بخشی از مقاله
بررسی نقش کاشی کاري در بناهاي ایرانی(از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه)
.1چکیده:
هنر کاشیکاري از هنرهاي قدیم ایران می باشد که تا به امروز مورد فرسودگی قرار نگرفته است.از عوامل مهم در شکوه و زیبایی بناهاي ایرانی کاشی کاري می باشد.بناهاي باشکوهی از کاشی در ایران وجود دارد که می توان به بناي هاي مدرسه چهار باغ،مسجد شیخ لطف االله و... اشاره کرد.هنر کاشی گري و کاشی کاري از هنرهاي با ارزش وابسته به معماري است که هنر دستان کاشی کاران ایران زمین آن را به درجه اي از رشد رسانده که تحسین همگان را براورده است.آنان که با معماري اسلامی ایرانی آشنایی دارند، بایستی از اگاهی لازم از ارزش هاي هنري،طرح و نقوش رنگ و به طور کلی از اصول و قواعد و رموز کاشی کاري نیز بهره مند باشند.در این مقاله از نقش کاشی کاري دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه مورد بحث قرار می گیرد.
کلمات کلیدي:هنر کاشی کاري،بناهاي ایرانی،دوره صفویه،دوره قاجاریه
پرسش هاي مقاله
کاشی کاري چگونه در دوره صفویه به اوج رسید؟
تاثیر کاشی کاري در بناهاي ایران بعد صفویه چگونه بوده است؟
.2مقدمه:
ایران با هنر غنی خود از دیر باز بستري مناسب براي رشد و تعالی کاشی و هنر کاشی کاري بوده است.معماري بناهاي ایرانی با طرح و نماسازي هاي مختلفی برخوردار هستند.وجود نماهاي داخلی و نماهاي بی نظیر خارجی که منشا این زیبایی از کاشی و هنر کاشی کاري می باشد باعث شهرت معماري ایران در جهان شده است.کاشی کاري هاي بسیار پررمز و راز یا نقش، اجراي دقیق و ظریف، انتخاب رنگ کاشی، آن هم از هم نشینی بی نظیر رنگ ها در کنار هم و جذابیت رنگ و بالاخره تفکیک زبان رنگ هاي کاشی در اثار معماري کشور از جمله کاخ ها، کوشک ها، خدماتی، اداري، مساجد، مدارس و بسیاري دیگر آنچنان از سرپنجه هنرمندان کاشی کار مخلص هنر هاي بسیار بدیع و زیباي قدسی به اندازه تمام زیبایی هاي عالم افریده شد. که نام ایران را در جهان پر گوهر کرد.
.3اقسام کاشی:
-1کاشی تک رنگ: با این که رنگهاي مختلف براي ایجاد نقش روي آجر استعمال میشود ولی هر کاشی منفرداً یک رنگ معین دارد.
-2 کاشی معرق: کاشی که نقوش مختلف را از رنگهاي متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روي دیوار نصب میشود تازینت بخش بنأ گردد.این نقوش گاهی از نقشهاي گرهکشی و گاهی از نقشهاي مختلف مانند گل و بوتهسازي اسلیمیها که هرکدام جداگانه میتوانند بنایی را زینت بخشد.
-3 کاشی هفت رنگ: سبکی از کاشیکاري است که در آن از کاشیهایی با شکل و ابعاد منتظم بنا بر سلیقه استادکار و ویژگیايه محل اجراي اثر و اصولاً به شکلهاي مربع، مستطیل، شش ضلعی و یا اشکال دیگر و در
اندازههاي متداول تهیه میشودسرعت. اجراي کاشیکاري به سبک هفت رنگ نسبت به سبک معرّق بیشتر است. از این نوع کاشیها در اماکن متبرکه و تاریخی استفاده شدهاست. (اپهام پوپ،1366،ص(136
.4معماري دوره صفویه:
دوره صفویه در معمارى یکی از پررونقترین دورههاست. بناهاى این دوره از جذابترین و فریبندهترین بناها در سرتاسر معمارى ایرانی است. دوره 42 ساله سلطنت شاهعباس، عصر شکوفایی هنر در ایران است. در این دوره از یکسو روابط ایران و اروپا و از سوى دیگر روابط ایران و هند توسعه یافت .پایتخت توسط شاهعباس از قزوین به اصفهان منتقل شد. مجموعهاى از بناهاى بزرگ و چشمگیر در اصفهان به چشم میآید. بناهاى متعددى از قبیل قصرها، مساجد، بازارها، پلها و کاروانسراها این شهر را آراسته است و اصفهان را تبدیل به مرکز هنرهاى اسلامی شد. جذابیت معمارى صفوى با نقشه باز و روان آن که داراى ترکیب بندى هاى سادهاى مبتنی بر افزودن و قرینهسازى است، پیوند دارد. بزرگترین نقطه قوت این معمارى در طرحریزى و اجراى مجتمعهاى بزرگ شهرى است که در آنها اهداف مختلف بازرگانی، دینی و سیاسی در ترکیببندىهایی موزن در یکجا گرد آمده است.(بلر و بلوم،1381،ص (451 هنر هر قوم و ملتی بازگو کننده اندیشه، جهان بینی، معتقدات مذهبی و آداب و سنتهاي آن قوم است. معماري
ایران چون بسیاري دیگر از مظاهر فرهنگی ما در طول تاریخ حیات خود ثبات مداوم داشته است؛ البته نه این که ملت ایران از آغاز تمدن و شهرنشینی همواره به ساختن بناهایی کاملاً مشابه و بی هیچ تغییري در زمینه طرح و بنیاد پرداخته باشد، بلکه از آن زمان که فن ساختمانی پس از طی یک دوره ابتدایی مراحل تکامل خود را پیمود و شیوه و روش خاص خود را پی ریزي کرد دیگر آن خصوصیاتی که معرف معماري سرزمین ایران است را در طی قرون متمادي از دست نداد و اصالت خود را ضمن تاثیرپذیري ملل دیگر حفظ کرد. در دوره صفویه شاه عباس، اصفهان را پایتخت خود قرار داد و در تکمیل و توسعه آن کوشید؛ در ضمن فن معماري در این دوره خیلی زیاد ترقی نمود و بناهاي زیادي از قبیل: مساجد، مقبرهها، پلها و کاخها ساخته شدند که بعد از گذشت چندین قرن هنوز هم پابرجا هستند. البته چون شاه عباس میخواست اصفهان را سریع آباد کند؛ آن
استحکاماتی که در دوره سلجوقی رعایت شده بود را نداشت ولی با وجود این، مهارت معماران ایرانی باعث شد تا امروز این بناها پا بر جا باقی بمانند.(هانري،1377،ص(136
.4-1کاشی کاري در دوره صفویه:
قبل از شاه عباس به مدت کوتاهی هنر کاشی کاري پیشرفت و تکامل نداشت ولی از زمان وي تحرکی در این فن به وجود آمد که آثار آن در موزههاي داخلی و خارجی کشور دیده میشود. یکی از دلایل این مساله توجه خاص شاه عباس به پوشش مقبرههاي ائمه اطهار (ع) و مساجد با کاشیهاي زیبا و صنعت رنگ ا ست. در این دوره نماي رنگی کاشیها کمرنگ بوده و از رنگهاي سبز، سیاه و قرمز خیلی کم استفاده میشده و به طور کلی جلوه عمومی کاشیها رنگ آبی داشته است. در زمان حکومت شاه عباس کلیه ابنیه مذهبی که پوششی از تزئینات کاشی نداشت با کاشیهاي زیبا به وسیله هنرمندان تزیین میگردید. در این دوره مسجد مقصود بیک، مسجد شیخ لطفاالله، سر در قیصریه، سر در مسجد شاه و مقبرههاي ائمه اطهار (ع) و امامزادهها از کاشیهاي معرق پوشیده شد و پوشش داخلی مسجد شاه نیز با کاشیهاي منقوش مزین گردید. رضا عباسی بزرگترین هنرمند زمان با نقشهایی از انسان، گلها و خطوط موزون سرمشقی براي نقاشی بر دیوارها و کاشیها بر جاي گذاشته است. گفتنی است، در آن دوره به کمک کاشیهاي مربع شکل مجموعه کاملی از تصاویر میساختند و بیشتر از طرحهاي اسلیمی و طرح میدانهاي جنگ استفاده میکردند.(کیانی،1387،ص(119
در اواخر دوره هم استفاده از کاشیهاي مستطیل شکل کوچک به صورت برجسته با لعابهاي ظریف براي طرح تصاویر مختلف رواج پیدا کرد. نکته قابل توجه آن که بعد از شاه عباس استفاده از نوع رنگها تغییر پیدا کرد؛ به طوري که در زمان شاه سلیمان رنگهاي قرمز، زرد و نارنجی بیشتر مورد عمل قرار گرفت و نقوش شاخ و برگ جاي خود را به اشکال هندسی داد؛ همچنین کاشی کاري جبهه مدرسه چهار باغ و ایوان غربی مسجد جامعه اصفهان (عصر سلجوقی) به دستور شاه سلطان حسین دوباره تزیین گردیده و نمونه خاص کاشی کاري این دوره است. لازم به ذکر است؛ کاشی کاري مدرسه چهار باغ در ردیف شاهکاريهاي هنري محسوب میشود و بعضی آن را به سایر کارهاي این دوره ترجیح میدهند.(یاوري،1385،ص(67
.4-2صنعت کاشی کاري در اصفهان دوره صفویه:
البته صفویان در بسیاري از زمینههاي هنري وارث هنر درخشان دربار تیموریان بودند. معمولاً در ایران، خاندان سلطنتی و اعضاي طبقات بالاي جامعه متقاضی آثار هنري بودند و بدین ترتیب زمینههاي شکوفایی آن را فراهم میکردند و نیز شوق و ذوق هنرمندان را برانگیخته و با حمایت خود اغلب نوع هنر و گونه اشیاء تولید شده را تعیین میکردند. اگر چه آثار هنري عصر صفویه در تمام ایران یافت میشود ولی اصفهان را میتوان مظهر آثار هنري سلسله صفویه دانست. تغییر پایتخت ایران از قزوین به اصفهان به وسیله شاه عباس اول و موقعیت جغرافیایی شهر این امکان را میداد که اصفهان گسترش یابد و شاهکارهاي هنري متعددي در آن بنا شود. تشویق هنرمندان به وسیله شاه و رفاه اقتصادي و امنیت سیاسی موجود به وسیله شاه عباس اول از دلایل دیگر این گسترش و توسعه بود. نکته قابل تامل این که آثار معماري ایران عصر صفویه را باید بیشتر در بناهاي مذهبی یافت و مسجد شاه اصفهان واقع در میدان نقش جهان را سمبلی از آن دانست. از این ابنیهها که هنر کاشیکاري نیز در آنها به کار رفته است میتوان به هارون ولایت، مسجد علی، مسجد قطبیه، مسجد درب جوباره و سرانجام بقعه خواجه شاه حسن و بقعه شاه زید اشاره کرد. در عصر صفویه کاشی هفت رنگ در قصرهاي اصفهان به نحوي گسترده مورد استفاده قرار گرفت و نصب کاشیهاي چهار گوش درون قابهاي بزرگ منظرههایی بدیع همراه با عناصر پیکرهاي و شخصیتهاي مختلفی به وجود آورد. (استفانو،1381،ص(78
.5دوره نادریه:
در دوران نادریه کشور ایران پر از اشوب و درگیري بود به همین دلیل کمتر به عمران کشور رسیدگی شد.به دلیل ارادت نادر شاه به مولاي متقیان حضرت علی مقبره ایشان به بهترین نحو کاشی کاري شد.از نمونه اي دیگر این دوره کاشی کاري مسجد کبود گنبد در کلات میتوان نام برد.پدیده شگرف کاشی کاري در این دوره،کابرد خط ثلث شکسته سه رگی بنایی براي ساقه>گلدسته نادري< در بارگاه امام رضا است.(ماهرالنقش،1362،ص(128
