بخشی از مقاله
بررسی جنگ های پیامبر (ص) از دیدگاه قرآن با تأکید بر بدر و احد
چکیده
پیامبر(ص)در مدینه توانست با شروع جنگها و مبارزات نظامی خود در قالب فرمان جهاد،اهداف اصلی خویش را در بر اندازی شرک و جایگزین ساختن نظام جدید اسلامی محقق سازد.این جنگها که جهت اعتلای آئین نو پای اسلام و بسط حوزه اقتدار مسلمین در جزیره العرب صورت گرفت مسلمانان را به عنوان یک نیروی مقتدر در معادلات قریشیان مطرح کرد.این جنگها مبتنی بر آموزه‌های اسلامی جهاد بود و همین مایه‌های اعتقادی بود که مسلمین را این‌چنین بی‌پروا به میدان مبارزه مشرکان می‌کشاند. در آیات قرآنی به بعضی از جنگها اشاره شده که در اینجا به بررسی دو غزوه بدر و احد از نگاه آیات وارده و تبیین و تفسیر این آیات می‌پردازیم.غزوه بدر از این لحاظ که اولین رویارویی جدی مسلمانان با مشرکان بود و غزوه احد از این جهت که شکست مسلمین را در پی داشت و نتایج آن برای مسلمانان سخت و غیر منتظره بود.
کلمات کلیدی
پیامبر(ص)،جهاد،آیات قرآنی،غزوه
طرح مسأله:
ظهور اسلام خود انقلاب بود،انقلابی که با مبارزه پیامبر(ص)علیه رهبری نـظام قـدیم مکه و شرک آلود آغاز شد.پیامبر(ص)رهبری مخالفت با آن را در مکه آغاز کرد مخالفتی که در قالب انگاره‌های دینی و خدا گریانه صورت گرفت و با هجرت به مدینه بنیاد حاکمیتی را بنا نهاد کـه نـمودار اکـمل حکومت الهی بود.پیامبر(ص)در آنـجا تـوانست بـا شروع جنگها و مبارزات نظامی خود در قالب اجرای فرمان جهاد،اهداف اصلی خویش را در بر اندازی شرک و حکومت شرک آلود و جایگزین ساختن اسلام و نـظام جـدید اسـلامی محقق سازد.
سلسله جنگهای پیامبر در مدینه حرکتهای تـدافعی بـود که در راه اعتلای آئین نو پای اسلام و بسط حوزه اقتدار مسلمین در جزیر]العرب صورت گرفت این جنگها تنها چند مـاه پس از هـجرت پیـامبر(ص)به مدینه آغاز شد.پیامبر می‌کوشید تا با بنیان نـهادن یک جامعه اسلامی قدرتمند هم تبلیغ دینی خود را به انجام برساند و هم اقتدار مسلمین را به مشرکان جنگ‌طلب نـشان دهـد.ایـن جنگها ملهم از آموزه‌های قرآن بود.
هجرت پیامبر و آغاز جنگها:
قرآن و سـیره پیـغمبر،نه یک واقعه-چنانکه غالبا می‌بینند-بلکه یک اصل بزرگی و مقدس و حتی یک تکلیف انسانی تـلقی مـیشود.
ان الذیـن امنوا و الذین هاجروا و جاهدوا فی سبیل اللّه اولئک یرجون رحمه اللّه و اللّه غفور رحیم -بـقره 218-
«کـسانیکه ایـمان آورده‌اند و کسانیکه هجرت نموده‌اند و در راه خدا جهاد کرده‌اند ،آنان امید به رحمت پروردگار دارند و خـداوند آمـرزنده و مـهربان است.»
در این آیه نه تنها«مهاجر»در راه حقیقت را در صف«مجاهد»قرار می‌دهد بلکه چنانکه در آیـه مـی‌بینیم آنرا بر این مقدم می‌دارد و پس از ایمان بلافاصله هجرت را به عنوان نخستین و بزرگترین اصـل عـملی و وظـیفه مقدس انسانی یاد می‌کند،در سبک سخن قرآن،این تقدم و تأخرها،بسیار معنی‌دار قابل تـأمل اسـت.
با هجرت به مدینه پیامبر رسالت خویش را آغاز کـرد.اولیـن کـار محمد(ص)آن بود که جامعه‌یی تازه بسازد.جامعه‌یی نمونه،عاری از جاهلیت و منزه از فساد قریش و مکه، نـخست بـین مسلمانان عقد برادری بست و بدینگونه میان مهاجرین که از مکه آمده بودند بـا انـصار کـه از اهل مدینه بودند رابطه دوستی پدید آمد.با یهود مدینه نیز به شرط مسالمت پیـمان دوسـتی نـهاد و مسجد مدینه محل اجتماع مسلمین شد.در این جامعه،دین اصل خویشاوندی و پیـوند گـشت و خویشاوندی و پیوند کهن تقریبا قطع شد و این قطع ارتباط با جاهلیت و خویشان جاهلی بود که مـسلمین مـدینه را آماده کرد تا در راه دین،پدر و پسر از حمله به یکدیگر نپرهیزند،یثرب«مـدینه النـبی»خوانده شد و محمد که در واقع رفته رفـته حـاکم مـطلق مدینه و قائد امت شده بود اکنون دیـگر از قـریش و تعرض آنها در امان می زیست و می‌توانست جامعه‌یی را که می‌خواست بوجود آورد و پی‌ریزی کند.(بـامداد اسـلام،عبد الحسین زرین کوب(
حـکمت جـنگ‌های پیامبر در قـرآن و روایـات:
هـنگامیکه شکنجه و آزار مشرکان شدت گرفت و ظلم و سـتم ادامـه یافت و نقشه ترور پیامبر را کشیدند،پیامبر ناچار گردید که از مدینه هجرت کـند و یـاران خویش را نیز به هجرت بخواند ایـن زمانی که سیزده سـال از بـعثت و دعوت او گذشته بود.در مدینه پایـتخت و مـرکز جدید اسلام-چون دشمنان،مسلمانان را محاصره کرده بودند و مسلمانان ناچار بودند شمشیر بـکشند و از جـان خویش دفاع کنند و راه را بـرای دیـن خـود هموار سازند خـداوند بـه آنان اجازه جنگ و دفـاع داد و نـخستین آیه‌ای که در این باره نازل شد این آیه بود:
ان للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان اللّهـ عـلی نصرهم لقدیر -حج 39 -
این اولین آیـه‌ای اسـت که در مـورد رخـصت دادن بـه جنگ نازل سده اسـت.البته اجازه جنگ برای مومنان،از جمله دفاع الهی از ایشان،یعنی از مصادیق روشن آیه 38 سوره حـج اسـت که می‌فرماید:
ان اللّه یدافع عن الذین امـنوا...
)انـوار القـرآن،مـحمود رئوفـ ،ج 4،ص 99)به دنبال حـکم بـه اجازه جنگ،در سال دوم هجری خداوند قتال و جنگ را فرض کرد و ان را واجب نمود انجا که فرمود:
کـتب عـلیکم القـتال...
)بقره 216)بنابرین روشن می‌شود که اسلام اجـازه جـنگ نـداده اسـت مـگر بـرای رفع عدوان و تجاوز و حمایت و دفاع از دعوت دینی و منع ظلم و ستم و تآمین ارادی دین و عقیده.در ان صورت جنگ فریضه‌ای از فرایض دینی و واجبی از واجبات مقدس به شمار می‌اید و نام جهاد بـر ان اطلاق می‌شود.(فقه السنه،سید سابق،ج 4،ص 2058(
این آیه ایجابی است از سوی خدای تعالی به مسلمانان در حکم جهاد،تا اینکه شر دشمنانشان را از قلمرو اسلامی بازدارند.(تفسیر القرآن العظیم،ابن کـثیر،ج 1،ص 312)طـبق آموزه‌های اسلامی جهاد از ضروریات دین است و خداوند آنرا از طریق وحی بر تمام مسلمین واجب کرده است.جهاد ابتدایی بر جامعه اسلامی-به عنوان یک کل-واجب کفایی و جهاد دفـاعی بـر هر فرد بالغ و مسلمان واجب عینی است.در چنین شرایطی حاکم اسلامی امکان دارد از طریق دعوت عمومی مردم را به مسلح شده دعوت کند.اساس وجـوب جـهاد،جهانی بودن آیین اسلام اسـت.(زبـان سیاسی اسلام،لوئیس برنارد،ص 141(
حکم وجوب جهاد با وجود سختی و مشقت آن،آینده‌ای بهتر را به مسلمانان نوید می‌داد و این یک زندگی پرتلاش و پرفراز و نشیب بـرای پیـامبر و یارانش بود،پیامبر سـعی کـرد تا برای امت خویش هم عقیده بیاورد و هم شریعت،چندی نگذشت که اسلام برای نشر دعوت و هم برای دفاع از قلمرو خویش ناچار شد دست به جنگ بزند.(بامداد اسلام، زریـن کـوب(
غزوات پیامبر:
غزوات یعنی سفرهای جنگی پیامبر(ص)که شخصا در آن شرکت داشت،بیست و شش غزوه بود البته بعضی هم گفته‌اند 27 غزوه.گروه اول،رفتن پیغمبر را از خیبر تا وادی القری یک غزوه گرفته‌اند و گـروه دوم جـنگ خیبر را یـکی و رفتن به وادی القری را یکی دیگر گرفته‌اند زیرا پیغمبر وقتی خیبر را گشود،بی‌آنکه به مدینه باز گردد،از آنـجا به سوی وادی القری رفت.اولین غزوه پیامبر از مدینه تا ودان بود کـه بـه نـام غزوه ابواء معروف است،آنگاه غزوه بواط در ناحیه رضوی بود سپس غزوه عشیره در ناحیه ینبع بود.سـپس غـزوه بدر اولی بود که به تعقیب کرزبن جابر برون شد.بعد غزوه بدر کـبری یـعنی بـدر دوم بود که ضمن آن بزرگان و سران قریش کشته شدند،سپس غزوه بنی سلیم بود کـه تا محل معروف به کدر آبگاه بنی سلیم رفت آنگاه غزوه سویق بـود که به تعقیب ابـو سـفیان تا محل معروف به قرقره الدر پیش رفت،سپس غزوه غطفان در ناحیه نجد بود و این غزوه بنام ذی الامر معروف است،سپس به دنبال آن به ترتیب غزوات را اینگونه برمی‌شمارد:غزوه حمراء الاسـد،بنی نضیر،ذات الرقاع نجد،بدر آخرین،دومه الجندل،خندق،بنی قریظه، بنی لحیان،ذی قار،بنی المصطلق خزاعه،حدیبیه سفر عمره القضا،فتح مکه،حنین، طائف،تبوک،و از این جمله در غزوه بدر،احـد،خـندق و بنی قریظه و خیبر و طائف و تبوک پیغمبر(ص)شخصا در جنگ شرکت فرمود این گفته محمد بن اسحاق است.(مروج الذهب،مسعودی،ج 1،ص 268-627(
ابو الفتوح رازی در مورد غزوات پیامبر چنین می‌نویسد:و ان(بدر)اول غزایی بـود کـه رسول(ع)در او قتال کرد و غزواتی که رسول(ص)به نفس خود حاضر آمد آنجا بیست و شش غزا بود.(روض الجنان،رازی،ج 9،ص 64(
واقدی نخستین درگیریها را اینگونه توصیف می‌کند:اولین پرچمی که پیـامبر(ص) بـرافراشت و آن را به حمزه بن عبد المطلب سپرد تا به کاروان قریش حمله کند در ماه رمضان وآغاز هفتمین ماه هجرت بوده است.سپس در ماه شوال(هشتمین ماه هجرت) آنرا بـه عـبیده بـن حارث سپرد تا به رابـغ کـه در ده مـیلی جحفه،و در راه قدیر قرار دارد عزیمت کند.این موضوع در همان ماه شوال و آغاز نهمین ماه هجرت صورت گرفته است .پس از این پیامبر در ماه دی القـعده(مـاه نـهم هجرت)سعد بن ابی وقاص را به خرار فـرستاد و در مـاه صفر(یازدهمین ماه هجرت)شخصا آهنگ سرزمین ابواء کرد و بدون هیچگونه برخوردی به مدینه مراجعت فرمود.(مغازی،واقدی،ص 1(
البـته ابـن اثـیر جنگ بواط و عشیره را که واقدی وقوع آن را در سال دوم هجری می دانـد،در ضمن رویدادهای سال یکم هجری آورده است.(الکامل،ابن اثیر،ص 938(
غزوات مورد اشاره قرآن:
غزواتی که در قرآن کریم بـه آنـها اشـارت رفته است عبارتند از:احد،حمراء الاسد، بدر،حنین،تبوک،خندق،حـدیبیه و بـیعت الرضوان،بنی نضیر،فتح مکه.که در اینجا به دو غزوه بدر و احد می‌پردازیم
غزوه بدر:
غزوه بـدر بـه بـدر القتال،یا بدر بدر الکبری،این غزوه در 17،18 یا 21 ماه رمضان سال دومـ هـجری بـین مسلمانان و مشرکان قریش به سرکردگی ابو سفیان رئیس خاندان امیه در گرفت.این نبرد در بـدر یـا بـدر حنین،که شهرکی در جنوب غربی مدینه است،رخ داد. پیامبر(ص)که قوای اسلام را در نزدیک چاههای بـدر فـرود آورده بود،در بامداد هفدهم رمضان خطبه‌ای خواند و نبرد آغاز شد.در ابتدا نبرد به صـورت جـنگ تـن به تن در گرفته و سپس فرمان حمله عمومی از طرف پیامبر(ص)صادر گردید،در جریان نبرد بـه دعـای پیامبر(ص)فرشتگان(از یک هزار تا پنج هزار نفر)به یاری لشکر اسلام آمـدند.(آل عـمران 124-125(
طـبق وعده‌هایی که خداوند به پیامبرش داده بود،در این نبرد مسلمانان پیروز شدند و مشرکان شکست سختی خـوردند.ابـو جهل و دوازده نفر دیگر از سران مشرکان کشته شدند و مشرکان با دادن نزدیک به هـفتاد کـشته و هـفتاد اسیر از برابر مسلمانان گریختند و غنایم بسیاری به دست مسلمانان افتاد.حضرت(ص)غنایم را به یکسان بـین مـجاهدان تـقسیم کردند و حتی سهم شهداء را که چهارده نفر بودند تعیین فرمود.این پیـروزی در تـقویت روحیه مسلمانان و تضعیف دشمنان اهمیتی بسزا داشت و نخستین پیروزی بزرگ اسلام بود.آیه 321 عمران صراحتا اشـاره بـه جنگ بدر دارد و می‌فرماید:
و لقد نصرکم اللّه ببدر و انتم اذله ما تقو اللّه لعللکم تشکرون
«خـداوند شـما را در بدر پیروز گردانید و حال آنکه(نسبت بـه کـافران)نـاچیز(و از ساز و برگ اندکی برخوردار)بودید،پس از خدا بـترسید تـا شکر(نعمت او را بتوانید)بجای آورید».
طبری در تبیین اذله چنین می‌نگرد:اذله یعنی تعدادتان اندک و بـدون قـدرت و توان مقابله بودید تا ایـنکه خـداوند در روز بدر شـما را بـا وجـود تعداد اندکتان بر لشکر انبوه دشـمنان پیـروز گردانید حال آنکه امروز(روز احد)تعدادتان به مراتب بیشتر از روز بدر است چـنانچه بـر امر الهی صابر باشید امروز نـیز شما را یاری می‌دهد چـنانکه در بـدر یاری داد.
