مقاله بررسی خانه های شهر اصفهان درسه دوره زمانی با رویکرد اقلیمی شکلی

بخشی از مقاله

بررسی خانه هاي شهر اصفهان درسه دوره زمانی با رویکرد اقلیمی شکلی

چکیده :

نیاز به مسکن یکی از اساسی ترین نیازهاي بشر می باشد.با توجه به تاثیرپذیري مسکن از نیازها ، توانایی ها و امکانات و محدودیت هاي زمانی ، در هر دوره به گونه اي خاص نمود یافته است .بررسی الگوي فضایی خانه ما را به شناخت عمیق تري از نیاز هاي انسان و درك عوامل موثر بر شکل گیري خانه در هر دوره تاریخی رهنمون می کند .از این رو شهر اصفهان از جمله شهرهایی است که به علت تعدد خانه هاي تاریخی ارزشمند همواره مورد توجه بوده است بنابر این با توجه به نمونه هاي ارزشمند بجا مانده از دوره هاي تاریخی مختلف می تواند بستري مناسب براي این قیاس را فراهم نماید .در این مقاله با انتخاب نمونه از سه دوره زمانی قاجار ، پهلوي و معاصر با توجه به خانه هاي موجود در جامعه آماري خانه هاي اصفهان به گونه شناسی خانه هاي مسکونی در دوره هاي زمانی یاد شده از دیدگاه اقلیمی شکلی پرداخته می شود.با توجه به جامعه آماري خانه هاي اصفهان تعداد 3 نمونه از دوره قاجار با توجه به تنوع خانه هاي قاجار ، تعداد دو نمونه از هر کدام از خانه هاي پهلوي ومعاصر انتخاب شده است . در هر دوره زمانی نمونه ها با توجه به ویژگی هاي غالب انتخاب شده و به مقایسه نمونه ها با توجه به پارامترهاي موثر فضایی در پلان پرداخته می شود.پارامتر هاي در نظر گرفته شده از مهم ترین عوامل سازمان دهنده خانه به دو صورت اقلیمی و شکلی می باشند .روش تحقیق به صورت کتابخانه اي وتوصیفی تحلیلی می باشد که در نهایت الگویی از مقایسه تطبیقی نمونه ها ارائه خواهد شد.الگوهاي ارائه شده ، فضاهاي مؤثر درهر دوره را به تبع ویژگی هاي زمانی و مکانی را نشان می دهد که در وراي آن تغییرات و توسعه فضاها بیانگر تحولات هردوره زمانی می باشد.

کلمات کلیدي : خانه هاي مسکونی ، الگوي فضایی ،معماري قاجار، معماري پهلوي اول ، معماري معاصر

مقدمه :

بررسی ها نشان می دهد تاکنون مطالعات چندانی در زمینه سیر تحول خانه ها از گذشته تا به امروز صورت نگرفته است .در صورتی که شناخت گونه ها و سیر تحول آن ها از دیدگاه شکلی به آشنایی با تحولات هر دوره و تاثیرات آن را بر سازمندهی و روند شکل گیري فضاهاي مسکونی کمک شایانی می نماید .

لذا براي پرداختن به موضوع گونه شناسی ، تعریف گونه و معیارهاي آن ضرورت بسزایی دارد. طبقه بندي داده ها برپایه اصول و ویژگی هاي مشترك گام مهمی در شناخت گونه ها در هر دوره زمانی می باشد. به همین دلیل طبقه بندي اشیاء به کمک هندسه و نظم موجود در اشکال متنوع و متفاوت پلان در هر دوره صورت می پذیرد.

شهر اصفهان از جمله مهم ترین کانون هاي معماري ایرانی است که با توجه به تعدد خانه هاي تاریخی ارزشمند باقیمانده شهر اصفهان ( حدود 800 نمونه ) و همچنین به سبب طراحی تعداد معدودي از خانه هاي معاصر از دیدگاه مجامع معماري مورد تحسین واقع شده است .لذا گونه شناسی و بررسی الگوهاي شکلی خانه هاي مسکونی این شهر در طی بازه هاي زمانی مشخص و مقایسه آن ها در شناسایی روند تحولات صورت گرفته از گذشته تا به امروز امري ضروري است .

لذا پس از مطالعه الگوي اقلیمی و فرهنگی خانه هاي شهر اصفهان ، به بررسی خانه هاي مسکونی این شهر در دوره هاي زمانی قاجار و پهلوي و معاصر با رویکرد شکلی خواهیم پرداخت و در نتیجه به مقایسه تطبیقی این الگوها با عصر حاضر می پردازیم .

روش تحقیق :

با توجه به منابع موجود در زمینه خانه هاي تاریخی و معاصر ، روش تحقیق به صورت کتابخانه اي و توصیفی ، تحلیلی خواهد بود . انتخاب نمونه ها براساس هر دوره زمانی واهمیت هر نمونه از لحاظ ویژگی هاي نمود یاقته در هردوره زمانی صورت خواهد گرفت.

پیشینه تحقیق درباره خانه هاي اصفهان:

پرداختن به خانه در ایران سابقه طولانی دارد به گونه اي که در بسیاري آثار منظوم ومنثور عرفا (به ویژه در قرن (7و اندیشمندان و در کتب بسیاري چون کتب اخلاق و از جمله (اخلاق ناصري ) می توان به مبانی نظري ساخت خانه ایرانی رسید

.(قاسمی ،(1387

همچنین در تعدادي از سفرنامه هاي تاریخی ،از عصر صفویه تا دوره معاصر به خانه هاي اصفهان پرداخته شده است که از قدیمی ترین آن ها می توان به یادداشت هاي توصیفی جهانگردان چون شاردن ،کمپفر ،پولاك درباره آن ها اشاره کرد ، با

بررسی آن ها می توان به داستان ساخت وزندگی در خانه ها، وسایل زندگی ،حریم ها پی برد.( اشراقی، (1378 لازم به ذکر است که در منابع فوق بیشتر به مبانی نظري ساخت خانه هاي سنتی و شرح وضعیت آن ها پرداخته شده است.از آنجا که تا پیش از دوره معاصر – معماري امري نوشتنی تلقی نمی شد بنابراین از معماران سنتی اثري درباره معماري خانه ها یافت نشده است.(قیومی بیدهندي،(1386 از دوره معاصر که نوشتن درباره معماري ایران توسط مستشرقین مرسوم می گردد. لازم به ذکر است غالبا آثار یادمانی مورد بحث و بررسی قرار می گیرند و کمتر درباره ي معماري خانه ها اثري نگاشته شده است

.(معماریان ،(1372 با این حال به لحاظ گوناگونی بسیار در معماري خانه هاي اصفهان و شاخص بودن تعدادي از آن ها به ویژه خانه هاي صفوي جلفا ، برخی از محققین معماري همچون کاراپتیان ، جبل عاملی ، حاجی قاسمی ،سرژسانتلی و دیبا به مستندنگاري و تحلیل عوامل موثر در ساخت خانه هاي اصفهان پرداخته اند.

تاریخچه ساخت خانه هاي اصفهان

با توجه به قدمت شهر اصفهان و وجود بافت هاي تاریخی چون جوباره ( شکل گیري قبل از اسلام) احتمال می رود خانه هایی از دوران قبل از صفوي در اصفهان موجود باشند ولی براساس نظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، خانه هاي تاریخی با ارزش غالباً در محدوده زمانی صفویه تا اواخر رضاشاهی (پهلوي اول) ساخته شده اند لازم به ذکر است به علت اینکه جبهه هاي خانه هاي تاریخی براساس نیاز، عملکرد و به مرور زمان ساخته می شدند مشاهده می شود در غالب خانه هاي تاریخی بخش هایی

متعلق به زمان هاي متفاوت( مثلاً بخشی صفوي، جبهه اي زند، قاجار یا پهلوي) وجود دارد.

بررسی نمونه ها

با توجه به تعدد خانه هاي موجود در شهر اصفهان ، به بررسی 3 نمونه به صورت موردي از دوره قاجار و 2 نمونه از دوره پهلوي و 2 نمونه از دوره معاصر ، با درنظر گرفتن جامعه آماري و گونه هاي موجود در هر دوره پرداخته می شود.

نمونه خانه هاي دوره قاجار:

خانه شیخ الاسلام

مکان : چهارراه تختی – خیابان جمال الدین عبدالرزاق – کوچه شیخ الاسلام

این خانه از آثار اوایل قاجار به شمار می آید.خانه مذکور به دستور شیخ الاسلام وقت که یکی از روحانیون عالی رتبه اصفهان بوده است ساخته شده است .خانه داراي حیاط بزرگی است که فضاهاي اصلی آن در شمال و جنوب آن ساخته شده اند.این حیاط غالبا محل برگزاري مراسم بوده ومحوطه سازي آن با سایر خانه هاي اصفهان متفاوت می باشد ..

مهم ترین فضاي خانه ایوان وسیع ستون داري است که در میانه ضلع جنوبی حیاط قرار گرفته است ، این ایوان و دو گوشوار آن مرتفع ترین بخش خانه می باشند و وجود سقف شیبداري بر فراز ایوان این ارتفاع را افزایش می دهد . سبک خاص معماري این بخش باعث تمایز این خانه از سایر خانه هاي هم دوره خود شده است.

ورودي خانه داراي هشتی بزرگ مشترك با خانه هاي همسایه است و از گوشه ي شمال غربی به حیاط راه می یابد.(گنج نامه 1377ـ ص (96-101

شکل -1 خانه شیخ الاسلام دوره قاجار

خانه چرمی

مکان : خیابان هاتف – خیابان گلبهار – کوچه مشیر

این خانه از آثار دوره قاجار به شمار می آید.حیاط مستطیل شکل خانه در سه جبهه شمالی – شرقی – غربی خود با فضاهاي متعددي احاطه شده که در این میان جبهه شمالی با ارتفاعی نزدیک به سه طبقه مهم ترین بخش خانه را تشکیل می دهد.

دیوارهاي حوضخانه داراي تزیینات گچبري و نقاشی به سبک اروپایی می باشند .بام حوضخانه با شیب چهار طرفه خود حجم شاخصی در مجموعه بنا به وجود آورده اند.

ورودي در گوشه شمال غرب واقع وداراي سردر بزرگ و مجلل است که قوس نیم دایره بر فراز آن جلوه گري می کند .وجود این قوس موجب تمایز سردر این خانه از سایر خانه ها شده است . (گنج نامه 1377، ص (29-20

شکل -2 خانه چرمی دوره قاجار

خانه دکتر اعلم :

مکان : چهارراه تختی – خ جمال الدین عبدالرزاق – کوچه شهید مامن پور

این خانه از ساخته هاي اواخر قاجار محسوب می شود . بانی این بنا امین التجار می باشد که در ساخت این خانه هزینه وهنر بسیاري مصروف داشته است.این خانه بعدها به مالکیت یکی از تجار به نام ، شالی فروش درآمدو پسر وي که یکی از اولین پزشکان متخصص چشم در اصفهان است نام فامیل خود را به اعلم تغییر داد و وجه تسمیه این بنا نیز از اینروست.( خانه هاي تاریخی – ص (82

حیاط وسیع خانه در چهار جبهه توسط فضاهاي بسته احاطه شده است . جبهه شمالی مرتفع تر و بارزتر از سایر قسمت هاي خانه می باشد . ایوان ستونداري سراسر این ضلع حیاط را پوشانیده است که نماي آن در مقابل تالار میانه این جبهه ارتفاع بیشتري یافته و قوس نیم دایره اي بر فراز آن جلوه اي خاص به این قسمت از خانه بخشیده است .

جبهه شرقی وغربی حیاط داراي تقسیمات و تناسبات مشابهند .همه نماهاي خانه پوشیده شده از تزیینات گچ بري است و ستون هاي سنگی ایوان ها ي دو جبهه شمالی و جنوبی از پایه تا سرستون داراي تزیینات حجاري می باشند. قرار گیري حوض طویل بر روي محور اصلی حیاط و دو باغچه در دو طرف آن ،چشم انداز مناسبی براي تالارهاي دو جبهه شمالی وجنوبی ایجاد کرده است . (گنج نامه -1377 ص (64-71

شکل -3 خانه دکتر اعلم دوره قاجار

خانه هاي دوره پهلوي

خانه مثقالی ها( معروف به خانه هنرمندان ):

مکان : پارك ایثارگران – بین پل بزرگمهر و پل خواجو

این بنا از بناهاي دوره پهلوي اول به شمار می رود که در حدود 80 سال پیش با کاربري مسکونی توسط خانواده اي متمول بنام ، مثقالی ها در دو طبقه احداث شده است .

هرطبقه با مساحت 400 متر مربع و داراي 5 باب اتاق به اضافه یک هال بزرگ وایوان هاي اطراف می باشد و به صورتی کاملا برونگرا در حاشیه زاینده رود ساخته شده است که پس از انقلاب با تخریب ویلاهاي حاشیه زاینده رود، این بنا به دلیل زیبایی و استحکام بالا حفظ شده و امروزه با نام خانه هنرمندان به کاربري حوزه هنري اصفهان تغییر یافته است.( اطلاعات میدانی ، نگارنده)

شکل -4 خانه مثقالی ها دوره پهلوي اول

خانه امیر قلی امینی :

مکان :خ آیت اله کاشانی –حد فاصل چهاراه وفایی و چهار سوق شیرازي ها - نبش کوچه دهقانی

این خانه متعلق به امیر قلی امینی روزنامه نگار و نویسنده و مترجم اصفهانی است که در دوره پهلوي اول بنا نهاده شده است.براي ورود به خانه ، از در فلزي بزرگی عبور می کنیم که با نوارهاي پیچ در پیچ گیاهی مزین شده است . با گذر از ورودي به میانسراي وسیعی می رسیم که با یک آب نماي مرکزي و باغچه هاي قرینه کوشک اصلی ( بناي مرکزي ) را در بر گرفته است .بناي اصلی برروي سکویی به ارتفاع تقریبا یک متر و در دو اشکوب بنا شده است . در این بنا ، راهرویی طویل در محور شرقی و غربی قرار دارد که فضاهاي شمالی و جنوبی ساختمان را کاملا از هم مجزا میکند و بدین صورت فضاهاي شمالی که به صورت ناموزون و بدون ارتباط با یکدیگر را شکل می دهد.

.

شکل -5 خانه امیر قلی امینی دوره پهلوي اول

خانه هاي معاصر :

خانه شماره 7

مکان : نجف آباد – جنب میدان بسیج – کوچه شهید اسماعیلیان – پلاك 7

خانه در محل باغ هایی قرار دارد که تمامی آن ها تخریب شده اند و تنها باغ باقی مانده متعلق به مالک بنا در مقابل بناي ساخته شده قرار دارد.

باغ درختان بلند تنومند توت درست در مقابل بنا که طراح به واسطه آن شکافی در بنا ایجاد کرده است . این شکاف با پلکانی نمادین تا حیاط طبقه دوم پیش رفته و از آنجا به حیاط همکف می رسد.شکاف حجم فضاي داخلی خانه را به دو قسمت جداگانه عملکردي در هر دو طبقه ، فضاي خصوصی در شرق و عمومی در غرب تقسیم کرده است.ساکنان طبقه همکف را براي زندگی روزانه و طبقه بالا را براي پذیرایی از میهمانان استفاده می کنند.

شکل -6 خانه شماره 7 دوره معاصر

خانه مادربزرگ:

مکان : خیابان انوشیروان – خ بسیج – کوي کارگاه چوب سبز

این خانه در واقع خانه باغی در حومه شهر می باشد که در سال 91

احداث شده است.این خانه در یک طبقه و در ارتباط تنگاتنگ با فضاي باغ شکل -7 خانه مادربزرگ دوره معاصر

طراحی شده است . مساحت زمین در حدود 3100 مترمربع است که در نوع

خود مساحت قابل توجه می باشد.

پارامترهاي مورد بررسی از دیدگاه هاي : اقلیمی - شکلی - (تاریخی – تکاملی ) ١- حیاط