بخشی از مقاله
چکیده : سوانح زیست محیطی در ایران شامل دو بخش طبیعی و غیر طبیعی می باشد. سوانح طبیعی بصورت تصادفی و براسا پدیده های جوی و درون زمینی و ... حادث می گردد و موجب تلفات جانی و خسارت مالی فراوان شده و هرساله در بخشهایی از کشور رخ میدهد و دولت نیز باید هزینه و بودجه ای را بابت حوادث غیرمترقبه پیش بینی نشده منظور نمایدو مردم نیز شاهد حوادث تلخ و ناگوار بوده و متحمل زیانهای اقتصادی فراوان گردند و هیچ اقدامی جهت جلوگیری از این پدیده وجود نداشته و فقط می توان اقدامات پیشگیرانه و مقابله با اینگونه سوانح انجام داد (بخصوص در احداث بنا و تاسیسات و ...). در زمینه سوانح غیر طبیعی که از فعالیت های جامعه نشات می گیرد، در هر روز و ساعت و حتی هر لحظه در جای جای ایران، شاهد حوادث ناگوار زیست محیطی از عملکرد نادرست مردم می باشیم. این امر ناشی از بی دقتی و کمتوجهی مسئولین و فرصت طلبی عده ای از صاحبان تولید و حرف می باشد که آثار تخریب آن به مراتب بیشتر از سوانحطبیعی می باشد. هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی و شناخت انواع سوانح زیست محیطی و آثار و پیامدهای آن در جامعه و راههای پیشگیری و مقابله براساس برنامه ریزی قبلی می باشد و بدنبال آن، میزان آشنایی مردم از سوانح زیست محیطی و پیامدهای آن مورد نظر قرار گرفته و اطلاعات و داده های مورد نیاز از طریق مشاهده و مصاحبه و با استفاده از روش کتابخانه ای جمع آوری شده است. تحلیل توصیفی داده ها از طریق آمار توصیفی (جداول توزیع فراوانی و درصدها ) وبر اساس اسناد و کتب معتبر موجود انجام گرفته است. با توجه به زیاد بودن سوانح و رشد سریع آن و جهت جلوگیری از آنها تا حد ممکن و استفاده بهینه از بعضی از سوانح طبیعی و غیرطبیعی، نیاز به برنامه ریزی درست و قابل اجرا در سطح ملی می باشد و بدلیل شناخت بسیار کم مردم از آثار منفی سوانح غیر طبیعی و فرصت طلبی و سوء استفاده تعداد زیادی از عوامل تولیدی و خدماتی و ... در سطح کشور که بطور آگاهانه و در مواردی نا آگاهانه از پیامدهای ناگوار اقدامات خود، مسبب عوارض غیرقابل جبران در کشور می شوند، جا دارد که مسئولین اقدامات اساسی و بنیادی و شتابدار انجام دهند. سوانح زیست محیطی در ایران زیاد و متنوع و آثار تخریبی آن گاه غیر ملموس و غیرقابل اندازه گیری بوده و سنجش مادی میزان ضایعه ناشی از بلایای غیر طبیعی بسیار بالاتر از حد قابل تصور است و بطور تقریب حدود ۶-۱۰ درصددر آمد خانواده ها و در کل کشور به این امر اختصاص می یابد. تلفات جانی مربوط به سوانح که سالیانه در حدود ۳۰-۵۰ هزار نفر و مجروحین و مصدومین به مراتب بیشتر از این ارقام می باشد، قابل سنجش نبوده و محسوب نگردیده است. میزان آشنایی مردم نسبت به سوانح و پیامدهای آن بسیار کم است، لذا ضرورت دارد که مسئولین و بخصوص سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه ارتقاء سطح فرهنگ زیست محیطی جامعه و برنامه ریزی در جهت پیشگیری های بنیادی از سوانح، اقداماتی انجام دهند و ازاجرای کارهای گذرا و موردی اجتناب نمایند و فعالیت ارگانهای ذیربط فقطدر زمان بروز سانحه و مدتی بعد از آن خلاصه نگردد.
مقدمه
از زمانی که انسان در روی کره زمین پا به عرصه وجود نهاد، برای زنده ماندن و زندگی کردن و حفظ و حراست خود از عوامل شناخته و ناشناخته طبیعی از قبیل باد و باران، طوفان، سیل و زلزله و آتشفشان همیشه در فکر تامین ایمنی خود بوده است. با صنعتی شدن جوامع بشری و در نهایت ماشینی شدن زندگی، تحولات زیادی در امور مختلف جامعه بوجود آمده است. این تغییرات و رشد تکنولوژی و اختراعات علمی و فنی باعث شده که انسان امروزی در معرض تهدید و فشار آن عواملی قرار گیرد که خود به دست خود ایجاد کرده است. واقعیت امر این است که اکنون بیش از هر زمان دیگر، ما در معرض خطرات و سوانح گوناگون می باشیم. این حوادث کلیه فعالیتهای زندگی ما را در محیط کار، خیابان منزل و در همه جا تهدید می کند. تنش های ناشی از حوادث و سایر موارد روح روان ما را آزار می دهد. در اینجا وظیفه عقلانی هر فردی حکم می کند که برای رویارویی با مسائل و سوانح غیرمترقبه زندگی که هر لحظه در کمین فرد است، هوشیار بوده و با آگاهی لازم قدم بردارد، البته طبق شعار معروف "حادثه خبر نمی کند، نمی توان از بروز کلیه سوانح جلوگیری و پیش بینی کرد. اما یکی از اصول مهم حفاظت، شناسایی انواع خطرات و اطلاع قبل از وقوع آنها و امکان پیشگیری و اتخاذ تدابیر ایمنی است مانند وقوع طوفانهای سهمگین ممکن است از طریق ماهواره، نقل و انتقال توده های عظیم هوا یا تراکم ابرها می توان تا حدودی وقوع آنها را پیش بینی کرده و اقدامات لازم را جهت وقوع چنین سانحه ای معمول داشت. البته در مورد حوادث و سانحه های غیرطبیعی که بیشتر مد نظر همگان است هم پیش بینی و هم پیشگیری از چنین سوانحی غیرقابل اجتناب نخواهد بود. حفظ محیط زیست و مبارزه با آلاینده ها از قدیم الا ایام در نظر مردم جهان اهمیت داشته و اولین گام برای مبارزه با آن مربوط به۷۰۰سال پیش در زمان سلطنت ادوارد اول پادشاه انگلستان است که سوزاندن ذغال سنگ را در موقع تشکیل جلسات ممنوع کرد و این مسئله، مقدمه استاندارد کردن آلاینده هاشد. پديده آلودگی محیط زیست بصورت جدی از۳۰۰سال قبل شروع و با توسعه صنعتی و افزایش جمعیت نقاط شهری بر میزان آلودگی و عدم رعایت حفظ محیطزیست افزوده شده است. سازمان بهداشت جهانی و برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP)،در پروژه تحقیقاتی (Gems air ) که در ۵۰ کشور انجام گرفت، اعلام کردند کهقسمت عمده جمعیت جهان در شهرهایی زندگی می کنند که میزان آلاینده های آن از مقادیر مجاز بالاتر است. استاندارد کردن آلودگی ابتدا تحت عنوان قانون کنترل آلودگی در سال ۱۹۵۵ زیر نظر مؤسسات بهداشتی در ایالات متحده بوجود آمده و سپس در سال ۱۹۶۳ قانون قبلی اصلاح و بنام لایحه هوای پاک معروف شد.
بیان مساله
زندگی موجودات زنده وابسته به یکدیگر است. انسان برای حفظ موقعیت خود و بقای خویش، سعی در بکارگیری امکانات موجود در محیط زیست را دارد و بنا به حکمغریزه ذاتی با هر پدیده ای که بخواهد تعادل وی را بهم بزند، مقابله کرده و در صدد چاره جویی و پیشگیری بر می آید. حال از چه طریقی و به چه قیمتی و چگونه، پرسشهایی هستند کهافراد براساس فرهنگ و دیدگاه خود به آنها پاسخ می دهند. مساله ای که در اینجا پیش می آید این است که آیاافراد شناختی روی سوانح زیست محیطی دارند و به عوارض و پیامدهای آن در محیط زیست آگاهی دارند؟ میزان آشنایی آنها در چه حداست؟ چگونه می توان از بروز سوانح پیشگیری کرده و با آن مقابله نمود ؟ آیا جامعه برای این مساله برنامه ریزی دارد و برنامه مناسب جهت کاهش تلفات و آثار تخریبی و برخورد مناسب با آن کدام است؟ در این پژوهش سعی می شود تا به این سوالها پاسخ داده شود.
ادبیات (پیشینه ) طرح
با بررسیهای به عمل آمده، موضوعی با این عنوان انجام نگرفته و بیشتر در زمینه آلاینده های زیست محیطی است کهدربخش توصیفی طرح در قالب جداول و توضیحات اشاره شده است.
ضرورت و اهمیت موضوع
حفظ محیط زیست از سوانح طبیعی و غیر طبیعی از جمله اموری است که ارتباط مستقیم با مرگ و زندگی موجودات زنده داردو اهمیت موضوع به حدی است که می تواند کلیه فعالیتهای انسانی را تحت الشعاع قرار داده و تا سالیان دراز ادامه یابد و تلفات جانی و آسیبهای روحی و جسمی و ضررهای مالی سنگینی را موجب گردد که بشر قادر به جبران آن نباشد. پس جهت شناسایی سوانح و پیامدهای آن و انتخاب روشهایی مناسب جهت برخورد صحیح و جلوگیری و پیشگیری و مقابله با سوانح، مستلزم تلاش همگانی در جامعه است که با برنامه ریزی قبلی برای هر منطقه از کشور بر اساس موقعیت جغرافیایی و آب و هوا و اجرای دقیق برنامه براساس استانداردهای زیست محیطی جهانی و داخلی در زمان قبل از حادثه و بعد از آن، امکان پذیر می باشد تا آثار تخریبی آن کاهش یافته و زمان امدادرسانی نیز به حداقل ممکن برسد.
اهداف پژوهش
۱- شناسایی سوانح زیست محیطی در ایران اعم از طبیعی و غیر طبیعی
۲-شناسایی پیامدهای ناشی از سوانح زیست محیطی روی موجودات زنده
۳- بررسی و شناسایی راههای مناسب پیشگیری از سوانح زیست محیطی
۴- شناخت راههای مقابله با سوانح و برنامه های قابل اجرا در موقعیتهای مختلف کشور
۵- میزان شناخت مردم از سوانح زیست محیطی و عوارض آن
روش جمع آوری داده ها در اینپژوهش، از ابزار مشاهده و مصاحبه حضوری جهت جمع اوری داده ها استفاده شد و برای اجرای، روش کتابخانه ای بکار گرفته شد.
چارچوب نظری
این پژوهش بر اساس اسناد و گفته های صاحبنظران و کتب معتبر موجود در زمینه انواع سوانح و بلایای زیست محیطیکهفراخور حال و شرایط جوی کشور ایران می باشد، به مرحله اجرا در آمده است که به گوشه هایی از آن اشاره می گردد. محیطزیست: آنچه ما را احاطه کرده و بر آن اثر می گذاریم و یا ما را متاثر می سازد، تشکیل دهنده محیطزیست ما است و در سه بخش محیط زیست طبیعی، مصنوعی ( شهری ) و اجتماعی تقسیم می شود
١- محیط زیست طبیعی: در برگیرنده قسمتی از فضای سطح کره زمین است که به دست بشر ساخته نشده است مانند کوههای جنگلها، دشتها، دریاها، حیات وحش و ... که این بخش شامل دو گروه کلی جاندار ( پوشش گیاهی و حیات وحش ) و طبیعت بیجان (هوا، خاک و آب می باشد
۲- محیطزیست مصنوعی: عبارت است از آنچه که به دست بشر ساخته و پرداخته شده شامل شهرها ( خانه ها، خیابانهاء کارخانه ها، مدارس، فرودگاهها، آلودگی محیط و هوا، زباله ها، درجه کثیفی یا تمیزی جویبارهای روان و...). با توجهبه اینکه محیط زیست شهری زاییده طرز تفکر و کیفیت فرهنگی هر جامعه می باشد، لذا می توان از آن به عنوان شاخصی جهت شناخت طرز تفکر و کیفیت فرهنگی هر جامعه بهره جست
. ٣- محیطزیست اجتماعی: از انسانهای اطراف ما و نیز از روابط متقابل ما تشکیل یافته است.
در سالهای اخیر توجه زیادی به محیط زیست شده و به مشکلات آن نیز پی برده اند که معلول استفاده از تکنولوژی بسیار جدید و پیشرفته ای است که برای تامین رفاه مادی و حفاظتهای نظامی مورد نیاز بوده است. عمده مشکلات زیست محیطی مربوط به آلودگی هواست که موجب افزایش بیماریهای تنفسی، کاهش میزان دید، خسارت به گیاهان و حیوانات گردیده و آثار آن در سطح جهانی فاجعه آمیز می باشد. میزان این بیماریهای زیست محیطی ناشی از آلودگی هوا درتمام فصول و بیشتر در فصل سرما و اماکن دارای رطوبت نسبی کم اتفاق می افتد (بدلیل تجمع مردم در محلهای گرم و با رطوبت نسبی کم که میزان آلوده سازی محیط آن بسیار بالاست. انسان در روز در حدود22.65کیلو گرم هوا و حدود1.5کیلوگرم غذا نیاز دارد و مصرف هوا حدود ۱۵ برابر غذای مصرفی اوست حال چرا نباید غلظت آلودگی در هوا در مقایسه با غذا حداقل بسه همان نسبت با کمتر نباشد! هوای پاک و تمیز متشکل از انواع گازهاست که به عنوان آلاینده بوده ولی درصد غلظت آنها در هوای عادی خیلی کم است. هوای پاک و تمیز متشکل از انواع گازهاست که به عنوان آلاینده بوده ولی درصد غلظت آنها در هوای عادی خیلی کم است.
علیرغم توسعه روز افزون در جامعه و پیدایش تمدن ماشینی، مسائل زیست محیطی نادیده گرفته شده و بیشتر به مسائل اقتصادی و بازخورد ناشی از سرمایه گذاری جهت منافع شخصی توجه می شود. لذا بیماریهای مختلفی متوجه انسانها شده تاجایی که طبق بعضی از آمارها ( آلمان ) نیمی از جمعیت کشورهای صنعتی از بیماریهای قلبی و گردش خون رنج می برند.
دلایل ناشی از بیماریهای تمدن ماشینی عبارتند از: الف: غیر طبیعی شدن فزاینده محیط زیست انسان یعنی تبدیل محیط طبیعی به نیمه طبیعی و محیط کاملا مصنوعی. ب: دگرگونیهای بوقوع پیوسته در طرز تفکر انسان - منطقی جلوه دادن و منطقی نمودن تمام رخدادها و فرایندهای زندگی رسوخ طرز فکر مادی و مادیگرایی در تمام جوانب زندگی، جنبه مادی دادن به تمام ارزشهای زندگی، نقصان در تعادل روانی و معنوی، کمبود رابطه مستقیمبا محیط زیست طبیعی و..در این پژوهش، ابتدا به شناخت انواع سوانح زیست محیطی در ایران پرداخته می شود. این سوانح عبارتند از سوانح غیرطبیعی شامل آلاینده های هوا، آب، خاک، آتش سوزی، تصادفات رانندگی، سر و صدا، زباله، سوء تغذیه، برف و باران و تگرگ و .و سوانح طبیعی شامل سیل، زلزله، رعد و برق، آتش سوزی، توفان، رانش زمین، آبهای سخت و غیر قابل آشامیدنی و...
آلایندهها
١- ترافیک (وسایل نقلیه ) و محیط زیست: امروزه یکی از مهمترین مسائل زیست محیطی، وجود اتومبیل و آلودگیهای مربوط به آن است. در اثر مصرف هیدروکربنها و احتراق آن در خودروها، آلودگی هوا ایجاد می شودکهموارد آلودهبهصورتهای مختلف دود و گاز و بخار در هوا پخش و بوسیله انسان و حیوانات استنشاق می گردد. گازهای خروجی از اگزوز در معرض نور خورشید قرار گرفته و تجزیه شده و با دیگر گازهای موجود در هوا ترکیبات جدیدی بوجود میآیدکه موجب سوزش چشم و بینی و گلوی انسانها شده و گازها و اسید های خورنده ای مانندSo2و بعد از ترکیب با بخار آب H2So4بوجود می آید که دارای قدرت تخریبی زیادی بوده که سبب خردشدن مواد ساختمانی، خورندگی فلزات، سیاه شدن اجناس نقره ای و ... می گردد. گازهای مضر موجود در خروجی اگزوز موتورهای احتراقی را می توان در جدول زیر خلاصه کرد.
در اثر احتراق هیدروکربنها در خودروها و یا منابع حرارتی، علاوه بر از دست دادن ثروت طبیعی و ایجاد زباله و سروصدا و ... ترکیباتی آلی کربنی مانند ترکیبات حلقوی، معطر آلدئیدها، استن، اسید، باز و ... تولید که سبب آلودگی محیطزیست می شود. آلاینده های زیست محیطی ناشی از پالایش نفت خام به فراورده های مفید، نیروگاهها، کارخانجات ذوب آهن و مس و روی، تقطير الكل، نیشکر، کاغذ سازی، اسید سولفوریک و ... در دراز مدت به مراتب بیشتر از پیامدهای سوانح طبیعی می باشد و با آگاهی از آثار زیانبار آن کمتر دستگاهی به فکر چاره اندیشی صحیح و مقرون به صرفه اقتصادی زیست محیطی است و بهای سنگینی را بابت تکنولوژی باید بپردازد. به عنوان مثال، مه غلیظ ناشی از کارخانه اسید سولفوریک و تولید روی در دونورای پنسیلوانیا باعث مرگ بیست نفر و بیماری ۵۹۰۰ نفر شد و یا در مه غلیظلندن در دسامبر سال۱۹۵۴موجب مرگ بیش از۴۰۰۰نفر شد که ۸۴ درصد آن را بیماران قلبی و تنفسی تشکیل می دادند.
۲ - اسپری ها و محیطزیست: قوطی های اسپری که امروزه برای مصارف مختلف در بازار موجود می باشد، از قبیل قوطی رنگ، حشره کش، اسپری معطر برای هوا، اسپری بدن، سمپاشی و ... همه به عنوان گاز محرک حاوی ترکیبی از کلر، فلوئور و متان می باشد که مؤسسه استاندارد بر تهیه و تولید آن نظارت دارد ولی تایید اینها از لحاظ زیست محیطی به اثبات نرسیده است، چه بسا که این گازها را به عنوان گازهای پایدار می دانند در صورتیکه امروزه تجزیه پذیری اینها ثابت شده و سبب تخریب پوشش ازن کره زمین می گردند.
۳- گاز ازونO3
۴-گاز منواکسید کربنCOاین گاز که ماحصل احتراق ناقص در موتورهای احتراقی است، پس از انتشار درهواء از راه تنفس وارد بدن شده و با هموگلوبین خون ترکیب شده و مانع ترکیب اکسیژن با هموگلوبین در ریه شده و ایجاد مسمومیت می کند که در صورت وجود۱۰ppm در هوای دم ( ورودی ) اثر سوء روی اعصاب و در حالت۲۰ppm بر روی قدرت دید تاثیر گذاشته و با رسیدن به حد (4.5-5)در صدیا۳۰pm اختلال در دید و اعصاب ظاهرمی شود
. ۵- سرب: سرب به صورت غبار و نمکهای مختلف از طریق دودکش و اگزوز خودروها وارد هوا می شودو مراکز مهم پخش این آلاینده خطرناک در محیطزیست، اتومبیل هایی بنزینی هستند که جهت بهبود خاصیت ضد ضربه زنی و بالابردن درجه اکتان بنرین در پالایشگاه، موادی مانند تترا اتیل سرب و با تترا متیل سرب به نسبت حدود ۱۲۰۰۰ با بنزینمخلوط می کنند که طبق برآورد مقدار سرب تولیدی بوسیله اتومبیلها و کارخانجات صنعتی، سالانه در دنیا در حدود ۵۰۰۰۰۰ تن می باشد که از طریق تنفس و آبهای آشامیدنی وارد بدن شده و تغییرات کلی در شکل گلبول های قرمز خون بوجود آورده و در نهایت نارسایی های زیر را بدنبال دارد.کاهش ضربان نبض، ازدیاد فشار خون، چروک خوردن کلیه، درد شدید عضلات، صرع، بیماریهای مغزی، سردردهای شدید
۶- آب و محیط زیست: آب از جمله آلاینده های مهمی است که به لحاظ ارتباط بیش از حد موجودات زنده با آب آلودهموجب پیدایش آثار سوء بطور مستقیم و غیرمستقیم از طریق مساله چرخش آب در طبیعت در موجودات زنده شده و عوارض خطرناکی را در محیط زیست بدنبال دارد. مهمترین منشا آلودگی آب در جوامع امروزی شامل فاضلابهای شهری و صنعتی، آبهای آلوده بدلیل ورود پساب صنایع تولید نفت و فراورده های نفتی، صنایع شیمیایی و سلولزی و صنایع زغال سنگ و کشاورزی می باشد. آلودگی ناشی از کشاورزی بدلیل افزایش مصرف بی رویه در کودها و سموم شیمیایی در بخش های مختلف کشاورزی و باغی است و بخاطر عدم جذب کامل کودها توسط گیاهان، درصدی از آن بوسیله آب شسته و جذب زمین شده و در آبهای سطحی نفوذ کرده و سبب ازدیاد گیاهان آبزی، کاهش استعداد زمین، ایجاد انواع بیماری ها و ... می شود. فاضلابها و لجن تصفیه خانه ها در آلودگی محیط زیست نقش مهمی دارند. لجن مناطق مسکونی حاوی میکربهای بیماریزا است که بر اثر توسعه آن، میکربهای مسری بوجود می آید. وجود باکتری های سالمونلا، سل، خراج در لجن بسیار زیاد است که جهت کنترل آن باید لجن مناطق مسکونی جمع آوری و دفع أن بدقت انجام گیرد و موسسه استاندارد موارد فوق را کاملا تحت نظر داشته باشند. اهمیت عمده آب مربوط به مواد شیمیایی بسیار متنوعی است که در آن محلولند. تراکم بسیاری از آنها درآب بسیار کم ولی اثرات زیستی آنها بسیار مهم است که گاه مقادیر کمآنها مرگ آور بوده مانند فلزات سنگین (جيوه، سرب و کادمیوم) طبق بررسیها، آب اکثر نقاط کشور ما دارای املاح بوده که می تواند زندگی انسانی و گیاهی را تحت تاثیر خود قرار دهد. آبهای سخت و با PH کمتر از ۷ و بالاتر از ۸ و آبهای آلوده شهری و فاضلابهای صنعتی و ... موجب پیدایش انواع حشرات و میکربهای بیماری زا شده که در اثر تماس انسان و حیوان با این آبهای آلوده و یا انتقال از طریق حشرات، خطر شیوع بیماریهای مسری و غیر مسری از جمله حصبه، مالاریا، اسهالهای خونی و عفونی، یرقان عفونی، فلج اطفال، تب زرد و دیگر میکربهای ویروسی را به دیگران ممکن می سازد و یا آبهای سخت ایجاد امراض جلدی، ریزش مو، گواتر و ... می کند.
