بخشی از مقاله
بررسی زنجیره ارزش افزوده نفت و گازو بیان معیارهای انتخاب بهینه
چکیده
با توجه به جایگاهی که صنعت نفت ایران از نقطه نظر ذخایر هیدروکربنی از آن برخوردار ا ست چ شمانداز این صــنعت در چگونگی بهره مندی از این ذخایر خدادادی از اهمیت بســیاری برخوردار بوده و در این رابطه اهداف گوناگونی برای آن در نظر گرفته شده است. حداکثر سازی ارزش افزوده صنعت نفت و گاز کشور از طریق هم افزایی زنجیره ارزش با تو سعه سرمایه گذاری در منابع و صنایع نفت و گاز، صنایع انرژی بر و صنایع خدمات مهندسی پشتیبان آنها از سیاست های وزارت نفت در چشم انداز اهداف خود میباشد.
تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز در جهت افزایش ارزش افزوده و جلوگیری از خام فروشی یکی از اصولی اســت که برای ســرازیر کردن درآمد های نفتی به ســمت تولید داخلی در ســیاســت های کلی مورد تاکید قرار گرفته است. سیاستها و قوانین مرتبط با صنعت نفت، گاز و پتروشیمی کشور باید به گونهای تدوین گردد که انتخاب زنجیره ارزش مناسب برای دست یابی به بیشترین ارزش افزوده مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله، پس از ارائه و بررســی گزینه های مختلف زنجیره ارزش افزوده نفت و گاز، به ارائه شــاخصها و اولویت های انتخاب پرداخته شده است.
کلمات کلیدی
زنجیره ارزش افزوده، نفت خام، گاز طبیعی.
1
-1 مقدمه
ایران به عنوان یکی از دارندگان ذخایر عمده و تولید کنندگان نفت خام و گاز طبیعی در جهان، همانند دیگر کشور های صاحب منابع هیدروکربوری، فرآوری نفت و گاز موجب به دست آمدن دو مزیت مهم یعنی ارزش افزوده بیشتر و اشتغال پایدار می شود، این در حالی است که توان کشور معطوف به افزایش صادرات انرژی است. در واقع ایران با توجه به افزایش شدت انرژی، جمعیت قابل توجه، محدودیت های سرمایه گذاری و نیز ضعف شدید در فناوری و صنایع انرژی، وضعیت منحصر به فردی داشته و در صورت تداوم وضعیت جاری، نه تنها این صادرات انرژی آن در آینده نزدیک قطع خواهد شد بلکه برای تأمین انرژی در سطح داخلی نیز با مشکلات جدی مواجه شده و وقوع بحران انرژی دور از ذهن نخواهد بود.
ابعاد و آثار کوتاه مدت تداوم وضعیت جاری مصرف انرژی تا کنون در قالب بحران های مقطعی به صورت ضعف تأمین گاز بخش های مختلف در زمستان و برق مورد نیاز کشور در تابستان بروز نموده است .این موضوع نیز به نوبه خود سبب ایجاد نوعی شتاب زدگی در تولید از میادین نفتی( تولید غیرصیانتی)، عدم دقت در انتخاب پیمانکار، عدم انتقال تکنولوژی، عدم جذب منابع مالی با راهکارهای خلاقانه، عدم بازنگری و مطالعات صحیح مهندسی مخازن در حوزه مخازن مشترک و استحصال از منابع غیر مشترک با وجود پتانسیل های خالی در حوزه منابع مشترک گردیده که در جلو انداختن بروز فاجعه نهایی و قطع صادرات، تأثیر گذار خواهد بود. بنابراین می توان اصلی ترین عامل بروز مشکلات حوزه انرژی را در »فقدان یک برنامه جامع برای تخصیص بهینه انرژی در داخل « و »فقدان یک برنامه پویا برای استفاده اثربخش از انرژی، در راستای بهبود نقش کشور در عرصه بین الملل « مشاهده کرد. برنامهای که این دو هدف غایی را تحقق می بخشد همان »استراتژی انرژی« است که کشورهای توسعه یافته جهان مدتها پیش به فکر تدوین آن افتاده اند و اکنون سال هاست که به دنبال تحقق بخشیدن به این برنامه های کلان می باشند.
در این راستا، انتخاب زنجیره ارزش مناسب برای دست یابی به بیشترین ارزش افزوده موضوعی است که باید مورد توجه قرار گیرد. به بیان دیگر در شرایطی که مسیر دست یابی به ارزش افزوده با استفاده از منابع نفت و گاز مشخص نیست نمی توان برای ایجاد اشتغال و ارزش افزوده بیشتر هدف گذاری و برنامه ریزی کرد. تزریق گاز برای افزایش تولید مخازن نفت کشور، استفاده از گاز طبیعی برای توسعه صنایع پتروشیمی، پالایش نفت خام و صادرات فرآورده های آن و موارد متعدد دیگر را میتوان به عنوان مثال هایی از زنجیره های ارزش متصور برای نفت و گاز معرفی کرد.
علی رغم اهمیت شناخت تمامی مسیر های ایجاد ارزش افزوده برای نفت و گاز تولیدی کشور و اولویت بندی آنها برای برنامه ریزی صحیح به منظور توسعه صنایع میانی و پایین دستی نفت و گاز کشور، مطالعات جامعی در این زمینه صورت نگرفته است؛ لذا ضروری است تا بعد از شناخت و جمع بندی تمام مسیر ها نسبت به اولویت بندی آنها بر اساس معیار های مشخص اقدام کرد. در این مطالعه ابتدا تمامی راه های ایجاد ارزش افزوده بیشتر به کمک نفت و گاز شناسایی و دسته بندی شده است؛ سپس به بررسی این روش ها و اولویت بندی آنها پرداخته خواهد شد. این تحقیق به بررسی نقاط ضعف و قوت هر یک از موارد و راهکارهای مطرح شده به منظور دست یابی به اهداف افق چشم انداز 1404 خواهد پرداخت. در نهایت معیارهای انتخاب هر یک از راه کارها دراستفاده از نفت و گاز با توجه به شرایط موجود در کشور ارائه خواهند گردید.
-2کاربردها و زنجیره نفت و گاز
-1-2 نفت
نفت ترکیب پیچیدهای از هیدروکربن های مایع و ترکیبات شیمیایی حاوی هیدروژن و کربن ا ست که با من شأ طبیعی در سنگواره های رسوبی به وجود میآید.
2
پس از استخراج نفت خام از مخازن، میتوان سه مسیر را برای آن در نظر گرفت؛ آن را پالایش کرد، بهصورت خام صادر کرد و یا به ذخیرهسازی آن اقدام نمود. در مسیر پالایش، نفت خام، خوراک پالایشگاههای نفت به شمار میآید که محصولات آن را میتوان در دسته بندیهای سوخت، خوراک پتروشیمی و محصولات نهایی مانند روانسازها، قیر و ... جای داد.
گاز مایع، نفت سفید، بنزین، نفت گاز و نفت کوره ازجمله مهمترین محصولات پالایشی میباشند که همگی به صورت سوخت در بخشهایی نظیر صنایع، نیروگاه ها، مصارف خانگی، تجاری و مانند آن مصرف میشوند.(شکل شماره (1
شکل:0 زنجیره ارزش نفت خام
-2-2 گاز
.1 .1 گاز طبیعی یکی از مهم ترین حامل های انرژی است که پس از نفت بیشترین کاربرد را به عنوان منبع انرژی دار است. گاز طبیعی از چهار هیدروکربن سبک یعنی متان، اتان، پروپان، بوتان و مقادیری از دیگر گازها مانند دیاکسید کربن و هلیم تشکیل شده است. گاز طبیعی در دنیا از سه منبع (متعارف) زیر تامین می شود:
✓ منابع مستقل گازی
✓ سازنده های گازی
✓ کلاهک گازی
1. .2 برای گاز نیز همانند نفت، دسته بندی هایی را می توان متصور شد. در یک دسته بندی کلی، گاز را می توان در سه حالت کالا (گازی که در پتروشیمی و صنایع تبدیلی به کالا و محصول تبدیل شده است)، انرژی و خام دید که بحث های صادرات، ذخیره سازی و تزریق برای ازدیاد برداشت در زیر دسته بندی خام مطرح می
شود.(شکل شماره (2 .3 .1 از مصارف مهم گاز به عنوان انرژی می توان مواردی نظیر نیروگاه، حمل و نقل، صنایع و خانه ها را نام برد. .4 .1
.5 .1
شکل:2 زنجیره ارزش گاز طبیعی
-3 بررسی گزینه های مختلف مصرف نفت
-1-3 صادرات نفت خام عده ای از صاحب نظران بر این اعتقادند که ایران با توجه به دارا بودن سومین منابع نفت خام دنیا ، میبایست سهم
در خور توجه ای از صادرات نفت خام را به خود اختصاص دهد. همچنین با توجه به ظرفیت پالایشی محدود در ایران، کشور ناچار به خام فروشی و صادرات مابقی نفت خام خود است.
از جمله مهمترین دلایل عنوان شده برای ضرورت حفظ سهم صادرات نفت خام در دنیا، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
✓ تاثیر بر قیمت نفت دنیا: با در اختیار داشتن سهم بالایی از صادرات نفت خام دنیا و جایگاه مناسب در OPEC تصمیمات صادراتی ایران می تواند بر قیمت های جهانی تاثیر گذارد.
✓ ایجاد قدرت چانه زنی.
✓ وابسته سازی اقتصاد خریداران نفت به خود و جلوگیری از فشارهای سیاسی.
-2-3 پالایش نفت خام توسعه ظرفیت پالایشی علاوه بر این که کشور را از واردات فرآورده هایی نظیر بنزین و گازوئیل بی نیاز می سازد،
4
میتواند منجر به صادرات این فرآورده ها و جلوگیری از خام فروشی گردد. تولید فرآورده های نفتی موجب ایجاد ارزش افزوده بیشتر، اشتغال پایدار، توسعه زنجیره محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی و ... گردد.
البته نظرات مخالفی که در اینجا وجود دارد این است که ممکن است با پالایش نفت خام در داخل کشور، مصرف داخلی فرآروده های پالایشگاهی بالا رود در آن صورت نه تنها به هدف اصلی خود که صادرات فرآورده بوده است نرسیدیم بلکه میزان مصرف داخلی فرآورده حاصل از پالایش را بالا برده ایم همچنین میزان اشتغال ایجاد شده بر اثر تاسیس یا توسعه پالایشگاه آن چنان چشم گیر نمی باشد. از آنجا که بازار مناسبی در کشورهای منطقه مانند افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه و ... برای فرآوردههای نفتی وجود دارد، بهتر است برای کاهش آسیبپذیری کشور در شرایط تحریم و رسیدن به اهداف صادراتی، پالایشگاه های جدید را در مرز های کشور و یا در کشورهای نیازمند به فرآورده های نفتی، احداث کرد.
-4 بررسی گزینه های مختلف مصرف گاز -1-4 تزریق گاز طبیعی به میادین نفتی
پس از حفر چاه در یک میدان نفتی، به علت وجود فشار بالا و گاز متراکم شده در کلاهک مخزن، نفت به طور طبیعی به سمت چاه جریان می یابد. طی این فرایند، بسته به شرایط و نوع مخزن، حداکثر بین 6 تا 35 درصد نفت ذخیره شده، به طور طبیعی استخراج شده و ما بقی در زیر زمین می ماند. به عبارت دیگر در طول زمان برداشت از چاه، فشار مخزن و در نتیجه ضریب بازیافت نفت از آن نیز کاهش می یابد.
مقرون به صرفه ترین سیال برای تزریق در چاه های نفت، تزریق گازی است که همراه با نفت استخراج می شود. زیرا هم موجب حفظ فشار مخزن شده و هم بهترین ترکیب را برای تزریق به آن مخزن دار است.
تزریق گاز به مخازن نفتی منافع متعددی در پی خواهد داشت. اول آنکه نفت سنگین کشور با تزریق گاز و ترکیب با آن و جذب بخش هایی از آن، سبک شده و به نفت مطلوب تر و در نتیجه گران قیمت تری تبدیل خواهد شد. دوم به دلیل ازدیاد فشار، میزان برداشت از مخازن، قابل افزایش تا سقف 75 درصد خواهد بود. سوم به دلیل ترکیب گاز با نفت و جذب بخش هایی از ترکیب نفت توسط گاز، گاز تزریق شده غنی تر می گردد و از ارزش بسیار بالاتری برخوردار خواهد شد و نهایتا آنکه بخش عمدهی گاز تزریقی بر خلاف نفت، قابل استحصال از مخزن است.
-2-4صادرات گاز طبیعی صادرات گاز طبیعی برای ایران به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر گازی دنیا، مزایای بی شماری در پی خواهد داشت که
درآمد های ارزی ناشی از صادرات، تنها یکی از آنهاست. ارتقای جایگاه منطقه ای و بین المللی، افزایش قدرت چانه زنی و تاثیرگذاری، ناتوانی کشورها در تحریم ایران، افزایش همکاری های فناوارنه و مانند آن، از مزایای ورود به بازار صادرات گاز طبیعی است.
ذخایر بی نظیر گاز طبیعی، وجود خطوط انتقال سراسری در کشور و موقعیت ژئوپلتیکی ایران امکان نقش آفرینی زیادی در بازار انرژی دنیا و منطقه فراهم میآورد. از این رو برخی از کارشناسان معتقدند با وجود اینکه هم اکنون تولید گاز طبیعی در کشور برای نیاز داخلی نیز کافی نیست، غفلت از بازارهای صادراتی موجب خواهد شد رقبا بازار گسترده گاز طبیعی را در دست گرفته، و نه تنها به درآمدهای هنگفت دست یابند، بلکه به راحتی در عرصه سیاست منطقهای جولان دهند.
