بخشی از مقاله
چکیده: ام روزه نقش عناص ر و اندامهاي مه م طبیعی به خص وص رودخانهها در ساختار محیط و منظر شهر ي داراي اهمیت و بسیار متفاوت با گذشته ا ست. اگرچه آنگونه که باید به جنبههاي حیاتی و بومشناسی این گونه عناصر توج ه نمیشود. در این مورد مسئله مهم، تهدید در ارائه خدمات و سلامت اکوس یستمهاي طبیعی رودخانه هاي شهري و حاشیه آنها از آسیبهاي مهم ناشی ز رشد فعالیتهاي انسانی است. این موضوع بهویژه در مورد برخی رودخانه ها و شهرهاي ایران به دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص اهمیت فزاینده دارد.
بنابراین، بهسازي و ساماندهی منظر و حاشیه چنین رودخانههایی با توجه به اصول بومشناختی بسیار ضروري اس ت. در این مقاله، مسئله پژوهش انجام شده، چگونگی بهسازي حاشیه رودخانه سفیدرود و بهبود جنبههاي بومشناختی آن درکنار طراحی منظر مناسب در امتداد دالان رودخانه و محیط شهري آستانهاشرفیه است. هدف اصلی دس تیابی به منظر ساحلی رودخان هاي و بگونه ایست که حافظ خدمات اکوسیستم، سازگار با طبیعت و عناصر محیط طبیعی و مصنوع در مقیاس منطقه و شهر و بهویژه همساز با شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی منطقه باشد. روش کار توصیفی -تحلیلی است و در ابتدا نتایج مرور متون تخصصی، مطالعات اسنادي و جستجو در پایگاههاي اطلاعاتی ارائه شده است؛ سپس سنجش وضعیت و آسیبشناس ی نمونه موردمطالعه، در چارچوب نظام ارزش ها و ساختار منظر با توجه به م دل تقوائی انجام شده است.
یافتهها نشان میدهند که در حاشیه رودخانه سفیدرود در محدوده آستانهاشرفیه، آسیبهایی از قبیل تجاوز به حریم، تغییر کاربريزمین ، آلودگی و فرسایش وجود دارد. براین اساس، ب خش مهمی از نتایج به ارائه راهکارهایی براي بهبود شاخصهاي زیستمحیطی و افزایش امکانات گردشگري و تفریحی منطقه اختصاص دار د. این موضوع در "چارچوب طرح بهسازي منظر" و منتج از آموزههاي نظري و عملی پژوه ش تبیین شده است و میتواند موجب حفظ خدمات اکوسیستم، هویتبخشی، تقویت رابطه مردم با طبیعت، افزایش تعاملات اجتماعی و جذب گردشگر محلی و منطقهاي گردد.
-1 مقدمه
رشد روزافزون جمعیت، تراکم محیطهاي ان سانساخت و تو سعه زندگی شهري موجب محدود شدن محی طهاي طبیعی و بویژه عناصر شاخص آن نظیر رودخانهها، جنگلها و بسیاري از منابع طبیعی شده است. با این وجود و در مورد رودخانهه اي شهري، متأ سفانه برخی کم- توجهیها و گسترش لجام گسیخته فضاهاي شهري در اراضی حاشیه رودخانهها، اثرات مخرب محیطزیست را به دنبال دارد. آگاهیم که توجه به عناصر طبیعی شهر از جمله رودخانهها نقش بسزای ی در بهبود کیفیت زندگی شهر ي و حفظ محیطزیست دارد.
بعلاوه، اراضی سبز حاشیه رود خانهها نمونهاي از محیطزیست طبیعی در دل شهرها هستند که بستر مناسبی را براي ایجاد منظ ر روزمره شهر ي، قرارگاههاي اجتماعی، و گردشگري تفریحی را فراهم می کنند و درنتیجه رفاه مردم حاصل خواهد شد. در این میان برنامهریزي و معمار ي منظر، با هدف ایجاد ارتباط هنرمندانه میان عناصر طبیعی و فعالیتهاي ان سانی و با درك ارزشها و نیازها ي هر دو، منجر ه بهبود کیفیت محیطزیست در جوامع انسانی میگردد. بر این اساس، آسای ش، سلامت و رفاه انسان در کنار سلامت محیط طبیعی، اکولوژي و حفظ اکوسیستم ها و خدماتشان، نتیجه طراحی منظر کارآمد و مطلوب است.
هدف این مقاله، ارائه چارچو بی براي بهسازي منظر حاشیه رودخانههاي شه ري با تکیه بر بررسی مصادیق، س نجش وضعیت، پژوهش و انجام طرح بهسازي منظر و حاشیه رودخانه سفید رود است. این رودخانه در شهر آستانه اشرفیه از مصادیق رودخانههاي شهري اس ت که به دلیل اراضی سبز و زمینهاي کشاورزي فراوان در حاشیه خود، فرصت تبدیل به منظر اکولوژیک شهر و ایج اد پیوند سالم میان انسان و اکوسیستمهاي طبیعی را فراهم میکند.
بیان مسئله
رودخانهها به عنوان یکی از بهترین اندامهاي طبیعی شهرها، نقش مهم در تعدیل شرایط محیطی و طبیعی دارند، اما مشکلات زیست- محیطی در آنها موجب می شود تا اثرات مطلوب در منظر شهري ایدهآل یا حداقل مطلوب ن داشته باشند. ج ستجوي راهکار مناسب براي باز- زندهسازي و بهبود کارایی این اندامهاي طبیعی و تقویت هویت و نقش آنها در منظر شهري امري ضروري است. مسئله مهم پژوهش انجام شده، دستیابی به چارچوبی معین جهت بهس ازي حاشیه رود خانههاي شهري بر پایه تحقق ا هداف زیر است:
- تقویت زمینههاي پایداري زیستمحیطی در محیط و منظر شهري، با تکی ه بر خدمات اکولوژیکی براي بهسازي منظر و حاشیه رودخانه
- تقویت کیفیت حضور رودخانه به عنوان ع نصر هویتبخش طبیعی و تاریخی
- بهینهساز ي زمینه امکانات رفاهی، اقتصاد ي، فرهنگی و تعاملات اجتماعی مردم منطقه در کنار برقراري ارتباط بیشتر با طبیعت
- افزایش امکانات گردشگري و تفریحی محلی و منطقه که موجب جذب گردشگر براي بازدید از این عناصر ارزشهاي طبیع ی میگردد.
بر این اساس ، به عنوان پایلو ت نمونه موردي رودخانه سفیدرود در محدوده آستانه اشرفیه موردمطالعه و پژوهش طراحی منظر مدنظر است. در این مور د، از جمله مسایل مهم، توسعه شهر آستانهاشرفیه و در نتیجه تعرض به حریم کمی و کیفی رودخانه سفیدرود در بخش غربی شهر است. پیامدهاي منفی گسترش شهر شامل منظر نامطلوب بافت حاشیه شهر، آلودگی آب رودخانه و مختل شدن تدریجی فرآیندهاي طبیعی رودخانه در آینده است.
تهدید در ارائه خدمات و س لامت اکوسیستمهاي طبیعی رودخانه و حاشیه آن نیز از آسیبهاي مهم ناشی از رشد فعالیت هاي انسانی و آثار مخرب این فعالیتهاست. البته، موقعیت قرارگیري رودخانه سفیدرود در حومه شهر، تا ح دودي از شدت اثرات مخرب انسانی کاسته است. همچنین، پهنه وسیعی از اراضی حاشیه رودخانه توسط زمینهاي کشاو زي، باغهاي محصولات زراعی و جنگلهاي صنعتی احاطه شده است. اگرچه تخلیه رواناب این اراضی نیز موجب آلودگی اکوسیستم رودخانه میشود، ولی فرصت بازگشت به کارکرد اصل ی این دالان اکولوژیک از طریق بهسازي و حتی مدیریت ساده من ظر وجود دارد.
بنابراین بررسی چگونگی ح فظ عناصر و خدمات اکولوژیکی منطقه شامل حفظ زیستگاهها، سلامت محیطزیست شهري، ارت قاي کیفی منظر شهري و تقویت زمینههاي تفرج و گردشگري شهري و منطقهاي از جمله مهمترین اهدا ف و دستاوردها ي پژوهش بوده است. همچنین، نیازهاي فطري، فرهنگی، ا جتماعی و تفریح ی افراد در برخورداري از مناظر طبیعی اکولوژیک و فضاي سبز شهري که در تقابل با توسعه شهري و زن دگی ماشینی هس تند نیز پاسخ داده میشوند.
فرض و پرس شهاي پژوهش
فرض پژوه ش آن است که رودخانهها از جمله شریانهاي اصلی بقاي محی طزیست در شهر هستند که احیاي آنها موجب ارتقاي کیفیات زیستمحیط ی، حفظ خدمات طبیعی و بهبود زندگی انسا ن میگردد. بر این اساس، بهسازي و احیاي دالا ن طبیعی رودخ انهها، به عنوان روشی جهت ایجاد سیما و منظر شهري شاخص و تضمین رشد و سرمایهگذاري در توسعه شهرها عمل می کند. همچنین ایداري فضاهاي سبز شهري و عناصر محیط طبیعی از جمله رودخانهها؛ پای داري و انسجام فضایی شهرها، بهبود شرایط زیس تاقلیمی، ایجاد اکوسیستمهاي فعال طبیعی در محیطهاي شهري و ارتقاي کیفیت زندگی شهري را بهدنبال خواهد داشت. از آنجا که رودخانه سفیدرود ب ه عنوان عنصري مهم از ساخ تار اکولوژیک شهر آستانه اشرفیه، در کنار درگیري با مشکل دخالتهاي انسانی، داراي توان بالقوهاي براي تبدیل به مکانی تفریحی- گردشگري اکولوژیک، و شکلده ی بخشی از هویت شهر است، لذا میتوان براي تعدیل مسایل و ارتقاي کیفی دالان رودخانه و منظر شهري برخی پرسشهاي بشرح زیر را مطرح ساخت:
-1 تقویت توانهاي بالقوه عناصر طبیعی نظیر رو دخانه و حاشیه آن، چگونه میتواند موجب تقویت ارزشهاي ط بیعی تاریخی و هویت در منظر شهري باشد؟
-2 بهسازي منظر و حاشیه رودخانههاي درونشهري بر پایه حفظ خدمات اکوسیستم چه ویژگیهایی دارد؟ این موضوع در مورد رودخانه سفیدرود چگونه است؟
-2 روش تحقیق
در انجام پژ وهش کاربردي تلاش شد تا به کمک روشهاي توصیفی- تحلیل ی به اهداف دس ت یابیم. اطلاعات موردنیاز به دو صورت اسنادي و میدانی جمعآوري شد و به منظور تعیین و تعریف شاخصهاي طراحی اکو لوژیک منظر نیز از منابع علمی شامل کتب، مقالات، سایتهاي داخلی و خارجی بهرهگیري شد. در بخش توصیفی؛ جمعآوري اطلاعات مرتبط با ادبیات م ضوع و پیشینه نظري پژوهش- مبانی نظري- و همچنین تج ارب و نمونهها ي موفق جهانی -پیشینه عملی پژوهش- از مناب ع مکتوب و نشر الکترونیکی استفاده شد.
همچنین در مطالعات عمومی، شناخت و تحلیل سایت و تخمین ظرفیت برد از مشاهدات محلی، جمعآوري میدانی و تهیه پرسشنامه استفاده گ ردید. در نهایت بررسی اطلاعات گردآوري شده، سنجش وضعیت سایت پروژه به کمک روش سوات - swot - ، زونبندي م حدوده طراحی م نظر با توجه به معیارهاي مشخص، ارائه را هکارها و برنامهریزي پروژه که در نهایت منجر به ایدهپردازي و طراحی میگردد، به روش تحلیلی انجام شده است.
-3 مبانی نظري
نقش رودخانه در منظر شهري
فضاهاي سبز شهري بخش مهمی از منظر روزانه و ساختار منظر شهري کنونی را تشکیل میدهند و علاوه بر ارضاي نیازهاي اساسی اجتماعی و شخصی انسان، بستري براي نم ایش فعالیتهایش هستند. در این زمینه یکی از بهترین فرصتهاي ایجاد دالانهاي زیست- محیطی سو دمند در شهرها، امتداد رودخانهها هستند. چنین حاشیههاي زیستمحیطی به طور طبیعی طیف وسیعی از حیاتوحش را جذب و حمایت میکنند و در صورت طراح ی منظر مطلوب، انسانها را نیز که به دنبال منا طقی براي تفریح و برخورداري از طبیعت هستند به سوي خود خواهد کشاند - تقوایی، . - 1391 رودخانهها نمادهایی براي جریان افکار و سعاد ت از منشاء زندگی انسان بودهاند.
آنها همچنین شبکههاي اولیه اکتشاف و توسعه را براي بش ر ایجاد کردهاند . رودخانهها دائماً در حال تغییر و سازگار با پاسخگویی به نیازهاي متغیر جوامع بودهاند. فعالیتهاي انسانی عمده، سیستمهاي رودخانه را تحتتأثیر قرار میدهند. در نتیج ه، پویایی فضای ی طبیعی بسیاري از رودخانهها، همانند پویاییهاي زمانی آن ها تغییر داده شد ه است . - Pedroli et al., 2002 - از یک سو تفکرهاي نوینی مانند تفکر "شهرهاي حساس نسبت به آب"، "حساسیت به آب" را وارد طراحی شهري میکند و هدف آن ایجاد اطمینان از توجه برجسته به آب در فرایند طراحی شهري از طریق ادغام این فعالیت با رشتههاي مختلف مهندسی و علوم محیطی مرتبط با ارائه خدمات آبی و حفاظت از محیطهاي آبی در مناطق شهري است. ارائه خدمات اکوسی ستم براي محیطزیست طبیعی مصنوع یکی از مهمترین ارکان شهرهاي حساس نسبت به آب است.
منا ظر اکولوژیکی در جوامع شهري براي بافر کردن تغییرات آب و هوایی در محیط- هاي آبی طبیعی" و حفظ یا ایجاد دوباره خدمات" اکوسیستم ضروري است . - Wong and Brown, 2009 - از سوي دیگر و به دلیل انعطاف- پذیري بالا، ماهیت تعاملی و ارتباط با سایر واحدهاي منظر، دالان رودخانه به عنوان کانون مؤثر در حفاظت و ترمیم طبیعت خدمت میکند. لذا به منظور مدیریت و احیاي مؤثر کریدور رودخانه، میبایست در ابتدا الگ وهاي و فرآیند اي زیستمحیط ی و شرایط طبیعی آن را درك کرد.
در این زمینه نیز، اکولوژي منظر، چش ماندازي مناسب براي الگو و فرآیند یکپارچه در کریدور رودخانه، بررسی پویایی زیستمحیطی و مسیر تعامل عناصر منظر، ب راي توسعه استراتژيهاي مناسب حفاظت و ترمیم رودخانه فراه م میکند . - Ward et al., 2001 - در تطبیق اصول اکولوژي من ظر با پروژه، تنها میتوان تمامی ت سایت را دالانی از ساختار اکولوژیک کل منطقه دید که چند ماتریس و لکه را بههم پیوند میدهد. از یک سو به دلیل مقیاس بزرگ اکولوژي منظر و کارایی اندك آن ر مقیاس خرد پروژههاي منظر، مسئله خدمات اکوسیستمی 1 در چند سال اخیر مطرح گردیده و سعی ب ر کمی نمودن مقیاس بومشناسی در طراحی دارد.
