بخشی از مقاله
بررسی توجیه های تمرکز گرایی در فناوری اطلاعات ایران
خلاصه: تمرکز گرایی یکی از آفتهای کشور ایران میباشد. فناوری اطلاعات در ایرانبرخلاف شعارِ آن، نه تنها از موج فزایندهی تمرکزگرایی نکاسته است؛ بلکه به آن شتاب بیشتری نیز بخشیده است. افزایش این تمرکز گرایی در فناوری اطلاعات با توجیههای گوناگونی همراه بوده است. در این مقاله کوشش شده است که برخی از توجیههای تمرکزگرایی در فناوری بررسی شود و نشان داده شود که این توجیهها نمیتوانند دلیلهای خوبی برای تمرکزی گرایی باشند. توجیههایی که در این مقاله به بررسی و پاسخ آن پرداخته شده است عبارتند از »ناتوان انگاشتن شرکتهای بیرون از پایتخت«، »سادگی کنترل از مرکز«، »محرمانگی دادهها«، »کاهش هزینههای سخت افزاری با انجام خریدهای متمرکز«، »تمرکز پژوهشی برای پیشگیری از موازی کاری«، »گزینش پیمانکاران ویژه«، »به کارگیری سیستمهای ویژه« و » منافع ملی.«
کلمات کلیدی: فناوری اطلاعات، تمرکزگرایی، توجیهها، ایران
مقدمه
تمرکز گرایی در ایران در همهی ابعاد، بحث تازهای نیـست و دربـارهی آن و مشکلاتش تا کنون کتابها و مقالههـای گونـاگونی نوشـته شـده است؛ آنچه به آن کمتر پرداخته شده است تمرکـز گرایـی در فنـاوری اطلاعات ایران است. نخستین دلیل تفاوت این حوزه با دیگر حوزهها در این است که به ظاهر به کارگیری فناوری اطلاعات بایـد باعـث کاسـته شدن از تمرکز گرایی شود ولیعملاًیناگونه نیـست. بـا بـه کـارگیری فناوری اطلاعات نیاز به سفر برای انجام برخی از کارها در مرکـز کمتـر میشود و به نظر به کاهش تمرکز میانجامد. ولی از سوی دیگر،ساخت سامانههای گوناگون در ایران به شکل متمرکزی در مرکز انجام میشود و بسیار کم پیش میآید که سامانههای فناوری اطلاعـات در بیـرون از پایتخت خریداری یا حمایت شوند؛ بنابراین کسانی که در این حوزه بـه کار مشغول هستند مجبور به مهاجرت به پایتخت میشوند تـا بتواننـد کارِ هماهنگ با تخصص خود را انجام دهند. از سوی دیگـر متخصـصان فناوری اطلاعات بیشتر در پایتخت به وجود میآیند. پس برخلاف نگاه اولیه نه تنها به کارگیری فناوری اطلاعات به این شکل از تمرکز (حتی تمرکز جمع یـت شـهری درون پایتخـت) نخواهـد کاسـت بلکـه باعـث افزایش آن خواهد شد. برخی از علـتهـای تـشدید تمرکـز گرایـی در فناوری اطلاعات ایران در [׃ ] نوشته شده است که به طور فشرده سـر فــصلهــای آن عبــارت اســت از »تعریــف پــروژههــای کــلان بــدون
کارشناسی«، »بزرگنمـایی کارهـای انجـام شـده یـا در حـال انجـام«، »تمرکز از پایین بـه بـالا«،» صـدا و سـیما«، »برگـزاری همـایشهـا و کارگاههای آموزشی گوناگون در پایتخـت« و »تمرکـز مراکـز آموزشـی فناوری اطلاعات در مرکز.«
توجیههای گوناگونی برای این روند تخصصِی متمرکز پروژهای فناوری اطلاعات در مرکز وجود دارد؛ در این مقاله کوشش شده است برخـی از این توجیهها بررسی گردد و نادرستیهای آن روشن گردد.
ناتوان انگاشتن شرکتهای بیرون از پایتخت
این توجیه یکی از مهمترین توجیههـایی اسـت کـه اغلـب بـه صـورت مستقیم یا غیر مستقیم به عنوان دلیل اصلی تمرکز گرایی در حـوزهی فناوری اطلاعات بر آن تأکید میشود. البته این روزها بیشتر این توجیه به صورت غیر مستقیم بیان میشود و با عبارات زیبایی همراه میشود؛ تا از بار منفی آن کاسته شود.
»با توجه به اینکه این پروژه در א دانشگاه محروم میباید انجام شـود و این دانشگاهها به تنهایی توانایی نظارت فنی بر اجرای شبکه داخلی را نداشتند مقـرر گردیـد دفتـر امـور رایانـهای وزارت علـوم، تحقیقـات و فنــاوری بــا اســتفاده از کارشناســان خبــره در ایــن خــصوص اقــدام نماید.[א]« با یکی از این کارشناسان به تصادف گفتگو شد. به گفتـهی این کارشناس ، ایشان و بـسیاریاز همکارانـشان صـرفاُ دورهای کوتـاه مدت را گذرانده بودند و از نظر مدرک نیز هیچ مدرکی در زمینه رایانه نداشتند. البته نداشتن مدرک را به هیچ عنوان نمیتوان نشان دهندهی ناتوانی فرد در انجام کار کارشناسی تلقـی کـرد ولـی نوشـتهی بـالا (و بسیاری از گفتارها و نوشتههای زنندهی مشابه) بر وجود چنین مدارکی برای این کارشناسـان خبـره تأکیـد دارد. دلیـل ایـن محـروم بـودن از متخصص (یا نشان داده شدن این محرومیـت از سـوی دیگـران) نبـود نیروی متخصص در مناطق بومی نبـوده و نیـست. مـسألهی اقتـصاد و درآمد فرد است. دربارهی فناوریهای قدیمی نیـز همـین مـسأله وجـود داشته است و عامل اقتـصادی بـرای فـرد متخـصص مهمتـرین عامـل بازدارنده بوده است.
مسئولان محلی نیز این توجیه را به خاطر پـیش فـرضهـایی کـه در ذهن دارند؛ میپذیرند و برآن صحه یمگذارند و اغلب بسیار بیـشتر از حتی تصمیم گیرندگان پایتخت به ناتوانی متخصصان خود بـاور دارنـد. البته از این گونه برداشتهای نادرست در کشورهای دیگـر نیـز وجـود داشته است ولی پس از گذشت زمانی و بررسـی کاسـتیهـای آن نـوع برخورد تغییر کرده است و این دگرگونی پیشرفت بزرگـی را بـه دنبـال داشــته اســت. رونــد پیـدایش internet خــود گــواه چنـین وضــعیتی است. [
-ב سادگی کنترل از مرکز
این پندار کلی در کشور همراه با تمرکز تجهیزات سخت افـزاری و نـرم افزاری نیز بوده است. احساس نیاز به یکپارچه کردن سیستمهای بزرگ و گسترده و ارتباط میان بخشهای گوناگون به مسألهی تمرکـز دامـن زده است . پرتال دولت و پایگاه یکپارچـهی اطـلاع رسـانی دولـت یـک نمونه از این دست پندارها است[ם] ایـپنـدارن بـا رخ دادنِ مـشکلات گوناگون در سایتهای دولتی تشدید شده بود.[מ] بر ایـن پایـه تعـداد زیـــادی ســـایت از מ ســـال پـــیش تـــا کنـــون ســـاخته شـــد
ماننـــــد: http://www.modiriat.ir/، http://mardom.ir/،
http://dolateyar.ir/، http://www.dolat.ir/،
http://www.2lat.com/، http://saamad.ir/،
http://www.iran.ir و بــا ایــن همــه در ایــن مــدت بــسیاری از وزارتخانهها و معاونتها و زیر مجموعههـای آنـان و نهادهـای گونـاگون همچون صدا و سیماتعداد یزادی سایت سـاخته شـد. درواقـع اصـولاً سـاخت یـک پایگــاهکـاملاً جــامع کـه همــهی دولـت بــا همـهی زیـر مجموعههایش در همهی نقطههای کشور در یک پایگاه جمـع شـوند از چند نظر منطقی نیست؛ زیرا الف_ حالت توزیع دادهها و پردازش به صورت جداگانه در هر کـدام ازمحلها و سایتها، بار کاری را روی رایانـههـای یـک سـایت یکپارچـه نخواهد گذاشت و نیاز به خرید سـخت افزارهـا و نـرم افزارهـای گـران قیمت را نیز کاهش میدهد.
ب_ افزون بر این، شکل ظـاهری و توانـاییهـای نـرمافـزار، بـسته بـه ویژگیهای بومی و نیازهای محلـی طراحـی و پیـاده سـازی مـیشـود. شرکتها و افراد متخصص گونـاگون در جاهـای گونـاگون بـرای آمـاده
کردن بخش مربوط به خود میتوانند ایدههـای نـو داشـته باشـند و بـا گزارشهایی که تحویل میدهند به بهبود قراردادها و گسترش سیستم کلی کمک نمایند. مشکلات نرم افزارهایی که به صورت متمرکز آمـاده و پشتیبانی میشوند: بسیار زیاد است. برای نمونه شرکت بیمه ایران به صورت متمرکز در پایتخت همهی نرم افزارها را آماده و پشتیبانی و بـه روز میکند و نـرم افـزار یـا بـستههـای ویرایـشی آن را بـرای همـهی نمایندگیهای سراسر کشور میفرستد. اغلب کوچکترین تغییر به دنبال خود ناهماهنگیها و آشفتگیهایی را به وجود مـیآورد. همچنـین ایـن ویرایشها اغلب با اشکالهای ریز و درشت و خطاهای گونـاگون همـراه است ولی نمایندگی استانها و مسئولان رایانهی آنهـا بـا وجـود اینکـه زودتر از مرکز به مشکلات پی میبرند ولی اجازه و امکان برطرف کردن آن و دستکاری برنامه یا بهبود آن را ندارند. اغلب نیز زیانهای هنگفت مالی و اعتباری متوجه ایشان است. همزمان این نمایندگیهـا هـستند که در برابـر مـشتریان آشـفته و ناراضـی قـرار مـیگیرنـد. مـشتریان ، نمایندگیها را مسئول همهی این مشکلات میپندارند و با آنها برخورد میکنند. در حالی که برنامه نویسان و توسعه دهندگان اصلی در مرکـز از همهی این هیاهوها به دور هستند و هـ یچ یـک از ایـن مـشکلات را احساس نمیکنند. دقت کنید که این نرم افزارها متن باز نیـز نیـستند. البته متن باز کردن آنها و فرستادن آن به نمایندگیهـا نیـز مـشکل را حل نخواهد کرد.
در حالی که میدانیم در این موارد تنها کافی اسـت کـه اسـتانداردها و قاعدههای ارتباطی آماده شود. قراردهای تبادل اطلاعات باید وضع شود یا قراردادها و استانداردهای موجود به کار گرفته شود. مـسئلهی اصـلی روشن و دقیق و بدون ابهام بودن چگونگی تبادل دادهها اسـت. پـس از مشخص شدن این قراردادها و استانداردها میتوان هر بخش از سیستم گسترده را به شرکتها یا گروههای بومی سپرد. با توجـه بـه مـشخص بودن قاعدههای ارتباطی، این بخشهای جداگانه میتوانند به سادگی با هم ارتباط برقرار میکنند.
کمک گرفتن از سیستمهای خودکنترلی بومی به جای کنترل مرکـزی شدید (که خود به سادگی در معرض اشکال میتواند قرار بگیرد) بسیار بهتر است. یـک مجموعـه کوچـک را بهتـر مـی تـوان کنتـرل کـرد و خطاهای آن کمتر به دیگر بخش ها سـرایت مـیکنـد. ایـن در حـالی است که در کنترل از مرکز هر گونه اشکال در نهاد مرکزی کنتـرل بـه سرعت نمودش را در زیر نهادها نشان می دهد و همچنین اغلـب و بـه دلایل گوناگون در مرکز بر روی مشکلات سر پوش گذاشته میشود. در حالت غ یر متمرکز ، در صورت پیش آمدن یک مشکل میتوان شـرکت سازنده را مؤاخذه نمود.
برخی نیز هماهنگی میان اجزای یک نظام اطلاعاتی را با کنتـرل یکـی میپندارند ؛ در حالی که این دو از هم بسیار متفاوت هستند. از سالها پیش نیز برخی از پژوهشگران ایرانی بـر لـزوم تفـاوت گذاشـتن میـان هماهنگی و کنترل در فناوری اطلاعات تأکید داشته اند.
»نظام ملی اطلاعات ، در حقیقت شبکهای اسـت از خـدمات اطلاعـاتی موجود با ترکیبی جدید و کارآیی بیشتر ..... همکاری بین اجزای شبکه منجر به تقسیم وظایف ، منابع مالی ، افزایش کارآیی ، کاهش هزینه و صرفه جویی در منابع انسانی و مالی خواهد شد. ..... نکتـه قابـل توجـه اینکه در این شبکهها ، نباید هماهنگی به مفهوم کنترل تلقـی گـردد و ساخت سازمانی شبکه نباید بر اساس سلسله مراتب شدید استوار باشد بلکه یک گروهبندی انعطاف پذیر و همکـاری بـا یکـدیگر مـورد انتظـار است.[ו ]«
با همهی اینها حتی اگر به هر دلیلواقعاًیناز باشد که یـک شـرکت یـا بخش ویژهای از خود همان شرکت کار کنتـرل را بـه صـورت متمرکـز انجام دهد، چه دلیلی دارد که این کنترل در پایتخت انجام شود ؟
-ל محرمانگی دادهها
در زمینهی امنیت اطلاعات میتـوان بـا بـه کـارگیری روشهـای رمـز نگاری در نگهداری و تبادل اطلاعات دادههای محرمانه را حفاظت نمود و از بروز نشت اطلاعاتی پرهیز کرد. روشها و استانداردهایی مـیتوانـد به کار گرفته شود که شرکت یا شرکتهـای سـازندهی نـرم افـزار نیـز نتوانند به دادهها دسترسی داشـته باشـند. امـروزه روشهـای متـداول رمزنگاری فراوانی وجود دارد که میتـوان از آنهـا بـرای پنهـان کـردن دادهها روی رایانه و یا در هنگام تبادل بهره گرفت بدون اینکه نیاز باشد الگوریتم یـا برنامـهی آن از دیـد حتـی کـاربر پنهـان باشـد. »امنیـت روشهای متداول رمزنگاری به پنهان بـودن کلیـد وابـسته اسـت و بـه پنهان بودن الگوریتم وابسته نیست. [ב]« بنابراین کاربر است کـه بایـد در نگهداری کلید خود دقت کند و این مسئله برای هر نـوع سیـستمی باید رعایت شود. البته روشن است که میـان پیـاده سـازی و الگـوریتم تفـاوت وجـود دارد و در واقــع »زمـانی کــه مـیشــنویم یـک سیـستم رمزنگاری شکسته شده است ؛ اغلب پیـاده سـازی سیـستم اسـت کـه شکسته شده است و خود الگـوریتم رمزنگـاری شکـسته نـشده اسـت. تفــاوت گذاشــتن میــان الگــوریتم و پیــاده ســازی مــسئلهی مهمــی است.[ז ]«
در صورت پیادهسازیمناسبِ الگوریتم و برنامهسازی شایسته برای نرم افزار هیچ شرکتی و حتی خود شرکت سـازندهی نـرم افـزار نیـز نبایـد بتواند به اطلاعات دسترسی پیدا کند و فقط شرکتی که نرمافـزار را بـه کار میبرد باید بتواند به دادههـایش دسترسـی پیـدا کنـد. بـا در نظـر گرفتن مسائل حقوقی، بروز هر گونه مشکل در این زمینهها میتواند به عنوان خطایی از سوی شرکت در نظر گرفته شود و شـکایت از سـوی کارفرما را در پی داشته باشد. در اینجا نیاز است کـه قـانونهـا در ایـن زمینه روشن و دقیق باشد و دادگاهها با این مسائل آشنا شوند. با توجـه به اندازهی نیازی که به محرمانگی دادههـا اسـت مـیتـوان روشهـای دیگری را نیز به کار برد.
-ם کاهش هزینههای سخت افزاری با انجام خریدهای متمرکز
یکی آفتهای تمرکز در فناوری اطلاعات ایران خریدهایی است کـه بـه صورت یکجا انجام میشود و سفارش دهنده در مرکز است و سـفارش گیرنده شرکتی خارجی یا حداکثر شرکتی ایرانی در مرکز است. کاهش هزینههای خرید یکی از توجیههای تمرکز در خرید است. بـرای نمونـه »در ایـن رابطــه جهــت تهیـه تجهیــزات اکتیـو و پــسیو ابتــدا کلیــه دانشگاههای محروم توسط کارشناسان این دفتر مورد بازدید قرار گرفته و لیست تجهیزات اکتیو و پسیو مورد نیاز استخراج شد. خرید متمرکـز موجب پایین آمدن قیمت خرید گردید.[א]«
با نگاهی بلند مدت به این دست از خریـدها، انبـوه خریـدهای نابجـا و نامناسب اثر کاهش مقطعی بهای خرید را به سرعت محو میکند. نظـر کارشناسانی که بناست با آن دستگاهها کار کنند در اینگونـه خریـدها کمتر پرسیده میشود؛ حداکثر نظر کارشناسی در مرکز در نظر گرفتـه میشود. اغلب کسانی در اینباره نظر میدهند که خود بنا نیست بـا آن دستگاهها کار کنند و به خاطر درگیـ ر نبـودن در کـار از مـشکلات یـا تواناییهای سیستمهای کنونی اطلاع چندانی ندارند. اینکه ایـن خریـد اصولاً چقدر و به چه شکل مورد نیاز است کمتر در نظر گرفته میشـود
و آنچه که نشان داده میشـود آمـاری بـسیار مقطعـی اسـت. »امـروزه دستکاری و سوء استفاده از اطلاعات آماری حساس ، تقرباُییک کـاری عادی شـده اسـت.[ח]« وزارت ارتباطـات در بخـش زیـر سـاختهـای مخابراتی کشور نظر کارشناسان
