بخشی از مقاله
ترکیب چشم نواز لا جورد و فیروزه در پیکره هنر کاشیکاری ایرانی بی تردید شاخصه ماندگار این هنر در بناهای تاریخی مقدس در اذهان بازدیدکنندگان از آنها می باشد .این هنر ارزشمند ایرانی اسلامی یادآور عظمت مساجد و بناهای مذهبی می باشد که مزین به کتیبه ها و کاشی کاری هایی با آیات شریفه و اسما متبرکه بوده که در طی قرن ها و در سلسله های حکومتی مختلف دوران پر شکوهی را در عرصه فرهنگ غنی ایران به ظهور رسانده و در زمره آثار ثبت شده در میراث جهانی بشری قرار گرفته اند .این مقاله تلاش دارد تا به جهت اصالت ایرانی و معروفیت جهانی هنر کاشیکاری ایرانی مروری بر تاریخچه سیر تحول هنر کاشیکاری بر بناهای مذهبی بر مبنای شیوه کتابخانه ای به همراه رصد میدانی برخی از آثار به جا مانده از آن دوران تلاشی برای شناساندن این هنر اصیل ایرانی اسلامی و مرور تاریخی آن داشته باشد
واژگان کلیدی: هنر کاشی کاری، اماکن مقدس و مذهبی ، معماری ایرانی اسلامی.
-1 مقدمه
اسلام به عنوان آخرین دین الهی و کامل ترین آن با زحمات بی بدیل رسول االله - ص - و اهل بیت مطهرشان نهادینه شد. اصولا دین اسلام دین ساده زیستی است. زندگی رسول اکرم - ص - و امامان معصومین - ع - بر اصول ساده زیستی بوده است . بررسی ها نشان می دهد. مساجد اولیه شامل قطعه زمینی به شکل مربع یا مربع مستطیل بود که اطراف آن را محصور کرده و حوضی برای وضو گرفتن در میان آن ساخته و سقف یاز یا دیگر مصالح ساختمانی به عنوان پوششی مسقف ابتدایی بر بالای آن قرار داده بودند. بعدها تقابل مسلمانان با فرهنگ ها و آشنایی آنان با هنر ملل باعث ایجاد تحول در حوزه مساجد و ساخت کاخ ها به خصوص در دوره حکومت امویان شد . گسترش اسلام آنان را وادار کرد که بار دیگر ملل دنیا رفت و آمد برقرارکنند و با صنعتگران و هنرمندان ایران، مصر، یونان، سوریه، ایتالیا و دیگر کشورهایی که سنن گوناگون و سابقه دیرینه صنعتی و هنری داشتند آشنا گردند و این خود زمینه ساز ورود هنرهای ملل دیگر تازه مسلمان شده و تبادل آن با یکدیگر حول باورهای مقدس مشترک می گردید. صنعت کاشیکاری هم از هنر طرح و نقش ایرانی بر سقف ها و دیوارهای کاخ ها و اماکن مقدس ایرانی نشات گرفت و در سلسله های ایرانی بعد از اسلام به اوج شکوفایی خود رسید به طوری که اکنون جز هویت جدایی ناپذیر معماری مسلمانان گشته است.
-2 فرآیند روش تحقیق و پژوهش
برای بررسی سیر تحول و هنر معماری اصیل ایرانی و اسلامی و سلسله حکومت ها از شیوه تحقیق در متون تاریخی بهره گرفته شده است و از کتاب هایی که در این زمینه نوشته شده مانند، معماری اسلامی تالیف هیلن براند یا آشنایی با معماری اسلامی ایران تالیف پیرنیا به عنوان منابع مستند استفاده شده است . در مورد تاریخچه و سیر تحول هنر کاشیکاری کثرت کتاب ها و متون تاریخی موضوعی قابل توجه است ومنابع مورد استفاده در این تحقیق کتابها و مقالاتی مانند تزیینات آجر کاری در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی و ایلخانی اثر عباس شکفته یا هنر مقرنسسازی در آثار معماری ایران، مجله موزهها اثر ج . انصاری اشاره کرد . پژوهش حاضر از نوع مطالعاتی کتاب و تحقیقاتی و مبتنی بر نوشته ها و مستندات تاریخی و بناهای تاریخی بر جای مانده در اقلیم ایران یا سرزمین های تحت سیطره سلسله های ایرانی دوران اسلامی از ابتدای صدر اسلام تا کنون است و اطلاعات بیشتر به شیوه کتابخانه ای و اسناد مکتوب جمع آوری شده است که درصدد شناخت بیشتر این هنر و روند شکل گیری آن هستند تا با زیبایی ها و جلوه های هنری ارزشمند این صنعت در دوران اسلامی با تاکید بر شکوه و عظمت بناهای مذهبی آشنا یی بیشتری حاصل شود.
-3 هنر کاشی کاری
کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات سازه های آبی و ساختمانهای عادی می باشد. استفاده از کاشی کاری در هنر معماری اسلامی بسیار رایج است و طرحهای جالب و بی نظیر، تا حدودی باعث عدم رشد و کشف تزئینات خشتی و گچی را شد. استفاده گسترده از کاشی به نحوی که روی دیوار را کاملا بپوشاند در سلسله سلجوقیان به کار گرفته شد. کاشی کاری به صورت هنر تزئینی در ایران و بعدها در سایر کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از ویژگیهای برجسته معماری مسلمانان به شمار رفت - شکفته، . - 8: 1393 کاشیهای که برای تزئین بناهای مذهبی به کار میرفت عموما به سه دسته تقسیم می شد:.
الف - کاشی معرق: با تلفیق تکههای کوچک گوناگون ساخته میشود که بر اساس طرح اصل، یکایک تراشیده میشود و در جای معین آن نصب میگردد.
ب - کاشی معقلی: دارای طرحهای هندسی است و از تلفیق اشکال هندسی ساخته میشود.
ج - کاشی خشتی - هفت رنگ - : از تلفیق خشتهای ظریف لعاب دار که هر یک از آنها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته میشود و از قرن پنج هجری قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخههای هنر اسلامی نیز ترقی نمود.
-4 پیدایش هنر کاشی و کاشی کاری پس از حضور اعراب در ایران
اعراب مسلمان در سال 26 هجری قمری در زمان حکومت حاکم دومشان بر اصفهان وارد شدند. این شهر در آن عصر کانون مسلمانان ایران بود و تا سیصد سال زیر نفوذ حاکمان باقی ماند به طوری که تاریخش با تاریخ بغداد توام گردید. اسلام سالیان بعد با وجود مخالفت مردم با حکام وقت به اهتمام اهل بیت رسول االله ص به سرعت در ایران پیشرفت می کرد. گسترش اعتقاد مردم نسبت به خدای یکتا و پیغمبر او محمد - ص - و دستورات دین مبین اسلام سبب توسعه هر چه بیشتر بناهای مذهبی می شد. مراکزی که از دوره ساسانیان باقی مانده بودند به مساجدی تبدیل می شدند که معماری آنها با معماری ساسانی هماهنگ بود.
ذوق معماران ایرانی آنچنان به تکامل زیبایی شناسی بنای مسجد آغاز شد که ابتدا مساجد به صورت یک ایوانی و در اندک زمانی به چهار ایوانی تبدیل گشت و گسترش روز افزون معماری ایران به نقاط نفوذ پذیر اسلام کشیده شد. در سال 205 هجری طاهر ذوالیمینین در خراسان حکومتی مستقل ایجاد کرد و سلسله طاهریان را بنیان نهاد. از این رو می توان قرن سوم هجری را سر فصل تجدید استقلال ایرانیان شمرد. این استقلال به تدریج قوت گرفت و دوره هایی چون صفاریان ، سامانیان ، آل بویه و غزنویان را پشت سر گذاشت و دست اعراب را به طور کلی از ایران را تا حدودی کوتاه کرد ولی به واسطه انتشار و گسترش دین مبین اسلام این دین در روح ایرانی به جا ماند و ایرانیان تعلیمات فرهنگ غنی اسلام نه اعراب را برابر فرهنگ غنی ذوق خود پذیرفتند و تمدن و اندیشه خود را در روح او جای دادند.
بنابر این هنر اسلامی در آغاز پیدایش از ویژگی های هنری و معماری خاص ایرانیان برخوردار گردید. - هیلن براند، . - 81 :1377 یکی از آن ویژگی ها هنر کاشی سازی و کاشی کاری بود که در تزئینات مساجد، مدارس، مقابر و اماکن متبرکه و کاخ های با عظمت دوره های مختلف به کار برده شد. ایرانیان تا پیش از رواج کاشی کاری بناهای خود را با نقاشی و رنگ تزئین می کردند . این نقاشی و رنگ از گل و بوته منظره و از این قبیل موضوعات تجاوز نمی کرد. نقاشی روی دیوار تا حدود قرن چهارم هجری قمری ادامه یافت اما در این اوان رفته رفته کاشی کاری جای آن را گرفت و نقش مهمی در معماری ایران پیدا کرد. کاشی هایی که تا سده های چهارم و پنجم
