بخشی از مقاله
بررسی آثار جنگ بروی محیط زیست
چکیده
حفظ محیط زیست و توجه به مسائل زیست محیطی به خصوص در دوران جنگ یکی از موضوعهای مهم جهانی و دغدغه برانگیز بشر معاصر و مدافعان حقوق بشر است، زیرا بهرهبرداری از طبیعت، حفظ کرامت انسانی و تحقق امنیت و عدالت، توسعه و رشد نسلهای آینده رابطه بسیار نزدیک با حفظ محیط زیست و مسائل زیست محیطی دارد، و هرگونه آسیب و تخریب طبیعت بر زندگی سالم انسانی اثر گذار است. چنانکه امروز همه شاهدند که افت شدید مسائل زیست محیطی ابعاد گوناگون زندگی بشر را به خطر انداخته است. این خطر زمانی شدت بیشتری یافت که دو جنگ ویرانگر جهانی در زندگی بشر معاصر رخ داد و استفاده از انواع سلاحهای مدرن با قدرت تخریبی بسیار بالا با شیوهها و تاکتیکهای غیر بشری، حیات طبیعی انسانها را به مخاطره افکند. از این رو، بحث حمایت از محیط زیست در جنگها جزو مسائل و موضوعهای حقوق بین الملل و حقوق بشر قلمداد میشود، که فعالیت در این زمینه از اهداف اصلی این پژوهش عنوان میشود. و در نهایت ارمغانآور پیام صلح و دوستی جهانی در سایه صلح با طبیعت و حفاظت از محیط زیست میباشد.
کلمات کلیدی
صلح، محیط زیست، حیات و حش، جنگ، تخریب.
.1 مقدمه
امروزه در همه عرصههای جهانی خسارات زیست محیطی ناشی از جنگ و خشونت و نیز فروپاشی نهادهای ذیربط بعد از جنگ، بهداشت، معیشت و امنیت نوع بشر را در اغلب کشورها مورد تهدید قرار میدهد. وضعیت کنونی محیط زیست نه تنها بالفعل برای انسانها زیان بار است بلکه به مهمترین تهدید برای هستی انسانها و موجودات زمین تبدیل شده است و آینده بسیارخطرناکی را نشان می دهد. اما جنگ و تخریب طبیعت و محیط زیست دو تهدید اصلی برای آینده بشریت محسوب میشود. تهدیداتی که ریشه در تمایلات منفی درونی، فزونخواهی و برتری جویی بشر دارند و هر یک به تنهایی یا با هم میتوانند آینده دشوار و تاریکی را برای جوامع انسانی رقم زنند. همانگونه که تاکنون صدمات و ضررهای جانی و مالی فراوانی را بر بشریت تحمیل کردهاند. پیوستگی زندگی مادی و معنوی انسان با طبیعت امری قطعی و زمینه ساز تعالی و پیشرفت اوست. طبیعت سرشار از مواهب الهی علاوه بر اینکه منابع فراوانی را رایگان در اختیار بشر قرار داده، الهام بخش و از عناصر اصلی رشد معنوی او به شمار آمده و سبب آرامش فکری و روحی انسانها و منشاء خلاقیت و نوآوری است.
بحث محیط زیست و مسائل زیست محیطی ارتباط مستقیم با حیات و زندگی جمعی انسان دارد؛ زیرا هر نوع عارضه و اثر منفی بر محیط زیست، اثر زیانبار بر حیات انسانی دارد، و در این میان اثر پدیده جنگ بر محیط زیست، از هر عامل دیگر زیانبارتر و نابود کنندهتر است. آلودگی و تخریب محیط زیست باعث گسترش فقر، بی عدالتی و نارضایتی میشود؛ ناامنی و بی ثباتی را در کشورها تشدید میکند؛ جنگهای خونین و ویرانگر ضربات سهمگینی به طبیعت، آبهای شیرین، سلامت جسمی و روانی مردم وارد میکند. در دنیای بحرانهای ادواری اقتصاد سرمایهداری و جنگهایی که هر از چندی با بهانههای گوناگون برای برون رفت از این بحرانها برپا می کنند، مسمومیت و آلودن خاک و همچنین آب و هوا می تواند دراثر این جنگها و مصرف مواد شیمیایی، میکروبی و رادیو اکتیو دراین جنگها باشد. که به شدت خطرناک است. اینها علاوه برآلودگی های ناشی از فعالیت تولیدی_اقتصادی افراد یا کارخانه ها و کشاورزی است. در بسیاری از سرزمین ها و نقاط جنگ زده دنیا ما هنوز شاهد انواع و اقسام بیماری های ناشناخته وسرطانهایی هستیم که در اثر محصولات کشاورزی بدست آمده در این زمینهای جنگ زده تولید شده است. وقوع جنگ علاوه بر آسیب های انکارناپذیر اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آثار مخربی را بر محیط زیست باقی میگذارد. از این رو سازمان ملل و نهادهای زیر مجموعه آن سعی دارند با جلب همکاریهای بین المللی این آثار را تا حد امکان کاهش دهند. از جمله این اقدامات نامگذاری 6 نوامبر به عنوان روز بین المللی پیشگیری از سوء استفاده از محیط زیست در جنگ یا روز جهانی مقابله با آثار جنگ بر محیط زیست است. صلح نیز هدف غایی بسیاری از این تلاشهای جهانی و آرمانی همیشگی برای بشریت محسوب میشود که متاسفانه در حال حاضر دستیابی به آن بهویژه با حفظ صفت عادلانه و پایدار، دشوارتر و پیچیدهتر از گذشته مینماید. چه ستیزهها و جنگها که به نام صلح و برقراری آرامش رخ نداده و چه ظلم و ستمهایی تحت این نام مقدس شکل نگرفته است. بیانیه ریو نیز در ژوئن سال 1992 در پایتخت برزیل منتشر شد، اصول 24 و 25 آن به صراحت به نقش ویرانگر جنگ در محیط زیست و نقش مثبت صلح بر توسعه پایدار اشاره میکند. در اصل 24 آمده است: "جنگ ذاتا نابود کننده توسعه پایدار است. لذا، دولتها باید در زمان تضادهای مسلحانه به قوانین بین المللی مربوط به حفاظت از محیط زیست احترام گذاشته و پس از خاتمه جنگ در صورت لزوم در توسعه بیشتر مشارکت کنند." به علاوه اصل 25 میگوید: " صلح، توسعه و حفاظت از محیط زیست وابسته به یکدیگر و غیرقابل تفکیک می باشند." با وجودی که کشورهای زیادی بیانیه ریو را امضا کردهاند اما بررسیها حاکی از آن است که جنگ کماکان بیشترین تأثیر را بر محیطزیست میگذارد. [12]
به طور کلی، اثرات جنگ بر محیط زیست را میتوان به چهار مورد گسترده تقسیمبندی نمود:
1. تخریب زیستگاهها
2. آوارگی و پناهندگی انسانها یکی از اثرات معمولی و مخرب درگیریهای داخلی، آوارگی انبوه مردمانی است که از خشونت و عدم امنیت
فرار میکنند. جا به جایی جمعیت در چنین حد و اندازهای نه تنها سبب رنج و عذاب مردم و اختلال در فعالیتهای اقتصادی شده، بلکه موجب خسارات شدید به محیط زیست به ویژه در مناطق خشک و لم یزرع یا مناطقی که از لحاظ زیست محیطی در درجه پستی قرار دارند، میشود.)
3. از بین رفتن گونههای گیاهی و جانوری
4. تخریب زیرساختهای شهری
از جمله نمونههای تهدیدات جنگی قرن اخیر علیه انسان و محیط زیست میتوان به:
- دود ناشی از سوختن چاههای نفت در کویت و پدید آمدن بزرگترین لکه نفتی تاریخ در خلیج فارس در پی سرریز کردن 10 میلیون بشکه نفت کویت توسط عراق در خلیج فارس.
- استفاده از اورانیوم در جنگهای مختلف توسط آمریکا
- استفاده از گاز خردل در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران
- قاچاق مواد معدنی، حیات وحش، الوار، ذغال و مواد مخدر در آفریقای مرکزی و شرقی، جهت مهیا کردن هزینه فعالیتهای نا مشروع و حمایت از گروههای مسلح و شبکههای جنایتکار.
- به کاربردن علف کش ها در جنگ ویتنام توسط آمریکا. در این جنگ محیط زیست و حیات وحش به شدت آسیب دیدند، مواد شیمیایی وسعت زیادی از جنگلها را از بین برد و بسیاری از حیات وحش را از زیستگاههای خود فراری داد. در این جنگ ایالات متحده با استفاده از علف کشها، حشرهکشها، ادوات مکانیکی و بمبهای آتشزا باعث تخریب محیط و در نتیجه تلفات حیات وحش شده، شدت این تخریب آنقدر زیاد بود که حتی بعد از جنگ مردم نتوانستند در محل اولیه خود زندگی کنند و در نتیجه مجبور به تغییر مکان زندگی و تخریب بیشتر محیط زیست در قسمتهای دیگر شدند. [8]
جنگ ایران و عراق
در جنگ ایران و عراق از گازهای خطرناک شیمیایی توسط عراق علیه نیروهای ایرانی استفاده شد. در این جنگ صدام حسین با نقض پروتکل 1925م. ژنو، برای نخستین بار در تاریخ جنگها، از سلاح شیمیایی علیه غیر نظامیان و علیه محیط زیست استفاده کرد. در سال 1359ش. عراق به منطقه »بیاندره« بین مثلث سقز، بانه و مریوان در استان کردستان با استفاده از بمبهای فسفری حمله کرد. در همین سال عراق در منطقه عمومی »میمک« در استان ایلام و در محورهای »هلاله« و »نی خزر« از سلاح شیمیایی استفاده کرد. سال 1361ش، عراق با به کارگیری سلاحهای شیمیایی عمل کننده بر سیستم اعصاب، در مناطق آبادان، مریوان و تپههای شرقی شلمچه، مرحله جدیدی از این سلاح مرگ بار را به نمایش گذاشت. پس از شکست عراق در عملیات »والفجر «8 و تصرف فاو، عراق در خطوط مقدم شهر فاو، سواحل اروند رود، دهانه خلیج فارس، خسرو آباد، خرمشهر، پادگان حمیدیه و عقبههای جنگ (جادهها، اورژانسها، بیمارستان) از سلاح شیمیایی استفاده کرد. در 7 تیر 1366 چهار فروند هواپیمای عراقی شش بمب شیمیایی دو قلو، حاوی 550 تن گاز »خردل آرسنیکدار« معروف به گاز »خردل کثیف« را بارگیری کردند. هدف حمله عبارت بود از: »شهر سردشت.« شهرهای سردشت و اشنویه در آذربایجان غربی، روستاهای آلوت، بوالحسن در بانه و روستاهای بالک، نی، نژمار، قلعه جی در مریوان از استان کردستان، روستاهای اطراف سر پل ذهاب و گیلان غرب در استان کرمانشاه، توسط صدام بمباران شیمیایی شدهاند. سلاحهای شیمیایی علاوه بر آثار سوء کوتاه مدت و ظاهری با ایجاد جهشهای ژنتیکی در انسان، گیاه و حیوان اثرات جبران ناپذیر، پایدار و بلند مدتی بر نسلهای آینده دارند. یکی از تهدیدات مهم و پایدار زیست محیطی سلاحهای شیمیایی به خصوص در ایران را عمل نکردن برخی از بمب ها و باقی ماندن آن ها در طبیعت است. تالابهای هورالعظیم، هورالهویزه و دریاچه زریوار مریوان از جمله مناطق آلوده به بمب های عمل نکرده هستند که در صورت فعال شدن این بمبها، میتوانند از طریق آب و خاک، زنجیره غذایی و محیط زیست را تحت تأثیر قرار داده و خطراتی افزون بر شرایط فعلی داشته باشند[4]همچنین در عراق، خشک شدن نیزار ها و هورهای جنوب عراق در دهههای 1980 و 1990 نمونهای از هدف قرار دادن عامدانه اکوسیستم برای دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی دولت صدام حسین بوده است. این اتفاق در حالی که اثرات مستقیم و فوری بسیار گستردهای بر زندگی مردم عراق و منطقه داشته، دارای آثار دراز مدتی نیز مانند آلودگی هوا و آکندگی هوای منطقه و حتی بسیاری از شهرهای ایران از ریزگرد های معلق بوده است. تالاب بزرگ هورالعظیم را به دستور صدام حسین خشک کردن و متأسفانه نتیجه آن امروز تبدیل شدن بستر این تالاب به یکی از مهمترین کانونهای تولید گرد و غبار در منطقه خاورمیانه است. [9]
آثار جنگ برحیات وحش
کاربرد سلاحهای شیمیائی، میکروبی و هسته ای علاوه بر کشتار انسانهای نظامی و غیر نظامی در مقطع زمانی خاص در یک نسل، در دراز مدت باعث آلودگی آب و خاک شده که در نسلهای بعد مورد توجه قرار میگیرد. همچنین باعث کشتارحیوانات بی گناهی میشوند که نه تنها معنی جنگ را نمیدانند بلکه با صفات دیگر انسانی از جمله حرص و طمع، تبعیض نژادی، تبعیض جنسی، تعصب دینی و یا تعصبات دیگر به هیچ وجه آشنا نیستند. جهت آزمودن کارائی تیر اسلحهها، کاملسازی جنگ افزارها و همچنین تست پادزهرها به روشهای مختلفی در هر سال جدید، جنگ جهانی سوم برای میلیونها حیوان بی زبان رقم میخورد. [10]
جنگ خلیج فارس
بدنبال حمله عراق به کویت و جنگ خلیج فارس در سالهای 1990-91 و آتشسوزی در چاههای نفت کویت و نیز استفاده از سلاحهای حاوی اورانیوم ضعیف شده، آلودگی وسیع شامل ابر دود حاوی اکسیدهای نیتروژن، دی اکسید گوگرد، منو اکسید کربن و نیز ترکیبات معلق، مانند سرب، کروم، کادمیوم، انادیوم، هیدروکربنهای غیر متانی و آروماتیکهای حلقوی نسوخته و بنزن در منطقه گسترش یافت. این مواد سبب آلودگی هوا، آب رودخانه، رسوبات رودخانه، آبزیان و محصولات کشاورزی و لبنی گردید. در نتیجه ساکنین مناطق مرزی جنوب، جنوب غربی و غرب ایران از جمله 6 استان خوزستان، فارس، بوشهر، ایلام، کرمانشاه و کردستان به طور گسترده و مداوم در معرض این آلایندهها قرار گرفتند. جنگ خلیج فارس نقطهی عطفی بود که یک حساسیت عمومی در مورد محیط زیست ایجاد کند و تلاشهایی در این زمینه صورت گرفت. جنگ خلیج فارس یا جنگ نفت اولین جنگی بود که میتوان رنج جانوران مصدوم را با چشم خود دید و لمس کرد تعداد تلفات این جنگ بی شمار بود. از جمله هزاران پرندهی دریائی، پرندگان مهاجر، چهارپایان و حیوانات اهلی، و آبزیها که هیچ نقشی در این نزاع و درگیری نداشتند. در این بین صدها هزار جانور مصدوم شدند و میلیونها پرندهی مهاجر در معرض خطر قرار گرفتند. از عوامل اصلی ایجاد تلفات به طور خلاصه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
