بخشی از مقاله
چکیده
"نظام طراحی، تدوین و اجراء برنامه های درسی دوره آموزش عمومی و متوسطه ایران با چالش ها و آسیب های زیادی، چه از نظر برداشت از مفهوم برنامه درسی و چه از نظر طراحی و تدوین برنامه درسی، روبه رو است"
همزمان با تحولات و تغییرات گسترده سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، مطالبات و تقاضای اجتماعی برای مشارکت در تصمیم گیری های آموزشی و تأمین حقوق فردی و اجتماعی و ضرورت برنامه های درسی و آموزشی منعطف و سازگار با تغییرات اجتماعی، فرهنگی و بین المللی از نیمه دوم قرن بیستم مطرح شده است. در همین رابطه، برخی نظام های آموزشی متمرکز برای رهایی از وضعیت نامطلوب و بحرانزای خود، گرایش تمرکز زدایی را اختیار نموده و بعضی نظام های آموزشی نیز رویکرد تمرکز گرایی را به عنوان پاسخی به بحث عدالت آموزشی و فرصت های برابر آموزش و تحصیل قلمداد نموده اند
از مهم ترین چالش ها و آسیب های متمرکز، بودن نظام طراحی و تدوین برنامه درسی و انعطاف نداشتن در برنامه های درسی است. برنامه های درسی کم توجه یا بی توجه به تفاوت های فردی و شناختی دانش آموزان، کم توجه به تفاوت های اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی، قومی، منطقه ای، کم توجه به تحولات علمی، آموزشی، فرهنگی در تراز جهانی، کم توجه یا بی توجه به رویکرد های جدید و تحولات حوزه ی برنامه درسی و انتظارات تازه از برنامه های درسی است
مقدمه
موضوع تمرکز و عدم تمرکز از موضوعاتی است که در طول تاریخ آموزش، محل بحث و منازعه علمای تعلیم و تربیت و خط مشی گذاران آموزشی بوده و بسیاری از نظام های آموزشی با این مسئله ی دست به گریبان بوده اند، همچنین پژوهش و ملاحظات نظری، کاستی هایی را در نظامهای متمرکز و غیر متمرکز نشان می دهد که این نوشتار با به تصویر کشیدن آنها به بررسی انواع نظام های غیر متمرکز، متمرکز، متمرکز جدید و نیمه متمرکز در برنامه ریزی درسی پرداخته است و با در نظر گرفتن انواع مختلف و مفاهیم، آنها را مورد تحلیل قرار داده است.
سپس اهداف، ابعاد و معایب و محاسن آنها و عوامل و زمینه های مختلف انتخاب هر کدام را بررسی کرده و نشان می دهد هدف تمرکز زدایی فقط ارتقای کیفیت آموزشی نبوده، بلکه این نوع اصلاحات تحت تأثیر تغییرات و تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه قرار داشته است، و با توجه به معایب و مزایای نظام های برنامه درسی به این نتیجه می رسد که شاید بهترین روش برنامه ریزی، نظام برنامه ریزی نیمه متمرکز باشد، چرا که هم میتوان از مزایای دو نظام دیگر استفاده نمود و هم معایب آنها را هم ندارد.
واژه های کلیدی، تمرکز و عدم تمرکز، تعلیم و تربیت، برنامه ریزی درسی، برنامه ریزی نیمه متمرکز دیدگاه تصمیم گیری متمرکز، همان شیوه متمرکز از بالا به پایین است که دولت زمام امور را در دست دارد و معلمین، شاگردان و والدین نقشی و مشارکتی در برنامه ریزی و تصمیم گیری ندارند. در شیوه برنامه ریزی درسی مدرسه محور یا غیر متمرکز امور به مدرسه سپرده می شود.
و عده ای اعتقاد دارند که وب و تکنولوژی های پیشرفته، علی الرغم ظرفیت هایی که در به وجود آوردن توجه به تفاوت های فردی شاگردان دارند، در نحوه برنامه ریزی، شیوه و حالت متمرکز دارند. شیوه آموزشهای مبتنی بر وب و الکترونیکی، برنامه ریزی درسی را در اختیار مراکزی قرار می دهند که از کیفیت بالاتری در ارائه آموزش برخوردار هستند. بنابراین رفتن به سوی عدم تمرکز که سالهاست آرزوی اصحاب تعلیم و تربیت است، می تواند با پدید آمدن برنامه های درسی مبتنی بر وب به دست فراموشی سپرده شود
تمرکز و عدم تمرکز در مفهوم واگذاری اختیار و مسئولیت به واحد های پائین تر در سلسله مراتب سازمانی به کارفته است
همچنین باید توجه کرد که تمرکز در نظام برنامهریزی درسی که تبلور آن در ارائه برنامههای استاندارد جهت اجرای یکنواخت در سراسر کشور میباشد، هرچند که وجههء اصلیهمّت نظامهای متمرکز آموزشی را تشکیل میدهد، لیکن با آنچه تحقق میپذیرد فاصلهء فراوان دارد زیرا با تمایل به غفلت نسبت به پیچیدگیهای جریان اجرا و عمل، در مقایسه با جریان طراحی برنامه، همراه است
متخصصان برنامه ریزی درسی سه نوع نظام برنامهریزی درسی متمرکز، غیر متمرکز و نیمهمتمرکز را معرفی نمودهاند. سبک اداره هر کشور عمدتاً تابع اوضاع سیاسی، اقتصادی، جغرافیایی، مقتضیات زمان و مکان، عقاید و آراء فائق بر جامعه و یا به طور کلی تابع رشد سیاسی و اجتماعی و فرهنگی افراد آن جامعه است. تمرکز کارکردی است در مورد اینکه قدرت تصمیم گیری تا چه حدی به سطوح پائین تر سازمان واگذار شده است.
هیچ سازمانی کاملاً متمرکز یا کاملاً غیر متمرکز نیست. امروزه مدیران، آن مقدار از تمرکز یا عدم تمرکز را بر می گزینند که به آنها کمک کند به بهترین نحوی تصمیماتشان را اجرا کنند و به اهداف سازمانی دست یابند در نظام برنامهریزی درسی متمرکز، معمولاً برنامه درسی را نهاد مرکزی تهیه میکند و مناطق و مدارس به اجرای وفادارنه آن ملزم میباشند. در نظام برنامهریزی درسی غیر متمرکز، تمامی اختیارات به سطوح پایینتر واگذار میشود و هر یک از واحدها آزادی و اختیار عمل دارند. در نظام برنامهریزی درسی نیمهمتمرکز، سیاستها و چارچوبها را نهاد مرکزی تدوین میکند و بخشی از اختیارات به مناطق و مدارس واگذار میشود و نظارت و کنترل از سوی نهاد مرکزی اعمال میشود. نظام برنامهریزی درسی کشورهای مختلف را بر حسب میزان تمرکز و فقدان تمرکز میتوان بر روی یک پیوستار قرار داد.
شیوه برنامه ریزی
متخصصان برنامه ریزی درسی، سه نوع نظام برنامه ریزی درسی متمرکز، غیر متمرکز و نیمه متمرکز را معرفی نموده اند. هر یک از این نظام ها، مقتضیات تصمیم گیری خاص خویش را دارند.
نظام های متمرکز
در این سیستم آموزشی تمام برنامه ریزی ها و تهیه رئوس درسی کتابها نحوه تدریس و امکانات آموزشی به شیوه مرکز محوری انجام می گیرد و در مقر اصلی سازمان آموزش و پرورش کشوری که معمولا در پایتخت قرار دارد تامین و برنامه ریزی می گیرد، این سیستم آموزشی را سیستم مناسبی نمی دانند چون به نیازهای اساسی مناطق مختلف و تفاوت های فرهنگی و اجتماعی آنها از نظر نحوه برقراری ارتباط تفاوت قومیت و ملیت شیوه سخن گفتن و لهجه، زبان های متفاوت توجه و ارزش مناسبی گذاشته نمی شود البته این نوع سیستم آموزشی مزایایی دارد که البته بسیار ناچیز در مقابل معایب آن به حساب می آید
محاسن تمرکز
1. چون تصمیم گیری توسط عده معدودی انجام می گردد تصمیم ها سریع تر گرفته می شوند.
2. چون تصمیم های اتخاذ شده درباره تهیه و تنظیم برنامه و مواد آموزشی بعد از تصویب قابل اجرا در تمام مدارس کشور می باشد مشکلات و مسائل اجرائی مشابه ومعدودی وجود خواهد داشت.
3. همگون و هماهنگ بودن محتوای برنامه های آموزشی.
4. چون همه استانها و مناطق کشور از نظر مالی وابسته به مراکز هستند از بودجه و امکانات مالی نسبتأ یکسانی بهره مند می گردند.
-5 وقتی مدیران عالی تصمیم های اساسی را اتخاذ می کنند، می توانند فعالیت های مختلف را هماهنگ کنند و میان نیازهای بخش های مختلف سازمانی تعادل ایجاد کنند.
-6 تمرکز می تواند هزینه ها را کاهش دهد زیرا تصمیم های اساسی را مدیران اتخاذ می کنند.
-7 وقتی موقعیت بحرانی ایجاد شود، تمرکز اطمینان می دهد که مدیران با تجربه تصمیمات بزرگ را اتخاذ خواهند کرد و ملاحظات مهم را در نظر خواهند داشت.
-8 پوشش تعداد بیشتری از فراگیران
-9 ایجاد وحدت ملی
-10 ایجاد عدالت آموزشی برای همه مناطق
معایب تمرکز
1.چون تصمیم گیری ها غالبأ توسط کسانی انجام می گیرد که عملاً از محیط آموزشی بدورند و با نیازها و شرایط و امکانات موجود در محیط آموزشی آشنایی ندارند بیشتر تصمیم هایشان با نیازها شرایط و امکانات موجود محلی و منطقه ای مطابقت نمی کند - تناسب نداشتن برنامه ها با واقعیت ها - .
2. چون برنامه های آموزشی بطور یکسان برای تمام مناطق کشور تهیه و تنظیم می گردند نیازها شرایط و امکانات محلی نادیده گرفته می شود.
3. چون امکان تبادل نظر و ارئه نظرات اصلاحی و راه حل ها و پیشنهاد ها جهت رفع مشکلات و کمبودها و نقائص برنامه های آموزشی از سطوح پائین تر به سطوح بالاتر وجود ندارد برنامه های آموزشی و درسی از لحاظ کمی و کیفی تغییر چندانی نمی کنند و از فرصت و فوائد بهره مند شدن از نظرات مجریان برنامه های آموزشی، بخصوص مدیران، معلمان، و دانش آموزان و سایر مجریان و صاحبنظران محروم می مانند.
4. در صورت وجود هر گونه نقص یا نقائصی در برنامه آموزشی یا محتوایی و یا ماهیت مواد آموزشی ضرر و زیان حاصله متوجه تمام افراد می شود.
5. برنامه های آموزشی، محتوای کتب درسی و ماهیت مواد و وسائل کمک آموزشی قبل از تصویب نهائی و ابلاغ به تمام مراکز در یک محیط آموزشی آزمایشی اجرا و بررسی و آزمایش نمی شوند.
6. کاهش انگیزه و خلاقیت درمعلمان ودانش آموزان
سیستم آموزشی غیر متمرکز
از جمله دلایلی که کارلسن - 1999 - برای حمایت از عدم تمرکز ذکر کرده؛ این است که عدم تمرکز، به خصوص عدم تمرکز آموزشی، راهکاری برای تقویت فرهنگ های بومی؛ اجتماعات بومی و اقتصاد بومی است. زیرا اولیای مدارس می توانند برنامه ها و فعالیت هایی را طراحی کنند که در آنها، دانش آموزان، احساس تعلق به جامعه را تجربه کنند و از نقشی که باید در آن جامعه بازی کنند، آگاه شوند و این موضوع، اثر مثبتی بر انگیزه و یادگیری آنها می گذارند.
انواع تمرکز زدایی آموزشی
فقدان تمرکز مالی
مسئولیت مالی و چگونگی واگذاری آن به سطوح پایین تر، یکی از ویژگی های اساسی و دغدغه های مهم تمرکز زدایی است. برای اینکه جوامع محلی و مراکز خصوصی، مسئولیت های واگذارشده را به طور مؤثر انجام دهند، باید بودجه کافی و اختیار لازم را برای تصمیم گیری درباره هزینه ها داشته باشند. در حقیقت تعیین میزان تمرکز مالی، پاسخ روشن به این سؤال است که آیا حکومت مرکزی بودجه را تأمین می کند یا حکومت های محلی خود مسئول تعیین بودجه اند؟
طبق سند و منشور اصلاح نظام آموزش و پرورش 1382 - ، پیش نویس دوم - در ایران، این تمرکز مالی را می توان در سهم درخور توجه دولت در تأمین منابع مالی آموزش و پرورش مشاهده کرد. خوشبختانه در سال های اخیر در زمینه افزایش اختیارات استان ها در هزینه کرد بودجه، و نیز سهم 0/2 درصدی یا دو در هزارِ آموزش و پرورش از صنایع - این تصمیم عملاً فقط استان های صنعتی را شامل می شود و در استان های محروم عملاً امکان استفاده از این مصوبه وجود ندارد - تصمیماتی اتخاذ شده است.
فقدان تمرکز مدیریتی
فقدان تمرکز مدیریتی و فقدان تمرکز مالی، بسیار به هم وابسته هستند؛ زیرا حرکت به سمت تمرکز زدایی مالی، وقتی موفقیت آمیز است که مدیران محلی بتوانند تصمیمات مناسبی راجع به فرایند آموزش بگیرند؛ همچنان که اگر مدیران محلی در مورد نحوه جذب و هزینه کردن بودجه محدودیت بسیاری داشته باشند، نمی توانند تغییرات لازم را برای یک آموزش مفید و مؤثر ایجاد کنند. در حقیقت نبود تمرکز مدیریتی بدون نبود تمرکز مالی، مدیران را تا سطح کاربران یا مجریان صرف تنزل می دهد و اجازه سیاست گذاری و تصمیم گیری را از آن ها سلب می کند.
فقدان تمرکز در برنامه درسی
اگر قلمرو معرفتی برنامه درسی را شامل طراحی و مهندسی برنامه درسی بدانیم، فقدان تمرکز به معنای دخالت معلمان، متخصصان، دانش آموزان، والدین، مدیران و بازرسان در طراحی برنامه خواهد بود.
مزایای برنامه درسی غیر تمرکز
-1 در سازمان غیر متمرکز مدیران عالی با تصمیم های خود بار سنگینی بر دوش کسی نمی گذارند و به جای تاکید بر تصمیم ها، بر نتایجی که بر کل سازمان اثر دارد، تاکید می ورزند.
- 2 سازمان های غیر متمرکز به سرعت می توانند به تغییرات محیطی پاسخ گویند، زیرا مدیران محلی با شرایطی که اختیار تصمیم گیری در آن شرایط را دارند، آشنا می باشند و به جای آن که منتظر بمانند تا تصمیم ها از زنجیره ی فرماندهی به آنان ابلاغ شود در زمان مناسب تصمیم های ضروری اتخاذ می کنند.
-3 عدم تمرکز برای مدیران سطح پایین تر امکان کسب تجربه در زمینه ی تصمیم گیری را فراهم می کند، و این مدیران برای اجرای درست تصمیماتی که سطوح بالاتر اتخاذ کرده اند نیز آمادگی بیشتری می یابند و برانگیخته می شوند.
-4 توجه به ویژگیهای مناطق مختلف کشور
-5 توجه به تفاوت های فرهنگی واجتماعی و جغرافیایی و آموزشی مناطق مختلف
-6 .فراهم بودن فرصت مشارکت در تصمیم گیری ها برای مدیران و معلمان و دانش آموزان
-7 افزایش انگیزه معلمان ودانش آموزان به دلیل دادن فرصت مشارکت به آنها در تصمیم گیری ها
-8 تهیه شدن برنامه ها بر اساس واقعیت و آنچه در محیط موجود است
-9 از تعداد تصمیمات متعدد و متنوعی که مدیران سطوح بالا در هر لحظه باید اتخاذ کنند می کاهد و به آنان فراغت بال می بخشد.
-10 توان تصمیم گیری و روحیه قبول مسئولیت را در سطوح پایین مدیریت تقویت می کند.
-11 امکان مقایسه عملکرد واحدهای مختلف سازمان را به وجود می آورد.
-12 دایر ساختن رشته های جدید کاری را تسهیل می نماید.
-13 زمینه پرورش و رشد مدیرانی را برای اشتغال مسئولیتهای بالاتر فراهم می سازد.
-14 قابلیت تطبیق با محیط و پاسخگویی به نیازهای اجتماعی را افزایش می دهد
معایب برنامه درسی غیر متمرکز
-1 به علت تنوع امکانات انسانی و مادی در مناطق مختلف به ویژه امکانات علمی، فنی و اقتصادی، برخورداری همگان از امکانات آموزشی به صورت یکسان ممکن نخواهد بود، و مناطقی که از امکانات مالی و انسانی بهتری برخوردارند، بهره وری بیش تری خواهند داشت و سرانجام، آموزشی طبقاتی پدید خواهد آمد و فرصت های آموزشی متفاوت اند.
-2 بر اثر دخالت مستقیم مردم با نظارت آنان در آموزش و پرورش منطقه، احتمال حضور و نفوذ گروه های متعدد محلی که شاید بعضا نیز ناصالح باشند، زیاد بوده و این دخالت آنان موجب می شود که دستگاه آموزش و پرورش خود وسیله ای برای تحقق اهداف آنان شود.
- 3 تکیه و تاکید زیاد بر توجه به نیازمندی های محلی، خود ممکن است هدف های ملی و مقاصد کلی جامعه و کشور را تحت الشعاع اساسی قرار داده، تفرق در برنامه های درسی و فعالیت های آموزشی را پدید آورد.
