بخشی از مقاله
بررسی تزئینات دوره قاجاریه و نقش آن در طراحی خانه ها نمونه موردی خانه های شیراز
چکیده:
یکی از ویژگیهای معماری اسلامی سادگی بیرون و توجه به زیبایی درون است که در خانه های شیراز نیز دیده می شود. نمای آجری ساده بدنه بیرونی و سردرها و ورودی های شکیل.این مقاله با هدف دستیابی به انواع تزئینات بکاررفته در خانه و دلایل بکارگیری انها از نگاه معماری و روانی به بررسی خانه های متعددی در بافت تاریخی شیراز پرداخته است و بر اساس مطالعات میدانی و دستیابی به اطلاعات اولیه با بررسی های کتابخانه های به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته است که براساس این پزوهش برخی دلایل اهمیت به تزئین را میتوان در موارد بسیاری جستجو کرد که برخی از آنها به شرح زیر می باشد:
زیبایی و توجه به زیبا دیدن
نشان دادن زیبایی و وحدانیت خداوند با به ره گیری از تزئینات هندسی در گره سازی های چوبی، آجر کاری ها و کاشی کاری که پایه اصلی همه این نقوش دایره است و دایره نیز نمادی از خورشید، نور و وحدانیت خداوند می باشد.
پیچیدگی تزئینات
انتقال فضا
تبدیل و تغییر از یک سطح و ورود به سطح دوم با بکارگیری قوسها، کاربندی ها، ساخت گلویی ها در زیر سقف و موارد بسیاری از این دست.
سه بعدی نشان دادن فضا
آرامش بخش
نشان دادن تکرار در نقوش
دارای واقعیت طبیعی هستند و برگرفته از طبیعت می باشند.
مرنبه اجتماعی و اقتصادی شخص را نشان می دهند.
محدود به قاب بندی در اطراف می شوند.
مختص یک زمان یا مکان خاص نمی باشند و هرنقش می تواند در هرجایی و در قالب هر فنی اجرا شود مثل استفاده از نقوش هندسی در آجرکاری و کاشیکاری و گر ه سازی چوبی.
واژهای کلیدی: تزئینات بدنه، تزئینات قاجاریه، انتقال فضا، قوس نیم دایره، خانه های شیراز
مقدمه:
بین گونه های متعدد معماری با یکدیگر در تاریخ معماری ایران، که بخش عمده آن را میتوان معماری سنتی دانسـت، خانـه به دلیل نخستین گونه معماری و ارتباط مستقیم با آرامش و امنیت انسان و تأثیر پذیری از اقلیم منطقه یکی از گونه های مهم معماری محسوب می شود.
مقاله حاضر نتیجه مطالعه نمونه هایی چند است و به بررسی تزئینات ابنیه مسکونی دوره قاجاری شهر شیراز اختصاص دارد که این مهم، از طریق بازشناسی ویژگی های تزئینات در طراحی، و نقش انها در طراحی و آرامش انسان حاصل می شود. بدین اعتبار بناها شامل ده خانه تاریخی شهر شیراز میباشد که با توجه به معیارهای زیر بدون هیچ اولویتی انتخاب شدند:
-1 قدمت بنا - 2 اهمیت بناها از نظر مردم -3 ارزشهای معماری آنها -4 موقعیت قرارگیری بناها ( بناها انتخـابی در بافت مرکزی شهر قرار گرفتهاند) -5 بناهایی انتخاب شدند که امکان همکاری ساکنین و مالک یا مالکین آنها وجـود داشـته باشد.
با نگاهی به یک بنای متعلق به دوره اسلامی مثلاً یک خانه، در مناطق مختلف اسلامی، عمان، عثمانی، ترکیه، عراق، تونس، همگی دارای مشخصات مشترکی در نمای بیرونی هستند، علی رغم تفاوتها می توان به سادگی بیرون خانه پی برد، بدنه بیرونی را از مصالح بومی نظیر خشت و آجر پوشانده اند و دارای یک نمای سفید و ساده می باشد گویی که درون خانه نیز چونان بیرونش ساده و بی آلایش است، تنها عنصر بیرونی که توجه هر عابر و رهگذری را جلب و یا دعوت می کند سردر ها و ورودی زیبای بناست که با تزئینات مختلفی پوشانیده شده است.
ـ جدول شماره :1 مشخصات عمومی نمونه ها
-1 نماسازی:
با نگاهی به یک بنای متعلق به دوره اسلامی مثلاً یک خانه، در مناطق مختلف اسلامی، عمان، عثمانی، ترکیه، عراق، تونس، همگی دارای مشخصات مشترکی در نمای بیرونی هستند، علی رغم تفاوتها می توان به سادگی بیرون خانه پی برد، بدنه بیرونی را از مصالح بومی نظیر خشت و آجر پوشانده اند و دارای یک نمای سفید و ساده می باشد گویی که درون خانه نیز چونان بیرونش ساده و بی آلایش است، تنها عنصر بیرونی که توجه هر عابر و رهگذری را جلب و یا دعوت می کند سردر ها و ورودی زیبای بناست که با تزئینات مختلفی پوشانیده شده است.
در شیراز نمای درونی خانه ها دارای سه بخش ازاره- جرز و بازشوها - رخبام یا شیر سر است.
-1-1 ازاره های سنگی:
در دوره زندیه ازاره های سنگی با نقوش ترنج حجاری شده است و از قطعات سنگهای بزرگ با ضخامت حدود 20 تا 30 متر و طول حدود 1 تا 2 متر در ازاره ها استفاده شده است که سنگها عموماً به صورت خوابیده که محور طولی آنها موازی زمین است در پای دیوارها قرار گرفته است ( ارگ کریم خانی). نقش دیگری که مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین نقش شیر و باز شکاری حجاری شده و برجسته است.( خانه محتشم و عمارت دیوانخانه) در دوره قاجاریه ازاره دارای سه قسمت پاشنه یا زیر پا یعنی سنگ زیرین که روی زمین قرار گرفته است ، بدنه یا وادار و
خاقانی یا رو دری که روی وادار قرار دارد و به جهت جلوگیری از افتادن وادار استفاده می شود، میباشد. بیشتر از سنگهای گندمک با ضخامت حدود 8 تا 10 سانتیمتر در ازاره ها که به صورت ایستاده ( محور طولی عمود بر زمین) استفاده شده است. سنگهای ازاره اغلب دارای حجاری خاصی نمی باشد و بیشتر دارای خطوط ساده دور تا دور بدنه که تشکیل یک قاب
مستطیلی را می دهند (قسمت میانی ازاره) با سطح
بدون نقش و تیشه ای شده هستند. همچنین پشت ازاره
ها نیز خالی است و به عنوان صندوقه استفاده می شود. شکل -1 حیاط یک
از دیگر نقوش مورد استفاده در سنگ های ازاره نقوش خانه
هندسی و اسلیمی، ترنج و سینه باز است که به صورت عکس: مؤلف
مشبک های زیبا اجرا شده است و بیشتر جهت تأمین
نور فضای پشت آن مورد استفاده قرار گرفته است نظیر شکل -2 خانه شفیعی،
سنگهای پله ها و زیرزمین ها.
بخشهای مختلف ازاره
مأخذ: مجتبی معماری
شکل -3 خانه یزدی، نقش حجاری ازاره
مأخذ: دانشجویان معماری بیضاء
-1-2 قوسها:
قوسهای بکاررفنه در خانه ها شامل موارد زیر است:
قوسهای تزئینی : که قوسهای گل نو چهار قسمتی شش قسمتی و هشت قسمتی در
اوایل قاجار قوسهای هلالی در اواخر قاجار استفاده شده.
قوسهای باربر: بیشتر قوسهای نیم دایره و پنج او هفت استفاده شده است.
به طور کلی در اوایل قاجار از قوسهای نوک تیز در ورودی بنا و راهروهای دوطرف تالار و نقش ترنج دوره زندیه در کنار قوسهای نیم دایره و گل نو قاجاری استفاده می شد(خانه زینت الملوک، نارنجستان و ...) و سپس بیشتر از قوسهای نیم دایره و در نهایت هلالی استفاده شد.
شکل -4 انواع قوسهای بکاررفته در خانه ها
-1-3 طراحی بدنه فضای داخلی خانه:
آنچه مسلم با ورود به خانه، فضای امن،آسایش، آرامش، تولد و مرگ انسان، نماد ابدیت و بهشت، با فضایی مواجه می شویم که تزئین بخشی از کمال طلبی انسان در آن است. به دلیل محدودیت در شکل و ابعاد زمین و توان مالی شخص ساکن چهار جبهه ساختن خانه که نشانه کمال در خود و خانه اش و یک مسأله اقلیمی بو ده است - چون چهار فصل سال را دریک خانه جمع می کند و یک جهان کوچک را برای خود می سازد- را با بدنه سازی در دیوارهای بدون اتاق خانه تجسم می بخشیده است.
باایجاد طاقنماهایی متنوع در سایر جبهه ها نمایی از اتاق را در تمامی خانه ایجاد می کرده است.
به عنوان نمونه در خانه عطروش (عطرفروش) در واقع با طراحی بدنه های آزاد با طاقنماهای مزین به تزئینات کاشی کاری با مضامین داستانی و اساطیری نظیر جنگ رستم و خاقان چین، شاپور ساسانی، حضرت یعقوب و داستان یوسف در چاه، داستان فروش یوسف، تصاویر پادشاهان قاجار و ... مسیری را برای شخص وارد شونده به فضای خانه تعریف می کند که با عبور از آن و دیدن این نمایشگاه زیبا طولانی بودن مسیر برای رسیدن به فضای مورد نظر قابل تحمل می یابد و دلیل دوم توجه به تزئین درون فضا در مقابل سادگی برون به عنوان یکی از ویژگیهای معماری اسلامی است.
همچنین علاوه بر نقوش کاشیکاری از تزئینات آجرکاری نیز استفاده شده است که دارای تنوع در تزئینات می باشد به نحوی که هر طاقنما با طاقنمای کناری از لحاظ طرح متفاوت است و این از ویژگیهای معماری قاجاری شیراز می باشد و در شهرهای اصفهان، یزد و قم دیده نشده است.
- 2 ستون ها:
تحول فرم و جنس و تزئینات ستون ها از دوره صفویه تا قاجار به این صورت بوده است که در دوره صفویه با ستون های چوبی متشکل از سه قسمت پایه ستون سنگی، قلم ستون چند وجهی و سرستون با تزئینات مقرنس چوبی مواجهیم. در دوره زندیه در شیراز در خانه ها و سپس سایر ابنیه حکومتی و تفریحی و مذهبی با ستون های سنگی و چوبی یکپارچه بدون پایه ستون و سرستون حجاری شده به شکل مقرنس و در پاره ای موارد به شکل پله ای با بدنه مارپیچ یا ساده استفاده شده است. که این ستونها در ابنیه مسکونی و حکومتی به تعداد دو ستون در جلوی ایوان اصلی استفاده شده است.( خانه محتشم، عمارت دیوانخانه، ارگ کریم خانی که ستون های چوبی هرسه بنا توسط آقا محمد خان قاجار پس از فتح شیراز با تهران انتقال داده شد و در کاخ وی استفاده شدند و به جای این ستون ها از ستون های سنگی در ارگ کریم خانی استفاده شده است که شبیه ستون های عمارت چهل ستون اصفهان است اما بدون پایه ستون سنگی)
شکل -5 تزئینات آجرکاری و کاشیکاری بدنه حیاط بالا: خانه شفیعی، وسط:خانه عطروش و پایین
یک خانه در بافت . عکس: مؤلف
شکل -6 تزئینات بدنه حیاط خانه عطروش
در دوره قاجاریه تقریباً از فرم ستون های زندیه استفاده شده است با همان طراحی سرستون به شکل مقرنس که بعدها استفاده از ستون های چوبی با نمای گچ و مقطع دایره و سرستون های گچبری شده با نقش گلها معمول شد که در جلوی تالار اصلی و ایوان آن خود نمایی میکند و وظیفه حمل تیر حمال ایوان را بر عهده دارد. تنه این ستونهای چوبی با نمای گچی ساده است و فقط اندود گچ روی لایه کاهگل زیرین به آن جلوه ای زیبا داده است و تحت فشار ناشی از تیر حمال با سطح زیر خود اتصال دار. این ستون ها فاقد پایه ستون می باشند که از ویژگی های این دوره در بناهای مسکونی این است که ستون ها فاقد پایه ستون هستند. نوعی دیگر از ستونهایی که استفاده شده است، پیلکها یا شبه ستونها می باشند که بیشتر جنبه تزئین دارند و در گوشه و تقاطع دیوارها یا در جلوی اسپرها استفاده شده اند. پیلکها یا ستون نماها به دو صورت اجرا شده اند، در یک نوع دارای پایه ستون شبیه گلدان از سنگ حجاری شده گندمک و بدنه و سرستون است که با آجر یا کاشی تزئین شده است.
و در نوع دیگر بدون پایه ستون گلدانی است و دارای تزئینات کاشی کاری است.
شکل -7 راست: پیلک با نقش کاشی وسط: ستون چوبی با نمای گچبری شده چپ: ستون چوبی با سرستون مقرنسی عکس: مؤلف
-3 کف سازی :
کف سازی در خانه ها بر حسب موقعیت ، اهمیت، کارکرد فضا متفاوت می باشد و در هر مورد بالا وظیفه و کارکرد کف سازی فرق می کند، و برخی کارکردهای آن به صورت زیر می باشد:
Ü پوشش فضا
Ü نشان دادن ارزش و اهمیت و تفاوت فضا
Ü تعیین حریم های خصوصی و نیمه خصوصی و عمومی درخانه
Ü زیبایی
Ü تمیزی
Ü ایجاد ضوابط خاص در نوع حرکت و نوع افراد استفاده کننده
Ü آسایش فرد و حفظ محرمیت
Ü سهولت در استفاده فرد از فضا
تمامی موارد گفته شده برحسب نوع مصالح کاربردی، نحوه و فن اجرا، نقش، رنگ مصالح تعیین می شود تا اهداف بیان شده محقق گردد.
وقتی فردی گذری را طی می کند که دارای کف خاک کوبیده شده یا سنگ فرش بوده است و در برخی مواقع در جلوی برخیخانه ها از آجر فرش نیز استفاده می شده است، وارد فضای هشتی که می شود با کف سازی متفاوتی از جنس آجر فرش یا سنگ فرش مواجه می شود، دالان پرپیچ هشتی را می گذراند و باز باکف سازی متفاوتی در حیاط مواجهمی شود که عموماً از جنس سنگ تیشه ای است با ترکیب بندی درهم یا از آجر های ختایی مفروش شده است تا علی رغم زیبایی، سهولت تمیز شدن نیز مد نظر باشد.
نوع بعدی کف سازی که کاملاً متفاوت با دو نمونه قبلی است در راهرو های ورودی کنار فضاها دیده می شود، در این راهرو ها با استفاده از کاشیهای تک رنگ سفید، آبی وسیاه به شکل شطرنجی کف سازی اجرا شده است که حریم خصوصی و نیمه
خصوصی رااز هم جدا می کند و شخص با قرار گرفتن در این فضا با تفاوتی که در کف احساس می کند تغییر ماهیت فضایی را درک می کند و دوم پی به اهمبت فضای بعدی می برد و خود را آماده مواجهه با فضای مهم تر از حیاط می کند. همچنین ببا اختلاف ارتفاع چند سانتی متری که دارد نگاه فرد را متوجه خود می کند و از ورود یک مرتبه به فضای بعدی جلوگیری می نماید و در واقع محرمیت افراد درون فضا را نیز حفظ می کند.
در برخی مواقع در لبه این کف فرش ها از کاشی های 4*4سانتیمتری به طول 20 سانتیمتر استفاده شده است که به منظور استحکام بیشتر کاشی های کف و کنده نشدن آن در موقع برخورد پای شخص به آنها همچنین زیبایی می باشد.
نمونه دیگر این نوع کف سازی ها در کف در-پنجره ها اجرا شده که دارای همین ویژگی می باشد و برخی مواقع کاشی های زیبایی با نقوش اسلیمی استفاده شده است.(خانه توکلی، بصیری) کف اتاقها به سه صورت اجرا شده است:
Ü استفاده از آجر های مربع شکل با ابعاد حدودً 20*20 سانتیمتر
Ü اجرای یک لایه گچ بر روی آجر فرش کف اتاق
Ü استفاده از کاشیهای تک رنگ به رنگهای فیروزه ای و سفید یا آجری. که این نوع کف فرش ها بیشتر در تالارها و ارسی خانه ها و یا حوضخانه ها اجرا می شده است.
شکل -8 کف در-پنجره خانه توکلی با کاشی های منقوش *ایجاد اختلاف ارتفاع چند سانتی متری کف در- پنجره با کف اتاق به علت ایجاد
تفاوت فضایی و همچنین حفظ محرمیت اهل خانه با جلب توجه نگاه فرد وارد شونده به خود، بوده است.
عکس: مؤلف شکل -9 کف آجری حیاط یک خانه
شکل -10 کف در پنجره خانه بصیری با کاشی تک رنگ مأخذ: مجتبی کشفی
-4 تزئینات در-پنجره ها:
تمامی در پنجره ها و ورودی های خانه ها دارای یک قاب مستطیل شکل و کتیبه مستطیل بالای آن می باشد که عموماً بالای پنجره ها
دارای تزئینات آجرکاری و کاشیکاری است که به صورت یک کتیبه مستطیل شکل در بالای پنجره قرار گرفته است و در برخی مواقع که در پنجره دارای بخش ثابت منحنی است فاصله قوس تا قاب مستطیل شکل دور در پنجره را نیز با تزئینات آجری یا کاشی مزین کرده اند که البته در صورت وجود هردو کتیبه از لحاظ تزئینات و نقش متفاوتند.
نوع دیگر، قاب بندی آجری در اطراف پنجره است که مربوط به اواخر قاجار می باشد و این نوع قاب بندی را در دوره پهلوی به وفور داریم.
