بخشی از مقاله
بررسی تأثیرات و پیامدهای بحران آب بر امنیت در نظام حقوقی بین الملل
چکیده
آب ماده ای ضروری برای حیات بشری و به وفور در کره زمین در رودخانه ها، دریاها، اقیانوسها و آبهای باران دیده می شود. شروع قرن21 و معضل کمبود آب در جهان، بعنوان یکی از مسائل مهم بین المللی ارزش امنیتی، سیاسی پیدا کرده است و این مسئله در سطح ملی،منطقه ای و جهانی موجب می شود که حفظ صلح و امنیت انسانی ،امنیت غذایی به یک نگرانی بزرگ بین المللی تبدیل شود. عواملی نظیر رشد جمعیت،مصرف بی رویه آب،تغییرات آب و هوایی،گرم شدن کره زمین،هدر رفتن آب،آلودگی آب و عدم مدیریت صحیح باعث می شوند که منابع آب طبیعی در حال تمام شدن هستند و هر تغییری در مقدار آن تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم اقتصادی، سیاسی،اجتماعی،امنیتی بر جای می گذارد. این پژوهش در نظر دارد تا به این سئوالات پاسخ دهد؛ عوامل و دلایل وقوع بحران آب در سطح بین المللی کدامند؟بحران آب چه تأثیری می تواند بر امنیت ملی و بین المللی داشته باشد؟پیامدهای بحران آب کدامند؟بنابراین تلاش خواهد شد تا به استناد گزارش سازمانهای بین المللی ضمن بررسی تأثیرات آب بروی امنیت در نظام حقوقی بین الملل و بررسی دلایل بحران آب در سطح جهانی به طور خاص ریشه ها و دلایل این بحران در سطح بین المللی مورد بررسی قرار گرفته ، و ضمن پاسخ به سئوالات ،راهکارهای برون رفت از این بحران آب مد نظر قرار خواهد گرفت. فرض اصلی این پژوهش این است که بحران آب در سالهای اخیر و دهه های آینده اهمیت بیشتری یافته و تأثیرات بسزایی در برنامه توسعه و دیپلماسی اکثریت کشورهای جهان خواهد داشت و قبل ازینکه با بحران آب روبرو شویم باید مصرف آب را با روشهای جدیدی در بخش کشاورزی، صنعت،شهرها 60درصد کاهش که در سایه مدیریتی صحیح و کارآمد امکان پذیر است.
کلید واژه: آبهای مشترک، آلودگی آب ، امنیت، امنیت ملی ، بحران آب و پیامدهای آن
مقدمه
اگر از فضای ماوراء به زمین نگاه کنیم، آنرا یک سیاره آبی و پر آب خواهیم دید چون3/2 این کره را آب فراگرفته است آب ماده ای فراوان در کره زمین است و به شکلی همچون دریا، باران،رودخانه، اقیانوس و آبهای بارانی دیده می شود.
در قرن21 که ما آن را با جار و جنجالها و شعارهای رنگارنگ آغاز نموده ایم در هر سال2/2 میلیون انسان که 1/8میلیون نفر آنها کودک خواهند بود به دلیل بیماریهای ناشی از مصرف آب جان خود را از دست می دهند(www.GUardian.co.uk ).آمارهای سازمانهای بین المللی از جمله شورای جهانی آب، یونسکو و سازمان ملل درباره منابع آب قابل شرب در مقیاس جهانی بسیار هشدار دهنده است. از دیدگاه شورای جهانی آب تا سال2050 اغلب کشورهای جهان دچار بحران آب می شوند، رشد تقاضای جهانی برای آب شرب تا سال 2030به 80 درصد افزایش خواهد یافت و تغییرات جوی و گرم شدن زمین حتی کشورهای داری منابع آب فراوان را نیز نگران کرده است(.(Rosegran and othere.2002:8سازمان ملل متحد نیز سال 2005را شروع یک دهه جدید بین المللی برای فعالیت در مورد آب عنوان کرد و سالهای 2005تا2015 را به عنوان( دهه آب) با شعار(آب برای زندگی) نامید. مطالب فوق نشان می دهد که بحران آب بسیار جدی است. با توجه به رشد و جمعیت میزان مصرف آب ،کاهش منابع آبی و موفق نبودن در ایجاد منابع آب جدید کشورهای جهان در دهه آینده با بحرانی شدید و جدی تر مواجه خواهند بود(میرشجاعیان.(1384 هم اکنون به علت کمبود آب 70 منطقه به عنوان کانون های بحران شناخته شده است. کشور ما ایران در اقلیم نیمه خشک خاورمیانه قرار دارد و فقط 34 صدم درصد از آبهای موجود کره خاکی را در اختیار دارد. بحران آب را می توان از سه منظر مورد بررسی قرار داد : کمبود منابع آب و افزایش استفاده از آن ، اشتراک در آبهای زیر زمینی و رودهای فرامرزی و نارسایی قوانین بین المللی حاکم بر آبهای مشترک. بحران آب دارای پیامدهای اجتماعی که یکی از نتایج آن مهاجرتها ، پیامدهای اقتصادی که تهدید امنیت غذایی و پیامد سیاسی - استراتژیک که جنگ آب را در پی دارد ، خواهد بود. آب از نعمت های الهی است که در قرآن نیز مورد تأکید قرار گرفته است. هدف عمده در این پژوهش شناخت پیامدهای و تهدیدات بحران آب معطوف به امنیت ملی ، بین المللی ، تقویت و ارائه راهکار در برابر آن تهدیدات است و دیگر اینکه تبیین جایگاه بحران آب و امنیت در حقوق بین الملل می باشد.این پژوهش تلاش دارد با رویکردی توصیفی ، تحلیلی به بررسی و تجزیه و تحلیل پیامدهای امنیتی بحران آب بپردازد. اهمیت و ضرورت این پژوهش در آنست که بحران آب چند دهه ای است مورد مطالعه و دیپلماسی کشورها قرار گرفته شده است و چون آب از منابع مهم زیست محیطی به شمار می آید و ارتباط مستقیم بر امنیت انسانی دارد و یکی از چاش های آینده بشری است ، سعی شده است در این پژوهش از جنبه های مختلف به بررسی این موضوع بپردازد. در این پژوهش قسمتی که به شکل و کلیات تعارف ، مشخصات ، ماهیت و وضعیت موجود آب پرداخته از روش توصیفی استفاده شده است. در قسمتی که ارتباط بحران آب و امنیت و همچنین پیامدهای آن بر امنیت ملی منطقه ای جهانی و انسانی پرداخته روش تحلیلی مورد استفاده گرفته است. همچنین جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و استفاده از منابع اینترنتی بوده است.
مبحث اول: آب و بحران
گفتار اول:ماهیت وتعریف آب
آب ماده ای فراوان در کره زمین است وبه شکلی همچون دریا ، باران ، رودخانه ، اقیانوس و آبهای بارانی دیده می شود .آب در چرخه خود از حالتی به حالت دیگر تبدیل می شود ، اما از بین نمی رود. هرگونه حیات محتاج به آب می باشد.آب در اشکال متفاوتی بروی زمین یافت می شود و تنها ماده ای است که در طبیعت به هر سه حالت جامد مایع گاز وجود دارد و بروی کره زمین نقشی مهم را در بخش کشاورزی صنعت و مصرف شهری ایفا می کند و همچنین دارای خواص مهمی است که در زندگی بشری ارزش بالایی دارد. معادله شیمیایی واکنش بین هیدروژن و اکسیژن و تشکیل آب از قرار زیر است.2H2+O2=2H2O
گفتار دوم: وضعیت وتوزیع آب در جهان
اگر از فضای ماوراء به زمین نگاه کنیم ، آنرا یک سیاره آبی و پر آب خواهیم دید چون3/2 این کره را آب فرا گرفته است.از96 درصدکل حجم1386میلیون کیلومتر مکعب آب موجود در جهان شور می باشد. 4 درصد باقی مانده که 68 درصدآن در قطبها و یخچالهای طبیعی می باشد. منابع آب شیرین مانند رودخانه ها و دریاچه ها فقط93100کیلومتر مکعب می باشد. این مقدار فقط یک 700 از کل قسمت آب جهان است. (علیخانی .(1392 به علاوه منابع آب شیرین در سطح کره زمین بطور یکنواخت توزیع نشده اند. درحال حاضر 9 کشور کانادا، چین، کلمبیا، پرو، برزیل، روسیه، آمریکا، اندونزی، هند در مجموع 60درصد کل منابع آب شیرین جهان را به خود اختصاص می دهند در مقابل80کشور با کمبود آب مواجه اند(مختاری هشی وقادری .(1381 آمارها حاکی ازآنست که 72درصد جمعیت دنیا در کشورهای آفریقایی وآسیایی متمرکزاند.درحالیکه سهم این دوقاره از منابع آب تجدید شونده تنها 47درصد است (رحیمی.(1382 براساس آخرین پیش بینی های سازمان ملل متحد در سال2050بیش از4/5 میلیارد نفر از جمعیت جهان در معرض صدمات ناشی از قحطی آب خواهند بود.
گفتار سوم: وضعیت آب در ایران
ایران که تحت تاثیر اقلیم نیمه خشک خاورمیانه است، با مساحت 175 میلیون کیلومتر مربع، جغرافیای وسیعی را به خود اختصاص می دهد فایران در یکی از خشک ترین مناطق جهان واقع شده است. با اینکه1/1درصد از مساحت خشکی های جهان را به خود اختصاص داده است فقط 34صدم درصد از آبهای موجود در خشکی های جهان را در اختیار دارد و از سوی دیگر ریزش جوی در کشور بطور یکسان فرو نمی ریزد بیشتر در فصل بهار صورت می گیرد. میانگین میزان بارش سالانهف ف252mmاست. این رقم یک سوم میانگین بارش جهانی است. دو سوم از جغرافیای ایران کمتر از رقم میانگین، بارندگی دارندل همانند تمایل کلی در جهان، در ایران نیز از منابع آب بطور وسیعی جهت آبیاری استفاده می شود. در ایران، 1/1 میلیارد متر مکعب آب در بخش معادن و 5/4 میلیارد متر مکعب آب در شهرها و روستاها استفاده می شود. 54 درصد از آب مصرفی در بخش معادن و 68 درصد از آب مصرفی در منازل از آبهای زیرزمینی تامین می شودل عرصه های مصرف مقدار مصر (میلیارد متر مکعب) درصد: کشاورزی 93/22 82/5 شرب 6/32 5/6 صنایع 0/03 0/03 سایر 0/43 0/37 مجموع . 100 88/5 در مطالعات ملی وسیع آب در سال 1994 ، با مد نظر قرار دادن جمعیت آن دوره، منبع آب شرب سرانه 2000 متر مکعب در سال محاسبه شده بود. این رقم برای سال 2005 میلادی 1000 مترمکعب اعلام شده بود. مقدار آب شرب سرانه حوزه ها به ترتیب عبارتند از: حوزه خزر 2265 مترمکعب، حوزه ارومیه 1430 مترمکعب، حوزه خلیج فارس – دریای عمان 4545 مترمکعب، حوزه مرکزی 1190 مترمکعب، حوزه رودخانه هامون 1465 مترمکعب و حوزه سرخس 870 مترمکعبل(.(www.entekhab.ir
گفتار چهارم: دلایل وقوع بحران آب در جهان
دلایل وقوع بحران آب درسطح جهانی و به طور خاص در روابط کشورهای جهان با یکدیگر در دهه های آتی را می توان از سه منظر زیر مورد بررسی قرار داد :
بند اول- افزایش استفاده از منابع آب در دسترس؛ افزایش بی رویه استفاده از این منابع کمیاب به دلایلی نظیر افزایش جمعیت، تغییر الگوی مصرف، هدر رفتن آب و عدم مدیریت صحیح است که کارشناسان برای وقوع بحران آب در دهه های آینده مد نظر قرار داده اند.
بند دوم- اشتراک در منابع آب زیرزمینی ورودهای فرامرزی؛ آب های زیرزمینی تأمین کننده96درصد از آبهای شیرین کره زمین است. در نقشه منتشر شده از سوی یونسکو در زمینه حوزه های آبی مشترک جهان به وجود273مخزن آبی مشترک که دست کم میان دو کشور مشترک بوده اند، اشاره شده است.68 مخزن مشترک در آمریکا 38مخزن در اروپای شرقی90مخزن در اروپای غربی و 12مخزن مشرک در آسیا قرار دارند.البته سازوکار پذیرفته شده و مشترکی برای بهره برداری از این مخازن وجود ندارد. .(www.iwlearn.net) همچنین یکی از عوامل تشدید تضادهای بین المللی در آینده وجود بیش از250رودخانه مرزی و مشترکی است که بین 145 کشور جهان در جریان است. با افزایش جمعیت این کشورها و نیاز بیشتر به آب طبیعتا درگیری میان کشورهای همجوار و ذی نفع بر سر آب های مشترک هم شدت بیشتری خواهد یافت(آل یاسین.(2009
بند سوم - اصول بین المللی حاکم بر آبهای مشترک ؛ عدم شفافیت و فقدان قواعد و اصول پذیرفته شده در حقوق بین الملل درخصوص استفاده از آبهای فرامرزی و مشترک بین چند کشور باعث اختلاف نظر میان کشورها شده است.در همین راستا کشورهای بالا دست آب اصل حاکمیت مطلق بر منابع طبیعی موجود بر سزمین را معتقدند و برخی کشورها منجمله پایین دست اصل مالکیت آب را رد کرداند و اصل حاکمیت مشاء معتقدند(رضایی اسکندری.(58:1359در مجموع می توان گفت گه فراگیرترین مقرارتی که تاکنون در مورد رودهای بین المللی وجود داشته مقررات هلسینکی((1966 که مورد توجه همه کشورها قرار گرفته بوده اند. البته این مقررات قواعدی تفسیری بیش نیستند(افغانی.(27:1378تاکنون ،قوانینی که برای حل و فصل اختلافات در زمینه استفاده از آبهای مشترک کشورها از استدلالهایی چون استفاده مرسوم، قوانین سنتی یا محلی و حق تثبیت شده استفاده از آب طی یک دوره زمانی مشخص توسل جسته اند. (رضایی اسکندری(60:1359
گفتار پنجم: آلودگی آب
بند اول:تعریف آلودگی آب؛ در سال 1969 برای آلودگی آب تعریفی ارائه شدف،آلودگی آب عبارت است از افزایش مقدار هر معرف اعم از شیمیایی ، فیزیکی یا بیولوژیکی که موجب تغییر خواص و نقش اساسی آن در مصارف ویژهاش شود.
بند دوم : عوامل آلودگی آب ؛ یکی از خطرات جدی که منابع آبی جهان را تهدید می کند مسئله آبهای سطحی و زیر زمینی است .کانیهای موجود در معادن سطحی که در اثر تغییر و تبدیل به عامل آلوده کننده مبدل می شود. مثلا آب جاری سحطی هنگام عبور از معادن زغال سنگ و حمل زغال سنگ که در اثر واکنش اسید سولفوریک تبدیل می کند این اسید باعث آلوده شدن آب می شود از طرفی دیگر جمع شدن فاضلابهای شهری بخصوص اگر در یک حوزه آهکی یا شنی باشند مستقیماٌٌموجب تأثیر بر آلودگی آب ، و همچنین ضایعات رادیواکتیوی یکی دیگر از عوامل آلوده کننده آبهای زیر زمینی است که امروزه علاوه بر دفن ضایعات رادیواکتیو در زیر زمین ، همه انفجارهای هسته ای در زیر زمینی موجب آلوده شدن آبهای زیر زمینی می شوند. و در آبهای سطحی عواملی همچون آلوده کننده های صنعتی،که بشدت به آبزیان زیان جدی می رسانند و یا بسیاری از خود این ضایعات سمی بوده و موجب مسمومیت آبزیان می شوند مانند فلزات سنگین جیوه، سرب، مس. همچنین وارد شدن ترکیبات فسفردار و نیتروژن دار آب موجب رشد جلبک هائی می شود که ضمن ایجاد بو و مزه غیر طبیعی آب، اکسیژن آب را مصرف کرده و باعث کاهش میزان آن و بروز صدمات و تلفات آبزیان می شود و همچنین فاضلاب خانگی وحشره کشها ، سموم دفع آفات نباتی و کودهای شیمیایی را می توان از عوامل موثر در آبهای سطحی دانست.(( http://daneshnameh.roshd.ir
بند سوم : بیماری های ناشی از آب که به انسان سرایت می کند ؛ آب بویسله انسان به طریقه شیمیایی و یا توسط ضایعات صنعتی آلوده میشود و از طریق گوارش یا بصورت تماس فیزیکی موجب ایجاد بیماری های مختلف می گردد که سلامت آنها را تهدید می کند. بیماریهایی نظیر آب زاد مثل وبا ،تیفوس ویا بیمارهای مرتبط شستشو با آب مثل شستشوی پوست با آب آلوده و بیماریهای پوستی، تراخم و لک ها. بیماریهای ناشی از آب که این اختلالات از طریق انگلهای موجود در آب زندگی می کنند مانند دارنکولوز و گلیاریس. بیماریهای مرتبط با آب که بوسیله حشرات بوجود می آیند نظیر مالاریا، تب زرد و فیلاریازیس.(محبوب (2:1386
گفتارششم: پیامدهای بحران آب
آب از قدیم الایام یکی از منابع اصلی و علل درگیری و نزاع بین روستاها ، شهرها و ملتها بوده است. امروزه ثابت شده که کره زمین به لحاظ اقلیم33درصد و به لحاض خاک44درصد و از لحاظ کمبود آب47درصد بیابان تلقی می شود پس با این حساب رخ دادن جنگ آب در آینده دور از انتظار نیست(روزنامه همشهری). علاوه بر جنگ ، مهمترین پیامدهای بحران آب عبارتند از:
بند اول: بعداجتماعی ؛ یکی از نتایج بحران آب ،تأثیر آن بر روند مهاجرت و بالاخص مهاجرت روستائیان به نواحی شهری همچنین مهاجرتهای بین المللی است.خشک شدن رودخانه ها و چشمه ها باعث مهاجرت عظیمی از انسانها به نقاط دیگر سکونت در نقاطی دیگر باعث افزایش جمعیت آن نواحی و تقاضای زیاد آب می شود که مهاجران دچار مشکلات خاصی نظیر بحران هویت و عواملی مثل جرم ،جنایت ، درگیری قومی مذهبی و . . . روبرو خواهند گردید.
بند دوم: بعداقتصادی: بحران آب و خشکسالی ،میلیون ها ساعت تلاش و کوشش گروهها و دسته های انسانی را بطور کلی نابود و اوضاع اقتصادی اجتماعی ناحیه ای را مختل می کند.زراعت در زیر زمین خشک و بدون انجام آبیاری عملی مخاطره آمیز و غیر اقتصادی است بطور کلی بحران آب می تواند مشکلات و فشارهای عظیمی اقتصادی را به کشوری وارد و توسعه اقتصادی آنها را به هم بریزد و دچار تأخیر کند.
بند سوم بعد سیاسی واستراتژیک : نقش آب هم از این بعد قایل بررسی است. دربسیاری از قسمتهای دنیا، چه در مقیاس خانوادگی و چه ملی دست اندازی به منابع آب سریع ترین راه برانگیختن خشم مردم و دولتهاست برای کاهش این گونه حوادث، مخصوصا در مواردی که حوزه آبخیز داری منطقه وسیعی از جند کشور است استفاده از آب رودها بر اساس معاهدات منطقه ای و بین المللی انجام گیرد مثل رود راین در اروپا.گاهی هم کشورهای بالادست حوزه آبخیز رودها با کم وزیاد کردن مشکلات سیاسی،منازعه ای بوجود خواهندآورد مثل ترکیه وسرچشمه دجله وفرات(خادم الحسینی28،:27 . (1380
مبحث دوم: نظریه های آب
گفتار اول:نظریه های هیدروپلیتیکی : بر اساس این نظریه،منابع آب شیرین قابل دسترسی در بیشتر نقاط جهان کمیاب می
