادي در زمينه ٔ سيستم هاي فازي ايجاد شد؛ اما با وجود شفاف شدن تصوير سيستم هاي فازي، هنوز فعاليت هاي بسياري بايد انجام شود و بسياري از راهحل ها و روشها همچنان در ابتداي راه قرار دارد.
در اين مقاله سعي در ايجاد ارتباط بين مديريت ريسک و منطق فازي و معرفي مدلي جديد با قابليت اجرايي مناسب شده است .
.2 مواد و روش ها
پس از تحقيقات و مطالعات انجام گرفته در حوزه مديريت ريسک و بررسي منطق فازي و شيوه استفاده از قابليت هاي آن در مديريت ريسک ، محقق را برآن داشت تا با توجه به شرايط خاص حاکم بر پروژه هاي جهان سوم و خصوصا" کشور ايران، مدلي کاربردي و دقيق براي مديريت ريسک در پروژه هاي متوسط و بزرگ ارائه کند (شکل ١). اين مدل مشتمل بر ٧ مرحله و ٢٠ زير مرحله (پله ) است . در ابتدا تصوير کلي اين مدل ارائه شده است . براي نگرش دقيق تر، هر مرحله از مدل به پله هاي کوچکتر با جزئيات بيشتر تبديل شده است . هر مرحله شامل چند ورودي است که از مراحل قبلي بدست آمده اند و بعنوان داده هاي خام در پله هاي مختلف مورد پردازش قرار مي گيرند و در نهايت خروجي هاي مرحله يا به عبارت ديگر، داده هاي خام و ورودي مرحله بعد معرفي مي شوند [ بررسي روشها و کاربرد مديريت ريسک در پروژه هاي عمراني، رضوي فلاحيه ٣].
١- شناسايي ريسک ها: در اين مرحله با ورود اطلاعات از مراحل قبلي مديريت پروژه کار مديريت ريسک آغاز مي شود.
١-١-تعيين کارشناسان توسط مديريت پروژه: در مرحله اول يک يا چند نفر به عنوان کارشناسان گروه مديريت ريسک توسط مدير پروژه تعيين مي شوند.
١-٢-برگزارري جلسات شناسايي ريسک ها: در ابتدا مي بايست طي مطالعه ميداني اقدام به بررسي ريسک هاي محتمل و مرتبط با پروژه نمود، سپس به همراه يکي از کارشناسان مجرب، ليست ريسک هاي پروژه ويرايش و اصلاح گردد.
١-٣-تقسيم حوزه هاي مختلف ريسک : حوزه هاي مختلف ريسک بررسي ، انتخاب و به دسته هاي گوناگون تقسيم شوند، براي مثال:
a-فازپيدايش ، تعريف وبرنامه ريزي. مطالعات امکان سنجي e-فازاجرا
b-فازطراحي . طراحي مفهومي f-راه اندازي
c-فازطراحي . طراحي پايه g-حقوقي. قراردادي
d-تدارکات . تهيه مصالح وتجهيزات.مديريت تدارکات.خدمات جزء (پيمانکار،فروشنده، ...) h-مديريتي
١-٤-شناسايي و تخصيص مسئوليت ها: مسئوليت هر ريسک براي گروههاي کارفرما، مشاور، پيمانکار و ساير عوامل مشخص مي گردد.
١-٥-تعيين محدوده احتمال وقوع ريسک ها: محدوده احتمال وقوع ريسک ها بطور کيفي و کمي به صورت زير تعيين و در نهايت تصميم بر استفاده از يک نوع يا ترکيبي از چند نوع عدد فازي (مثلثي، ذوزنقه اي) مي شود.
الف ) ابتدا مجموعه مرجع احتمال وقوع با شکل زير تعريف مي شود.
ب) سپس توابع عضويت احتمال وقوع به شکل زير تعريف مي شوند.
ج) و در نهايت نمودار تابع عضويت فازي احتمال وقوع ريسک به شکل زير رسم مي گردد (نمودار ١).
د) لازم به ذکر است که توصيف فازي امتياز ريسک ، کاملا مشابه توصيف فازي احتمال وقوع ريسک است .
١-٦-تعيين دامنه اثر ريسک ها:
دامنه اثر ريسک ها براي هزينه و زمان مورد بررسي قرار مي گيرد و در نهايت تصميم بر استفاده از يکي از اعداد فازي ذوزنقه اي يا مثلثي مي شود.
الف ) ابتدا مجموعه مرجع براي اثر هزينه و زمان به شکل زير تعريف مي شود.
و به همين ترتيب توابع فازي را براي اثر ريسک بر روي زمان پروژه را تعريف ميکنيم .
١-٧-تعريف قواعد "اگر ... آنگاه": در قسمت ترکيب حالت هاي مختلف کيفي ممکن براي احتمال وقوع و هر يک از اثرات مشخص مي شود و در قالب جدول توصيف کيفي قواعد "اگر ... آنگاه" معرفي مي شود (جدول ١).
٢-مستند کردن ريسک هاي شناساي شده و تهيه داده هاي خام:
٢-١-تهيه پرسشنامه : با توجه به ريسک هاي شناسايي شده و تفکيک شده بر اساس حوزه و مسئوليت ، احتمال وقوع و اثر وقوع، پرسشنامه ي لازم با هدف تهيه داده هاي خام جهت پردازش در مراحل بعدي تدوين شد.
