بخشی از مقاله
ارزیابی عناصر اقلیمی کاروانسراهای دوره صفویه و قاجاریه استان فارس
چکیده:
یکی از جلوه های معماری ایران، کاروانسراها هستند. پررونقترین دوره ساخت و مرمت کاروانسراها متعلق به عصر صفوی است. این بناها ضمن توجه به مسائل زیباشناختی و اقلیمی پاسخگوی نیازهای رفاهی و امنیتی مسافران نیز میباشند. استان فارس با بیش از 28 کاروانسرا از استانهای برجسته در ایران است. این پژوهش باروش تحقیق، تاریخی- توصیفی انجام گرفته است. در این پژوهش، 9 نمونه موردی ازکاروانسراهای دوران صفویه و قاجار استان فارس انتخاب گردیده، سپس تعدادی از عناصر و المان-های اقلیمی مانند حیاط مرکزی، چگونگی مصالح، جهت قرارگیری، پوشش سقف و...... مورد توصیف و تجزیه تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل به صورت جداولی ارائه گردیده است. مطابق با این مطالعات%90 از کاروانسراهای ربوطهم کاملاًمنطبق با معیارهای اقلیمی می باشند، %5 آنها معیارها را رعایت نکردهاند و %5 تا حدودی با معیارها منطبقند.
کلمات کلیدی: کاروانسرا، استان فارس، اقلیم ، جهت قرارگیری، حیاط مرکزی
مقدمه :
-1 بیان مسأله:
در ایران بیش از 1150 کاروانسرا وجود دارد که وظیفه اصلی کاروانسراها، امنیت، محلی برای آسایش مسافران، حفظ کالا، تأمین آذوقه و ایجاد ارتباطات بوده است. مسائل اقلیمی از دیر باز مورد توجه بوده و در مناطق مختلف در ساخت بناها رعایت میشده است. در این پژوهش سعی شده جایگاه مسائل اقلیمی در ساخت کاروانسراهای استان فارس مورد تحلیل قرار گیرد. استان فارس با بیش از 28 کاروانسرا، دارای تنوع معماری است که انواع آن در این استان موجود است. بیشتر، این کاروانسراها در دوران صفویه و قاجاریه ساخته شده اند. از دوره صفویه تا قاجاریه، طرح و نقشه کاروانسراها عموماً از نوع چهار ایوانی بوده وعمدتاً شکل چهار ضلعی داشتهاند. همچنین، کاروانسراها دارای چاه آب یا آب انبار بودهاند که در برخی از آنها وسط کاروانسرا و در برخی دیگر خارج از محوطه، جهت تأمین آب مورد نیاز مسافران ساخته میشدهاند.1 در این پژوهش به تناسبات معماری از جمله ابعاد حیاط مرکزی، نسبت ارتفاع به طول و عرض اطاقها، نسبت بازشوها و.... پرداخته میشود. مطالعاتی که توسط ماکسیم سیرو2 درباره طبقهبندی کاروانسراهای ایران در دوره صفوی و بعد از آن انجام گردیده است، ماکسیم سیرو این بناها را به دو گروه کاروانسراهای کوهستانی و کاروانسراهای حیاط-دار- دشت تقسیم نموده است که در این پژوهش به انواع کاروانسراهای حیاطدار- دشت پرداخته میشود.
-2 اهمیت و ضرورت مسأله:
از آنجایی که احداث کاروانسراهای ایران به دلایل گوناگون شکل و گسترش یافته، شایسته است تمامی دلایل آن از شرایط آب و هوائی، تا شیوه معماری منطقهای مورد بررسی قرار گیرد. کاروانسراهای ایران را میتوان به گروه های ذیل تقسیمبندی نمود: الف) کاروانسراهایکاملاًپوشیده منطقه کوهستانی . ب) کاروانسراهای کرانه های پست خلیج فارس. ج) کاروانسراهای حیاطدار مناطق مرکزی ایران. گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسیمبندی میشوند. مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران درگروه کاروانسراهای حیاطدار مرکزی ایران است که در این پژوهش مورد بررسی قرار میگیرند.
-3 پرسشهای پژوهش:
-1 اقلیم چه تأثیری بر شیوه معماری، مصالح و عناصر کالبدی کاروانسراها داشته است؟ -2 وضعیت تناسبات و نحوه قرارگیری حیاط مرکزی در پلانهای مختلف چگونه است؟ -3 مقدار سطوح بازشونده نماهای مختلف در یک کاروانسرا تابع چه قوانینی است؟
-4 روش پژوهش:
روش این تحقیق تاریخی- توصیفی است بنابر این روش، اطلاعاتی در زمینه کاروانسراها از کتب مختلف جمع آوری، نمونه هایی انتخاب شده و فاکتورهای مختلف اقلیمی در آن مشخص شده است. سپس اندازهگیریهایی در آنها صورت گرفته و نتایج حاصله به صورت جداولی گرد آمده است.
-5 بررسی انواع کاروانسراهای حیاطدار مناطق مرکزی ایران:
عصر طلایی و شکوفائی احداث و مرمت کاروانسراها متعلق به عصر صفوی است.کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و مصالح ساختمانی ، موقعیت جغرافیائی، محل و منطقه نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است. در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع گردید و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی، نوع کوهستانی ، مدور – هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث گردید.1 (جدول (1 در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. گروه کاروانسراهای چهار ایوانی که به شکل مربع یا مستطیل بنا گردیدند، از نظر پلان با هم شباهت دارند , ولی در جزئیات مانند شکل داخل ، ابعاد، دروازه ورودی ، پوشش سقف، جهت قرارگیری و مصالح به کار رفته دارای ویژگیهای متفاوت هستند.
5-1 جزئیات کاروانسراهای حیاطدار:
در روابط متقابل بین بنا و آب و هوا دو جنبه کلی وجود دارد: -1 اثرات آب و هوا بر روی طرح و شکل بنا و استقرار آن. -2 اثرات مستقیم آب و هوا بر روی فعالیتهای بنا. در رابطه با موارد فوق و برنامهریزیهای مربوط به آن، مباحث زیر باید مدنظر قرارگیرند: مکان یابی مناسب و مطلوب- مقاومت مصالح به کار گرفته شده در برابر عناصر و عوامل آب و هوایی- پلان، شکل و طراحی بنا نسبت به شرایط آب وهوایی- ضریب راحتی و آسایش مبتنی بر یک معماری همساز با اقلیم.
محیط و طبیعتمعمولاً مواد و مصالح مورد نیاز و سازگار با اقلیم را در اختیار انسان قرار میدهد. بنابراین مصالح بومی با اقلیم منطقه هماهنگی دارند. به عنوان مثال در اقلیم گرم و خشک ، رس بسیار زیاد است و خشت یا آجر حاصل از آن که در معماری سنتی مورد استفاده قرار میگرفته ضمن عایق بودن در مقابل تغییرات حرارتی مقاومند. (جدول شماره (2 درجه حرارت یکی دیگر از مهمترین عناصرآب و هوایی است. در اقلیم مذکور که دامنه گرما زیاد است دیوارها، بامها و مصالح به کار رفته در آنها در روز منبسط و به هنگام شب منقبض میگردند.1 طبق مطالعات و بررسی های انجام شده، مصالح بکار رفته با توجه به ضریب انبساطشان ( ضریب انبساط آجر 9 تا 10 میباشد) با اقلیم گرم و خشک هماهنگ و سازگارند، همچنین یکی دیگر از معیارهای مهم برای ایجاد تعادل حرارتی و در نتیجه منطقه آسایش ، بکارگیری استانداردهای معماری و طراحی ساختمان برای افزایش یا کاهش دمای درون بنا میباشد. عمدهترین عوامل مؤثر در حرارت بنا عبارتند از: عوامل مؤثر در نورگیری بنا - شکل بام و جنس مصالح به کار رفته در آن- ارتفاع سقف نسبت به کف-ضخامت دیوارها- دیوارهای عایق- تعداد لایه های به کار رفته در بام یا سقف - جداره یا دیواره و پنجره ها و تهویه عرضی. در اقلیم گرم وخشک بتاها به گونهای طراحی میشدند که حرارت خارج را به خود جذب نکنند، به ویژه حرارتی که توسط اشعه مستقیم آفتاب تولید میشود . همچنین از بامهای تخت و در برخی قسمتها گنبدی استفاده می شده استزیرا اولاً انحناء و قوس بام باعث می شود تمام انرژیخورشیدی جذب نشود و همواره بخشی از آن در سایه قرار گیرد ، ثانیاً توسط این نوع بامها، ارتفاع سقف نسبت به کف بنا زیاد می-گردد و لذا فضای داخل دیرتر گرم میشود . (جدول شماره (3 ضخامت بام نیز توانسته حرارت داخلی را از افراط و تفریط حفظ کند . معمولاً جنس این گونه بامها از مواد گلین (کاهگل) است زیرا حرارت ناشی از تابش شدید خورشید در سطح آنها متراکم میشود وکمتر نفوذ میکند . استفاده از دیوارهای ضخیم از دیگر موارد کنترل دمای این گونه بناهاست. (جدول شماره (3 احداث ایوانهای وسیع سرپوشیده (فضاهای نیمه باز) برای ایجاد سایه، امکان برقراری جریان هوا و محافظت از تابش آفتاب را فراهم میآوردند. در و پنجره ها نیز به گونهای طراحی شدند که از حداقل آفتاب در تابستان و حداکثر آفتاب در زمستان استفاده شود.2 همچنین تهویه عرضی ( قرینه نمودن درها و پنجره ها برای ایجاد کوران) ازدیگر تمهیداتی بوده که برای کنترل حرارت در کاروانسراهای مذکور بکار بسته شده است. (جدول شماره (2 پس از شناخت عوامل مؤثر در درجه حرارت فضای داخل و سپس با توجه به نیازهای حرارتی، طرحی که هم تعادل حرارتی و هم احساس آسایش را برای مسافران ایجاد کند را اجرا میکردند.
بررسی عناصر کالبدی همساز با اقلیم در کاروانسراهای فارس:
شکل درونگرایی کاروانسراها در اقلیم گرم و خشک ایران یک مزیت اقلیمی است، پوسته خارجی بنا که به جز بازشو ورودی، کاملاً بسته میباشد، فضای داخلی را در مقابل بادهای گرم کویری و شرایط نامساعد اقلیمی محافظت میکرده است. (شکل شماره (1 در داخل، حیاط این کاروانسراها با مصالح بنایی مانند خشت، آجر و سنگ ساخته میشده، که مانند یک خازن حرارتی در تعدیل دمای بنا در طی شبانه روز بسیار مؤثر بوده است1 همچنین حیاط مرکزی، آب، رطوبت و گیاه از جمله عوامل مؤثر جهت معتدل نمودن اقلیم در مناطق گرم و خشک بوده است. (جدول شماره (3 این نوع تقسیمبندی فضایی و شکل کالبدی علاوه بر تسهیل انجام عملکرد و حفظ امنیت آن، فضای داخلی کاروانسراها را، محیط زیست اقلیمی کوچک و مستقل به وجود میآورده که شرایط محیطی داخل بنا را در مقابل نوسانات بسیار زیاد درجه حرارت و بادهای گرم و طوفان شن مصون نگاه میداشته است. در این کاروانسراها اطاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبلها در پشت اطاق مسافران احداث میشده استاطاق. مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاقها جلوگیری شود و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. (جدول شماره (3 در اطاقها و حیاط، ایوانی به عرض حدوداً دو متر قرار داشته است. مساحت اطاقها غالباً از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمیکرده است. نور و تهویه اطاقها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تأمین میشده است.2طبقه بالای ورودی معمولاً مختص کاروانسرادار (سرادار) و کاروانسالار (رئیس کاروان) بوده است.3 استاد محمد کریم پیرنیا نقل کردهاند که این اطاقها در نداشته اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده میشده است در اکثر اطاقها، خصوصاً در کاروانسراهای مناطق شمالی، بخاری دیواری برای گرم کردن فضای اطاق و پخت و پز وجود داشته است.4
