بخشی از مقاله
چکیده
یکی از ابعاد مهم تحولات صورت گرفته در نیمه دوم قرن بیستم در زمینه آیین دادرسی کیفری تقویت حق دفاع متهم از طریق تسهیل شرایط دخالت وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی است. شروع این تحولات به سال های پیش از پایان جنگ جهانی دوم و تنظیم اسناد بین المللی حقوق بشر باز می گردد. که هدف آنها الزام دولت ها به رعایت حقوق بشر در دستگاه های قضایی و تأمین شرایط لازم برای برگذاری یک » دادرسی عادلانه« 1 بوده است. یکی از مظاهر دادرسی منصفانه نیز، امکان برخورداری متهم از وکیل مدافع در فرآیند کیفری است. به همین مناسبت در این نوشتار، به بررسی شرایط دخالت وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی با رویکردی دوگانه نسبت به اسناد بین المللی و حقوق داخلی می پردازیم و در نهایت خواهیم دیدکه حقوق کیفری ما در زمینه حق برخورداری از معاضدت وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی، ناکارآمد می باشد و بازنگری جدی در این زمینه احساس می شود.
واژگان کلیدی : حق دفاع، وکیل مدافع، تحقیقات مقدماتی، دادرسی عادلانه.
مقدمه:
در کشورهایی که آیین دادرسی آنها بر اصول نظام مختلط مبتنی است ، تعقیب متهمان بر عهده ارگانی به نام دادسرانهاده شده است و تحقیقات مقدماتی یا بازپرسی از متهم به طریق تفتیشی ،یعنی کتبی، غیرعلنی و غیر ترافعی توسط قاضی تحقیق صورت می گیرد. از آغاز پیدایش این نظام تاکنون تحولات چشمگیری در آن در همه کشورها رخ دادهاست. این دگرگونی ها بیشتر در مورد مرحله تحقیقات مقدماتی است. از هنگام تدوین مجموعه قوانین تحقیقات جنایی - کد 1808 ناپلئون - چه در فرانسه و چه در قوانین کشورهای الهام گیرنده از آن ، از تفتیشی بودن تحقیقات مقدماتی
کاسته شده است و سعی بر رعایت هرچه بیشتر قواعد رسیدگی اتهامی بویژه جنبه » ترافعی« آن - در مرحله تحقیقاتمقدماتی است.
برای مثال ، قانون موقتی اصول محاکمات جنایی ایران - مصوب - 1310 شمسی درباره حضور وکیل مدافع در مرحلهبازپرسی سکوت کرده بود ، اما در اصلاحات بهمن ماه - سال - 1335 شمسی ، حق متهم به استفاده از حضور وکیل مدافع با الحاق تبصره ای به ماده 112 قانون آیین دادرسی کیفری به رسمیت شناخته شد ، به موجب این تبصره : » متهم می تواند یک نفر از وکلای رسمی دادگستری را همراه خود داشته باشد. وکیل متهم بدون مداخله در امر تحقیق پس از خاتمه بازجویی می تواند مطالبی را که برای روشن شدن حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قوانین لازم بداند به بازپرستذکر دهد ، اظهارات وکیل در صورت جلسه منکعس می گردد.«
با این همه و با گذشت زمان ، ضرورت کاستن از سری بودن مطلق تحقیقات و انجام دادرسی عادلانه سبب شده که قانون گذاران به تدریج و با احتیاط حضور وکیل مدافع و بهره مندی از مشورت با او در مرحله پیش از محاکمه را پذیرا شوند. در برخی کشورها حضور وکیل مدافع به هنگام تحقیق از متهم نه فقط حقی برای وی تلقی می گردد ، بلکه برایقاضی تحقیق نیز تکلیفی در این باره از سوی قانون گذار منظور شده است و الزام مشارالیه به اعلام حق داشتن وکیل مدافع و نیز اعلام داشتن حق سکوت متهم است.مقاله حاضر درصدد بررسی روند حضور وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی با رویکردی دوگانه نسبت به اسنادبین الملل و حقوق داخلی می باشد که طی دو گفتار بیان خواهد شد ، گفتار اول مربوط به اسناد بین الملل در زمینه حق متهم به داشتن وکیل مدافع در مرحله تحقیقات مقدماتی و گفتار دوم به بررسی حضور و عملکرد وکیل مدافع در مقررات داخلی پرداخته است.
گفتار اول : مطالعه موضوع در اسناد بین المللی
حق برخورداری از معاضدت وکیل مدافع
هر شخصی دستگیر شود و یا تحت بازداشت قرار گیرد و یا هرکس که به ارتکاب جرمی متهم می گردد ، حق دارد از معاضدت وکیل مدافع برخوردار گردد. این موضوع به صورت گسترده مورد شناسایی قرار گرفته است که دسترسی فوری و منظم به وکیل برای شخص بازداشت شده ، پادمانی مؤثر برای جلوگیری از شکنجه، سوء رفتار ، اعتراف اجباری و دیگر موارد سوء استفاده است.استانداردهای بین المللی بر این نکته تأکید دارند که داشتن وکیل مدافع برای حمایت از حقوق بازداشت شده بسیارحائز اهمیت است ، لذا باید بلافاصله پس از بازداشت و بدون تأخیر بازداشت شده به وکیل خود دسترسی داشته باشد.
دسترسی شخص بازداشت شده به وکیل در تمامی مراحل رسیدگی قضایی ، شامل زمان تفهیم اتهام و مراحل تحقیقات قضایی به عنوان یک قاعده کلی مورد پذیرش قرار گرفته است ، اما این حق ممکن است در اوضاع و احوال استثسنایی که البته از سوی قانون هم مشخص شده است و بنابر تشخیص مقامات قضایی و با هدف حفظ امنیت و یا نظم عمومی، محدود و یا مطلق گردد. لازم به ذکر است که حتی با وجود این شرایط ، محدودیت و با تعلیق نمی تواند برای مدت زمانی طولانی برقرار گردد.حق هر شخص برای داشتن وکیل در طول رسیدگی پیش از محاکمه به صراحت در اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مورد اشاره قرار نگرفته است.
با این حال کمیته حقوق بشر این مسأله را مورد شناسایی قرار داده که ضرورت اعمال یک دادرسی منصفانه ایجاب می کندکه دسترسی به وکیل و مشاوره با وی در طول مدتبازداشت بیش از محاکمه و بازپرسی و تحقیقات مقدماتی برای متهم تضمین شود.دادگاه اروپایی حقوق بشر نیز تأکید دارد که حق دادرسی عادلانه عموماً نیازمندآن است که شخص متهم اجازه مشاوره حقوقی را در طول مراحل تحقیقات مقدماتی پلیس حتی48 ساعت ابتدائی پس از بازداشت ، برخوردار باشد. - محمدیمغانجوقی ، 1382 ، ص . - 51حق بهره مندی از معاضدت وکیل و مشاوره با وی در مرحله پیش از محاکمه ، در برخی اسناد غیر معامده ای سازمان ملل متحد به صراحت مورد اشاره قرار گرفته است از جمله در:
-اصول اساسی نقش وکلا ، مصوب هشتمین کنگره سازمان ملل متحد برای پیشگیری از جرم و رفتار با مجرمین ، مصوب 7 سپتامبر - 1990 هاوانا .
-مجموعه اصول برای حمایت همه افراد تحت هرگونه بازداشت یا زندان ، مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد ،قطعنامه شماره 173/43 مصوب 9 دسامبر .1988
-قواعد حداقل استاندارد رفتار با زندانیان ، مصوب اولین کنگره سازمان ملل متحد برای پیشگیری از جرم و رفتار بامجرمین ژنو - .1955
ماده - 1 - اصول اساسی نقش وکلا در این باره چنین مقرر می دارد » کلیه افراد حق دارند از مساعدت وکیلی که خودانتخاب کرده اند به منظور حمایت و اثبات حق خود و دفاع از آنها در کلیه مراحل رسیدگی جزایی بهره مند گردند.« ماده 18 مجموعه اصول نیز مقرر نموده : » هر فرد در بازداشت یا زندان باید حق ارتباط و مشاوره با وکیل قانونی خویش را داشته باشد.«بنابراین حق برخورداری از معاضدت وکیل مدافع در وهله اول به این معنی است که متهم حق دارد از کمک و مشاوره وکیلی که خود انتخاب می کند بهره مند شود ، بنابراین دولت ها نمی توانند رویه ای اتخاذ کنند که افراد در انتخابآزادانه وکیل، با محدودیت هایی مواجه شوند. ماده - 5 - اصول اساسی نقش وکلا در این باره مقرر می دارد » دولت هاباید اطمینان حاصل کنند که کلیه افراد به محض دستگیری یا بازداشت به اتهام ارتکاب جرایم کیفری به فوریت توسطمقام صلاحیت دار از حق استفاده از مساعدت وکیلی که خودشان انتخاب می کنند ، مطلع شوند.«
حق برخورداری از معاضدت وکیل تسخیری
