بخشی از مقاله
گونه شناسی نماي ساختمان هاي مسکونی شهر ساري در دوره قاجار ، پهلوي و معاصر با نگرش شکلی و اقلیمی
چکیده
امروزه در زمینه معماري ( به خصوص در طراحی نما ) شاهد شکل گیري آثاري هستیم که افزون بر آشفته نمودن سیماي شهر نه تنها در میان جامعه معماران بلکه بین عامه مردم نیز جایگاهی نداشته و چیزي براي عرضه بـه آینـدگان نـدارد . در واقـع چنـین معمـاري دچـار روزمرگی شده و بریده از آرمان ها ، اسیر حالت مصرفی ، همچون هر کالایی داراي تاریخ مصرف و انقضاء می گردد . سیر تحـولات صـورت گرفته و اندیشه ها و نظریات متعدد در این حوزه و سرعت تغییرات ، امکان دستیابی به ویژگی هـا و اصـول ثابـت در ایـن دوران را سـلب نموده است . بروز نحله هاي مختلف در این عرصه و شکل گیري پی در پی طرح هاي اجرایی ناشی از این تفکـرات ، فرصـت داشـتن یـک جمع بندي مناسب را فراهم نیاورده است . اما شاید بتوان با مراجعه به سبک هاي رایج در دوران هاي مختلف و بناهاي مربوط به هر دوره ، به پیشینه پیدایش این الگوها و یا حتی به الگویی براي طراحی نما دست یافت . تاکنون مطالعـات فراوانـی دربـاره بناهـاي تـاریخی دوره قاجار در شهر ساري صورت گرفته است ، اما به واسطه اهمیت شناخت سبک هاي معماري و ویژگی هـاي آنهـا بررسـی تطبیقـی بناهـاي قاجار ، پهلوي و معاصر را ضروري دانسته و در این میان تمرکز بر نماي ساختمان هاي مسکونی معطوف گردیده است ، چرا که کثیر العده ترین بناهاي هر دوره ساختمان هاي مسکونی می باشد که تدبر در آنها که براساس نیازهاي انسان ایرانی و با توجه به محیط شکل گرفتـه اند ، می تواند در رسیدن به الگوي مسکن مناسب ایرانیان سودمند باشد . روش تحقیق مورد نظر ترکیبی ( کیفی و کمـی ) خواهـد بـود . نمونه هاي مورد نظر این تحقیق شامل خانه هاي کلبادي ها و خانه رمدانی ( مربوط به دوره قاجار ) ، خانـه فاضـلی و کوشـک موجـود در خیابان قارن ( مربوط به دوره پهلوي ) و دو نمونه بناي معاصر می باشد .
واژگان کلیدي : گونه شناسی ، نما ، دوره قاجار ، پهلوي ، معاصر
مقدمه
مناطق شمالی ایران به علت مجاورت با دریاي خزر و توقف اجباري رطوبت در دامنه هاي شمالی البرز کـه باعـث ریـزش بـاران هاي زیادي می شود داراي آب و هواي معتدل و مرطوب است که همواره مورد توجه حکومت ها ، تجار و ا قشـار مرفـه جامعـه قرار گرفته است . علی رغم اهمیت این منطقه تلاش هاي اندکی براي مطالعه معماري و علی الخصوص نماي بناهاي آن صـورت گرفته است . در حال حاضر آثار معدود معماري که در منطقه شمال ایران به جا مانـده و کمتـر توسـط عوامـل محیطـی مـورد تخریب قرار گرفته مربوط به دوران قاجار و پهلوي است .
در این بخش با معرفی عوامل مؤثر بر شکل گیري و تحول الگوي نما در دوره هاي قاجار ، پهلـوي و معاصـر سـعی بـر شـناخت نحوه تأثیر آنها در تغییر الگوي نما شده است .
عوامل مؤثر بر تحول نما داراي شاخصه ها و ویژگی هاي متغیر در طول زمـان بـوده و بـا مـرور زمـان شاخصـه هـایی جدیـد و متفاوت با گذشته پیدا کرده اند ، اما ویژگی هاي انواع اقلیم در طول تاریخ ثابت بوده و تنها روش هاي برخورد با آنهـا کـه خـود متأثر از عوامل دیگر تأثیرگذار بر نما ( فرهنگ و تکنولوژي ) هستند به عنوان متغیرهاي اقلیمی مطرح می شوند .
ایده اصلی این تحقیق گونه شناسی توصیفی نماي خانه هاي شهر ساري با معیارهاي شـکلی ، اقلیمـی اسـت زیـرا لـزوم گونـه شناسی خانه هاي تاریخی براي قرار دادن نمونه هاي مشابه در یک گروه و بررسی الگوهاي به کار رفته ، ضروري است .
در این مقاله با بررسی متون به شناسایی معیارهاي نگرش شکلی و اقلیمی در دوره هـاي قاجـار ، پهلـوي و معاصـر پرداختـه و براساس آنها مؤلفه هایی براي گونه شناسی تبیین شده است که به همین منظور هفت بنا از سه دوره مورد بررسی قـرار گرفتـه است .
سؤالات تحقیق
جامعه ایران در مراحل مختلفی از تاریخ خود گذار را تجربه کرده است . گذار از سنت به مدرنیته نیز ، کـه از حـدود یـک قـرن پیش شروع شده است ، در جامعه ایران و متعاقب آن در معماري و کالبد تأثیرات بسیاري داشته که گـاه مطلـوب و گـاه بسـیار مخرب بوده است . آنچه در مواجهه با تجدد گرایی در شهرهاي ما اتفاق افتاد تعویض به جـاي تـرمیم بـوده اسـت . مداخلـه بـه موقع در بافت هاي تاریخی براي هماهنگ کردن آنها با دنیاي صنعت صورت نگرفته و در نتیجه خانه هاي قدیمی در بافت هاي سنتی قربانی پدیده هاي جدید شهري مثل خیابان و ساختمان هاي آپارتمانی و بلند مرتبه شدند .
در این میان سؤالاتی مطرح گردیده که دریافت پاسخ آنها در ابتداي راه شناخت و گونه شناسی نما الزامی و بسیار مـؤثر اسـت ، از جمله :
چه عواملی سبب شکل گیري و تحول نماي ساختمان هاي مسکونی شهر ساري در طول تاریخ شده ، عوامـل اقلیمـی چـه تأثیري بر این تحول داشته است ؟ و این عوامل چه روندي را در آینده پیش گرفته و در چه حوزه هایی از آن تغییر ایجـاد می کند ؟
کدامیک از عناصر معماري طی این دوره ها جزء عناصر ثابت طراحی نما بوده است ؟ و نحوه بهره گیري از این عناصر طـی دوره هاي مختلف به چه صورت بوده است ؟
آیا می توان پیشرفت تکنولوژي و تنوع محصولات ساختمانی و پیرو آن تفاوت سلایق در انتخاب مصالح ساختمانی را دلیل عدم هماهنگی ساختار نماي معماري معاصر دانست ؟ این عدم هماهنگی ها در کالبد شهر و به ویـژه طراحـی نمـا از چـه زمانی بروز نموده است ؟
روش تحقیق
از آنجا که این پژوهش با رویکرد شکلی و اقلیمی به منظور دست یابی به الگوهـاي نماسـازي در دوران هـاي مختلـف تـاریخی انجام می شود ، در آن از روش توصیفی – تحلیلی براي بیان و تصویر عینی و کیفی آنچـه کـه بـر شـکل گیـري الگـوي نمـاي
ساختمان هاي مسکونی تأثیرگذار بوده است و خواهد بود به صورت نظام مند استفاده شده است . همچنین روش تحقیق مـورد نظر جهت دستیابی به اطلاعات ترکیبی ( کیفی و کمی ) خواهد بود ، زیرا به علت عدم ثبت و شناخت کامل نمونه هاي پهلـوي توسط ارگان هاي ذیربط ، با حضور در محله هاي تاریخی و مصاحبه با اساتید و ساکنان قـدیمی محلـه هـاي تـاریخی شـناخت تعدادي از خانه ها صورت می گیرد . لازم به ذکر است به علت اینکه جبهه هاي خانه هاي تاریخی براساس نیاز ، عملکـرد و بـه مرور زمان ساخته می شدند ، مشاهده می شود در غالب خانه هاي تاریخی بخش هایی متعلق بـه زمـان هـاي متفـاوت ( مـثلا بخشی قاجار و بخشی دیگر پهلوي ) وجود دارد .
فرآیند مورد بررسی در این مقاله ، فرآیند تحول نماي ساختمان هاي مسکونی شهر ساري در طول دوره هـاي تـاریخی قاجـار ، پهلوي و معاصر است و با بررسی فرآیند محور داده ها در طول زمان به تحلیل و نتیجه گیري پرداخته خواهد شد .
معرفی نمونه هاي مورد بررسی
-1 نمونه هاي دوره قاجار
از نمونه هاي مورد نظر این دوره می توان به دو بنا منسوب به خاندان کلبادي و بناي دیگر خانه رمدانی اشاره نمود که همگی این بناها در بافت تاریخی شهر ساري ( محله آب انبار نو ) واقع شده اند .
خانه منچهر خان کلبادي ( تصویر ( 1 را می توان نمونه بارزي از معماري مسکونی فؤدالی دانست که ویژگی هاي معماري سنتی مازندران به خوبی در ساختار و سازه آن مشهود است .
لازم به ذکر است که ساختمان اصلی خانه رمدانی عناصر معماري قاجار به ندرت یافت می شود ، به همین دلیل به بررسی هشتی این بنا ، که قویاٌ عناصر معماري قاجار را در بردارد ، پرداخته شد .
تصویر (1 خانه منوچهر کلبادي تصویر ( 2 خانه کلبادي تصویر ( 3 خانه رمدانی
-2 نمونه هاي دوره پهلوي
از نمونه هاي منتخب این دوره می توان به دو بناي خانه فاضلی ها ( محله آب انبار نو ) و کوشک واقع در خیابان قارن ساري اشاره نمود .
خانه فاضلی ها از ساخته هاي دوره قاجار بوده که در دوره پهلوي ساختمان دو طبقه اي به آن اضافه شده است که در این پژوهش به بررسی ساختمان دو طبقه فوق الذکر پرداخته شد .
تصویر ( 4 خانه فاضلی تصویر ( 5 کوشک پهلوي
-3 نمونه هاي دوره معاصر
در بررسی نمونه هاي معاصر سعی شده است بناهایی انتخاب گردد که مالکین آنها به لحاظ اجتماعی با مالکین بناهـاي بررسـی شده در دوره هاي قبل برابر باشند . به عبارت دیگر سعی شده است که نمونه هاي بررسی شده یکدست باشند . دو بناي معاصر انتخاب شده در کوي پزشکان شهر ساري واقع شده است .
تصویر ( 6 بناهاي معاصر جدول ( 1 بررسی مؤلفه هاي تبیین شده در نماي بناها
