مقاله بررسی شکلی و ساختاری گنبد دوره سلجوقی

بخشی از مقاله

بررسی شکلی و ساختاري گنبد دوره سلجوقی

چکیده

پرداختن به ابعاد شکلی و ساختاري گنبدهاي دوره سلجوقی موضوع اصلی پژوهش حاضر است. برهمین اساس پس از توجه به سیر تحول گنبد تا عصر سلجوقی، بناهایی انتخاب شد که در روند توسعه گنبدخانههاي دوره سلجوقی نقش عمدهاي را ایفا میکردند و با تحلیل انجام گرفته بر آنها این نتیجه اخذ شد که این دوره نقطه عطفی در معماري گنبدخانهها به شمار میآید.

این دوره مرحلهي توسعه گنبدخانهها از لحاظ فرم ساختاري و متعاقباً زیباییشناسی شکلی آن بوده است. ساختمان گنبدها در این دوره به حد اعلاي پیشرفت خود میرسند و زمینهاي مساعد براي تکامل در شیوههاي بعدي را پدید میآورند. روشهاي ساخت و اجرا در گنبدخانههاي این دوره عاملی گشت که بناهاي این دوره تا قرنها پابرجا باقی بمانند و همواره همچون نگینی بدرخشند.

واژگان کلیدي

دوره سلجوقی، گنبدخانه،ابعاد شکلی و ساختاري

مقدمه

معماري و شهرسازي دوران سلجوقی در بستري فراهم میآید که آمیزش فرهنگ بومی با آرمانهاي اسلامی، دوران طلایی خود را سپري میکند و معماري و شهرسازي این دوران به دلیل گستره فرمانروایی، طیفی وسیع از معماري سرزمینهاي اسلامی را سرچشمه الهام دارد(آیت االله زاده شیرازي، .(1387به طور کلی ظهور سلاجقه در ایران و خصوصاً آسیاي غربی وابسته به آن،یکی از بزرگترین و مهمترین وقایع تاریخی است که در واقع آغاز دوره جدیدي در تاریخ کشور ما به شمار می-

رود(حاتم،.(1387 سلجوقیان در عصري وارد ایران شدند (نیمه اول قرن پنجم) که تمدن اسلامی ایرانی غنی، شکل گرفته و توسعه یافته بود. سلجوقیان وارث معماري و شهرسازي قوام یافتهاي شدند که بیش از چهار قرن تحول سازندهاي را پشت سرگذاشته بود. این عصر را میتوان دوره درخشان معماري ایران دانست، در این دوره هنر معماري شکوفا شد و به درجه کمال رسید. اما زمینههاي معماري و شهرسازي دوران سلجوقیان، نمیتوانست از نقطه نظر فضاسازي، سازهاي،ساختمانی، تزیینات دور از ساختههاي دوران سامانیان، غرنویان، بویهیان و . . . باشد (آیت االله زاده شیرازي، .(1387بناهاي تاریخی زمان سلجوقیان که تاکنون برجاي ماندهاند غالبًا داراي خصوصیات مذهبی هستند و کوشش آنها بیشتر در ساختمانهایی از نوع مسجد متمرکز شده بود. در بناهاي ایجاد شده در این عصر فرمهاي معماري که از روزگار ساسانیان به ارث رسیده بود با کمال استادي به کار گرفته شد و خصوصیات اساسی ساختن گنبد، ایوان، محوطهاي به شکل مستطیل و هلالی که از یک طرف کاملاً گشوده است براي همه دورههاي بعد تثبیت شده است. با پدیدار شدن گنبدهاي بزرگ و ایوانهاي جلو، طرح مسجد چهار ایوانی خاص معماري ایرانی شد.تغییرات در عناصر به وجود آورنده این نوع مساجد چهار ایوانی را به خوبی میتوان در سقفسازي بناهاي این دوره دید. تاقهاي هلالی شکل تبدیل به یک سلسله گنبدهاي کوچک گردید، به علاوه سبکهاي جدید بسیاري در قرار دادن گنبد بر روي پایهها معمول شد(حاتم،.(1387گنبدخانههاي دوره سلجوقی داراي ظاهري ساده است و در آنها بر منطقه

بیرونی تاکید بیشتري شده و به سطوح هندسی متقابل و محکمی تبدیل گشته، در حالی که منطقه انتقالی بسیار سنجیدهاي بر اندرونی آن غلبه کرده است (رفیعی،.(1386

سیر تحول گنبد از عصر ساسانی تا سلجوقی

در دوره ساسانی معمار ایرانی تاقهاي استوانهاي و گنبد را با سنگ ناتراشیده یا تراشیده و آجر یا خشت خام به آسانی می-

ساخته و ساختن گنبدهاي سبک فتیلهدار (نیاسر) و نیز ساختن سقفهاي چهارترك را با همان مهارت میدانسته است.آندره گدار در مورد تبدیل مربع به دایره گنبد اینگونه میگوید:"ایرانیها مسئله را به این طریق حل کردند که همیشه گردگردن قاعده گنبد را از قسمت پایین سقف شروع میکردند و تبدیل نقشه مربع به هشت ضلعی از دوره اسلام به بعد پیدا شد" در ساختمان نیاسر مشکل ساختن گنبد مدور روي زمینه مربع را به این طریق حل کردهاند که روي زوایاي مربع تاقهاي مخروطی کوچکی ساخته ، ساختمان گنبد روي تاقهاي مخروطی گوشه، در دوره ساسانی کاري هوشمندانه بوده است. زیرا ساختمان روستایی را به یک ساختمان دقیق و قابل تکمیل و توصیف تبدیل کرده است و این شیوه در دوران اسلامی داخل معماري ایرانی گردید.

در دوره ساسانی علم تجمع و تمرکز حاصله از فشار سقف و تاقها وجود نداشته و راهنماي آنها تجربه بوده است، در این دوران راه صحیح و مناسب اتصال گنبد و فضاي چهار گوش را کشف نکردند(گدار،.(1377

مهمترین و موثرترین دستاوردهاي ساسانی در زمینه معماري در توسعه گنبد و قراردادن آن بر روي گوشواره و ساختن تاقهاي عظیم بدون قالب بود. تقسیم موقتی وزنهاي زیاد به قالبهاي ساختمانی ، تمرکز دادن بار روي نقاط ثابت جداگانه (مانند سروستان) و استفاده عالی از تاقهاي عرضی هم زمینه مناسبی براي پیشرفتهاي بعدي فراهم ساخت و بعدها در معماري اسلامی کاملاً به کار گرفته شد. ولی معماري ساسانی، علیرغم برخی آثار یقیناً عبرتآموز و نمایشی با آرایشهاي مجلل و قوي، در مجموع هنري کاملاً تحقق یافته نبود. این رسالت اعصار بعدي بود تا آنچه را که در دست هنرمندان ساسانی مبهم و نارسا مانده بود تهذیب کند، شکلهاي ساختمانی ساسانی را مشخص سازد و قدرت عظیم آنها را به بلوغ کامل برساند (پوپ،.(1382

از دوره سامانیان نیز تنها یک بناي تاریخی باقی است که از زیباترین بناهاي ایرانی است:آرامگاه امیر اسماعیل سامانی. این بنا از لحاظ پیشرفت ساختمانی و به کارگیري درخشان مصالح تزیینی در معماري اسلامی بعد از آن تاثیر چشمگیري داشت.

مساله قراردادن گنبد بر روي یک اتاق چهارگوش در اینجا خیلی فراتر از روش ساده اشکانی و ساسانی رفته و شامل سه قوس تقویتکننده است که فشار را از راس تاقنما به دیوارها منتقل میکند، گوشواره بار گنبد را به طرف پایین انتقال میدهد. این راه حل بدیهی و از لحاظ ساختمانی جالب، تنها یکی از نمونههاي است که در آن حجم ساده بناهاي قدیم به شیوهاي عملی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و تکمیل شده است.

از دوره غزنویان بنایی که میتوان در باب این موضوع اشاره کرد، بقعه ارسلان جاذب در سنگبست از اوایل سده یازدهم است که در سطح زیر گنبد، شاهد قوس گوشوارههایی که خیلی بلندتر و برازندهتر از گوشوارههاي گرد و فشرده آثار زمان پیشین است، هستیم(همان،.(1382

در دوران آلبویه غیر از بخشهایی از مسجد جامع اصفهان، قدیمیترین بناي تاریخی موجود که معرف این دوران است، بقعه دوازده امام یزد مربوط به سال 1036 است. در اینجا مساله قدیمی قراردادن گنبد بر روي چهارگوش به طور کامل حل شده

(گنبد اندکی کوتاه است). در راهحلهاي پیشین حوزه انتقال فشار باریک و فشرده بود. ولی در بقعه دوازده امام این حوزه کاملاً توسعه یافته و به صورت یک شریک درآمده، که در بلندي و کارکرد زیبایی معادل گنبد بالایش و اتاق زیرش است. گوشواره در مقبره امیر اسماعیل با وجود خشونت کاملاً محکم است، در سنگبست گوشواره کاملاً بلند است، ولی پشت آن کم عمق و ضعیف به نظر میرسد. ولی در بقعه دوازده امام یک راهحل فوقالعاده ابتکاري براي این مسالهها فراهم شده است داخل گوشواره از سه قاب قوسی تشکیل شده، شامل یک نیم گنبد گود متصل و تقویت شده با دو قاب ربع گنبدي کم عمق زیرین که همه در طرف بالا و بیرون با هم یکی شده و دور گنبد را نگهداشتهاند. این شکل معماري در دوره سلجوقی به کمال میرسد و در اصفهان به پیشرفته درخشانی نایل میشود(گدار،.(1377

شیوه ساخت گنبد در دوره سلجوقی

اینکه معماران ایرانی عهد سلجوقی دقیقاً چگونه روشی را براي ساخت گنبد ابداع نمودند و این شیوه چه جایگاهی در سیر تکاملی این پدیده دارد، توسط کمتر محققی به روشنی آنچه گدار بیان نموده تحلیل گردیده است.به اعتقاد وي، ابتداییترین شیوه ساخت گنبد در بناهاي منفرد ایران، چنانکه در مقبره اسماعیل سامانی دیده میشود، احداث گنبد به طور مستقیم و بی واسطه بر یک بناي مکعب شکل است و لذا منظره کلی بنا سنگین مینماید. پس از آنکه در بناهایی همچون مقبره ارسلان جاذب، مکعب زیرین به دو بخش تقسیم شده که اضلاع قسمت بالایی آن (واقع در زیر گنبد) در گوشهها قطع شده، اما هنوز به هشت ضلعی تبدیل نشده است. اما در 429 هجري قمري ، معمار در بناي دوازده امام یزد راهحل ظریفی براي این مشکل می-

یابد، بدین ترتیب که بر روي قسمت پایینی، طبقهاي هشت گوشه بنا میکند که چند نیم گنبد بر آن تکیه دارند و سپس طبقه هشت گوشه دیگري که نسبت به اولی کمی کوچکتر است ساخته و پس آن گنبد را بر پا نمودهاند.غالب بناهاي بزرگ عصر سلجوقی به ویژه مساجد کوشکی آن بدون هیچ تردیدي با اصول این روش ولی به شیوهاي کاملتر و بهتر ساخته شدهاند.

به عنوان مثال در مساجد جامع قزوین، گلپایگان و بروجرد طبقه هشت گوشه توسط چند نیم هرم که برجستگی تاقنماهاي زوایا را پنهان میسازند در زیر بناي مربع شکل بنا مستهلک شدهاند و دومین طبقه هشت گوشه اصولاً وجود ندارد. حال در این میان نهادن گنبد بر برآمدگی کنجها و دیوارها به صورت گوشوار فیلپوش یا تاقچه نیز مناسب نمینمود. زیرا با آن هم، استمرار میان پی چهار گوش و گنبد را تامین نمیکرد. در عوض تاقچههایی سوار بر هم در گوشههاي دیوارها که فشار بار در یک هشت ضلعی در هنر کنج میگیرند و در واقع فشار را به بینهایت تقسیم میکند و به دیوارها منتقل میسازند، بهترین راهحل به نظر میرسید که بار گنبد کروي را بر اضلاع و کنجهاي چهارگوش انتقال میدهد. تاقچهها به طور عمودي بر یکدیگر سوارند و بار را به سطح افقی منتقل ساخته، از شدت آن میکاهند(کیانی،.(1386

مصالح آجري به عنوان ابزار شکل – ساختاري در گنبد

آجر به عنوان عمده ترین ابزار شکل بخشی بنا بکار رفته است، بناهاي عهد سلجوقی نیز روشنگر این موضوع است که برآورد کلیه مسائل سازهاي از قبیل نیروهاي کششی، فشاري و حتی برشی با چنان دقتی انجام گرفته که انتقال نیرو در آجرها توانسته موجب ایستایی بنا که نزدیک به ده قرن از ساخت آن میگذرد گردد، با کاربردي که تمامی وجوه و اجزاي بنا از پی گرفته تا نماها و جزئیات و تزیینات را در بر میگیرد، تا به عنوان یک عنصر کامل ساختمانی در ایستایی، سازه، زیبایی و فرم و تزیینات بالاترین نقش را ایفاء و سیر تحول و تکامل واقعی خود را در این دوره طی نماید(کیانی،.(1386

آجر در حالتی که صرفاً جنبه تزیینی دارد بار اضافی است که به سازه اصلی ساختمان متصل می شود مانند مقرنسهاي معلق، در حالت دیگر عامل انتقال نیروهاي کششی و فشاري است با حفظ جنبه هاي تزئینی آن که شامل گنبدها، انواع پوششها، دیوارها، ستونها و تاقنماها می شود. در این حالت گنبدها خود نیز به وسیله عواملی دیگر، انتقال نیرو می کنند که مهمترین آن گوشوار است (پوپ،.(1382گوشوارها در عین ایجاد فضاي بصري دلنشین ي، براساس محاسبات ریاضی گونه انجام گرفته اند تا کاهش دهنده و تقسیم کننده جهت کشش و فشار نیروهاي وارد شده داخل و خارج به بنا باشد..

سر ادوارد لوتینس می گوید: »نگویید آجرکاري ایرانی بلکه باید گفت جادوي آجر ایرانی.« اقسام گوناگون تاقها و همه شکلهاي عجیبشان همه حاکی از استعداد بیمانندي در ساختن بناهاي آجري است. عنصري که قرن ها مورد استفاده قرار گرفت یک قاب کوچک مثلثی کوژ است که از قرار معلوم براساس شکل گوشواره است و با تارك نوك تیزش به سوي بیرون به نظر می رسید متوجه فضاست و نمایش انتقال از گوشه هاي یک پایه مربع به دایره گنبد شدند(پوپ،.(1382

تحلیل گنبدخانههاي دوره سلجوقی

جهت انجام این تحلیل با توجه به موضوع پژوهش، بناهایی در این زمینه مورد توجه قرار گرفتهاند که در سیر تحول گنبدخانه-

هاي دوره سلجوقی نقش بسزایی را ایفا کردند. موضوع دیگر موقعیت جغرافیایی بناها نیز بوده است، اکثر بناها در محدودهاي نزدیک به یکدیگر قرار گرفتند، نزدیکی مکانی بناها عمدتاً در معماري آنها نیز تاثیرگذار بوده است، در این میان انتخاب برخی از این بناها به علت اهمیت این شهر در دوره سلجوقی (اصفهان) و تبلور معماري این دوره، در این بناها میباشد که میتوان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان و گلپایگان اشاره کرد. همچنین بقعه دوازده امام یزد از آنجایی که نقطه آغازین این تحول بوده است، نیز مورد توجه قرار گرفته است. لازم به ذکر است که برخی از بناهاي انتخاب شده فاقد گنبدخانه می-

باشند ولی بررسی سایر موارد در مطالعات صورت گرفته در این بناها توانسته در این تحلیل موثر واقع شوند، در این راستا مواردي که در ادامه به آن اشاره خواهد شد در تمامی آنها مورد بررسی قرار گرفته است، این موارد شامل :
 زمان احداث بنا
 موقعیت جغرافیایی

 سبک پلان و ابعاد فضایی

 نوع مصالح

 تکنیک ساخت و نیارش شامل

• نوع گوشه سازي گنبد
• پوش گنبد
• روش اجرا گنبد
 آرایه و تزیینات بکار رفته

بناهایی مورد مطالعه نیز شامل مساجد دوازده امام، حیدریه، قم، گنبدخانه تاج الملک و نظام الملک مسجد جامع اصفهان، برجهاي خرقان، مساجد جامع برسیان، گلپایگان، اردستان، سجاس و قروه بوده است که در پایان در یک نتیجه گیري نهایی، با توجه به موارد یاد شده این تحلیل انجام گرفته است.بررسی بناها براساس دوره ساخت و تقدم و تاخرزمانی آن بوده است، بر این اساس بقعه دوازده امام یزد اولین مورد مطالعه در این پژوهش بوده که آغاز تحول گنبد به شمار میرود.

_ یکی از مهمترین ویژگیهاي گنبد که از نظر سازهاي با استواري تمام باقی مانده است نوع گوشهسازي گنبد در تبدیل پلان مربعبه دایره می باشد که در نوع خود بی نظیر و نمونهاي براي گوشهسازيهاي بعدي در معماري سبک رازي به شمار می آید.گوشه سازي موجود در گنبد قبه یکی از قدیمی ترین ترنبههاي پتکانه در معماري ایرانی میباشد.به گفته استاد پیرنیا ترنبه پتکانه قبه دوازده امام از نوع مرکب متنوع بوده و نوع پتکانه کامل به شمار می رود،در اجراي این پتکانه بدون اجراي دورهبند ابتدا تاقها را روي هم سوار کرده و در پایان کار یک تاق روي همه تاق هاي کوچکتر زده شده و نهایتاً گنبد روي آن آمده است.معمار براي آنکه به گفته آرتور پوپ منطقه انتقال پلان مربع به دایره تنگ و فشرده نشود تا ارتفاعی مناسب دیواره چهار ضلعی بنا را بالا می آورد ولی این بالا آمدن محسوس نیست و به نوعی در تاقچههاي طرفین مدفون شده است.مجموعه این تاقچه ها به عنوان یک عضو سازهاي عمل کرده، بار بخشی از گنبد را به پلان مربع زیر خود منتقل می سازند تا از طریق جرزهاي قطور بنا به زمین انتقال پیدا کند.اهمیت دیگر این بنا از این جهت است که گنبد آن روي ستونهایی که تشکیل هشت ضلعی را داده ، قرار دارند نه روي دیوارآن،از این رو براي پایههایی که بعدها در بناهاي سلجوقی متداول شده بسیار قابل توجه است (ابویی،.(1378

_ مسجد جامع اصفهان از آنجایی که بیانی مجسم از هنر معماري و روشهاي ساختمانی در ادوار مختلف است بسیار حائز اهمیت بوده، با توجه به موضوع پژوهش دو گنبدخانه سلجوقی (گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک یا خاگی) در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند.در زمان سلجوقیان سبک شبستانی مسجد کلاً تغییر کرد و الگویی در طرح مساجد دیگر شد.در

مرحله اول نظام الملک، وزیر ملکشاه سلجوقی، در میانه جبهه جنوبی مسجد گنبدخانهاي بنا کرد که بنایی مستقل بود و علی رغم نشستن در میان شبستان، چهار نماي آزاد در چهار طرف داشت.

در گنبد خواجه نظام الملک پایه گنبد را یک منشور کوتاه هشت ضلعی تشکیل میدهد که روي آن یک منشور کوتاه شانزده ضلعی دیگر قرار دارد و کتبیهاي استوانهاي، زیر پایه گنبد مدور قرار دارد. هر یک از هشت تاقنما که منطقه تغییر حالت یعنی تغییر مربع به دایره، را ایجاد میکند مشتمل بر سه تاقنماي کوچک میباشد.این تاقنماهاي کوچک را نیمستونهاي کوچک آجري در میان گرفته است (حاتم،.(1387

در پی ساخت گنبد نظام الملک، گنبد دیگري در شمال مسجد جامع بنا شد.گنبد تاجالملکبر روي پایهاي با طرح مربع و ابعاد تقریبی 10×10 متر قرار گرفته که شیوه ترکیب در سه قسمت پایه، منطقه انتقالی و پوشش گنبدیبه شیوهاي است که نگاه را به سوي تیزه گنبد میکشاند و حالتی یکپارچه و شکیل بدان میبخشد.طرح مربع گنبدخانه به وسیله گوشوارههایی به هشت ضلعی و سپس به وسیله ترنبههایی که در داخل آن تاقچههایی زده شده به 16 ضلعی و سپس دایره تبدیل گشته است(ملازاده،.(1379

_ برجهاي خرقان قزوین نیز از آنجایی که از کهنترین نمونه هاي گنبد دو پوسته گسسته(میان تهی) هستند بسیار حائز اهمیت میباشند. این دو برج را میتوان قدیمیترین گنبدهاي دو پوش ایران دانست.از پوشش خارجی گنبدها جز دور کوتاهی از ساقه چیزي باقی نمانده است. در برج اول چنانچه با برخی از آثار همزمان و کمی بعد از دوره سلجوقی مقایسه شود میتوان گفت که به یک نیم مخروط ختم میشده است.

در داخل برج اول به سال 460 ه.ق در وسط هرضلع از دیواره هاي آن تاقنمایی با قوس تیزهدار بر پا شده است. بر روي گوشه-

ها هشت ترمبه و در فاصله میان آنها هشت قوس شکنجی ساخته شده که به کمک آنها پایه مدوري به وجود آمده و بر فراز آن گنبد برج استوار است. در برج دوم به سال 486 ه.ق پوشش سقف در داخل، همانند برج اول با استفاده از ترنبهها و شکنجی-
هاي شانزده گانه محصور در داخل قاب هاي مستطیلی انجام شده است.

_ بناي مسجد جامع برسیان از شاهکارهاي معماري ایران در دوره سلجوقی میباشد،گنبد این مسجد نسبت به گنبدهاي دیگر سلجوقی کمی کوتاهتر و جمعتر ساخته شده است و در وضعیت کنونی قسمت بالاي گنبد فروریخته و خراب شده است.از لحاظ معماري،گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان نمونه و سرمشقی براي این گنبد بوده است وبا وجود تحول تاریخی این بنا، آنچه که امروزه شاهد آن هستیم اثري از معماري استوار دوره سلجوقی است(همان،.(1387

گنبد مسجد برروي استوانهاي به ارتفاع کتیبه دور گنبد قرارگرفته که آن نیز بر روي 16 ضلعی منتظمی است که در وسط هر ضلع آن راس تاقهاي تیزه دار شانزده گانهاي را شاهد هستیم که پایههایشان برروي هشت ضلعی بالاي منطقه انتقال قرار گرفته و نیمی از این تاقها که در گوشه هاي هشت ضلعی قرار دارند بصورت معقر بودن و نیمی دیگر فقط تاقنما می باشند.درهر گوشه مربع گنبد چهارتاقچه باریک تیزهدار با ستونچه هاي نبشی دنباله کنج ها را به سمت پایین تشکیل میدهند(رضایی مهوار،.(1388

_ در مسجد جامع گلپایگان ستونها و دیوارهایی که گنبد روي آن ساخته شده به سبک معماري ساسانی بسیار نزدیک است و خود گنبد شبیه گنبد بزرگ مسجد جامع اصفهان است(حاتم،.(1387بر چهار گوشهي گنبدخانه تاقنماهایی پتکانهاي قرار گرفته که طرح مربع آن را به هشت تبدیل کرده و بر بالاي آن شکنجی 16 گانه واقع شده است.

_ در مسجد جامع قزوین،مقصوره خمارتاشی یا تاق جعفري در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از نفایس هنر دوره سلجوقی است که در دوره ملک شاه سلجوقی به دست امیر خمارتاش ساخته شده است.

این گنبد از نظر تناسب شکل و شیب ملایم، در زمره ابنیه اي به شمار می رود که حاوي مشخصات و نمونه کامل معماري دوره سلجوقی از لحاظ ساختمانی است.ساختمان این گنبد عظیم آجري، بر روي چهارپایه قرار دارد و نیم تاق هاي زیبایی در چهار گوشه داخلی تاق ساخته شده که در نتیجه، فشار و سنگینی گنبد به طور مساوري بر روي چهارپایه و دیوارهاي آن تقسیم می شود(ملازاده،.(1379 پوپ در کتاب معماري ایران اینگونه مینویسد:" گوشواره متقاطع در خالی بودن خود تقریباً