بخشی از مقاله
بررسی کیفیت آب رودخانه ارس (فلزات سنگین ) براي توسعه آبزي پروري دشت مغان
چکیده
رودخانه ارس یکی از 5 رودخانه مهم مرزي ایران است . عبـور ایـن رودخانـه از کـشورهاي ترکیـه، ارمنستان، آذربایجان،ایران با تخلیه فاضلاب هـا خـصوصا پـساب هـاي صـنعتی (فلـزات سـنگین) نگرانیهاي زیست محیطی به همراه داشته است. نمونه برداري أب رودخانه در محدوده استان اردبیل در سال 1387 به مدت یکسال و بصورت ماهانـه انجام شده است. نتایج نشان داد میانگین -اشتباه معیارفلز سرب (0,065-0,013) فلزروي (0,063-0,049) فلزأهن(1,119-0,149) فلز مس (0,008-0,002) فلزنیکل (0,005-0,000) فلزکادمیم (0,010-0,000) تعیین گردید. فلزات سنگین موجود در آب رودخانه ارس در حدود مجـاز آبهـاي سـطحی و بـراي محـیط زیـست کپورماهیان مناسب تشخیص داده شد.
واژه هاي کلیدي : رودخانه ارس ، فلزات سنگین ،آب ،آبزي پروري
مقدمه
حوضه آبریز رودخانه ارس در کشورهاى ایران، ترکیه ، ارمنستان و جمهورى آذربایجان قرار دارد. این رودخانه جزء 5 رودخانه مهم مرزي ایران است که از کوه هاي ارز روم در ترکیه سرچشمه میگیرد و از مرز ترکیه، نخجوان و ارمنستان گذشته و پس از گذر از مرز ایران به جمهوري آذربایجان و با اتصال به رودخانه کورا به دریاي خزر میریزد. با توسعه روز افزون فعالیت هاي انسانی و عبور این رودخانه از چند کشور در سالهاي اخیر با تخلیه فاضلاب ها و پساب هاي صنعتی، شهري و کشاورزي سبب گردید که نگرانیهاي زیست محیطی به همراه داشته باشد. فلزات سنگین از جمله آلایندههاي آب میباشد که بدلیل اثرات سمی و ایجاد تجمعات زیستی (غیرقابل تجزیه بیولوژیکی با تجزیه بسیار کند) از خطرناكترین آلایندههاي آب محسوب می گردد. از آنجائی که این رودخانه یکی از متنوعترین زیستگاه هاي نادر کشور محسوب می شود. هرگونه آلودگی در آن بسرعت در تنوع زیستی اکوسیستم رودخانه تاثیر نامطلوبی 1خواهند گذاشت، از طرفی از آب این رودخانه براي کشاورزي وپرورش ماهیان گرمابی در استان اردبیل استفاده می گردد، بنابراین آگاهی از نوع و میزان آلاینده (فلزات سنگین) ضمن ارائه راهکارهاي مناسب جهت به حداقل رساندن آن با برنامه ریزي مناسب جهت استفاده از آب رودخانه براي اهداف آبزيپروري نیز ضروري است.
مواد و روش ها
نمونه برداري آب رودخانه در محدوده استان اردبیل در سال 1387 به مدت یکسال و بصورت ماهانه از سه ایستگاه انجام گردید.ظروف نمونه برداري آب از جنس پلی اتیلن وبصورت سطحی نمونه برداري صورت می گرفت. قبل از نمونه برداري ظروف با اسیدنیتریک (1-1) شسته و با الصاق کد جهت نمونه برداري آماده می گردید.
روشهاي نمونه برداري آب با استفاده از استاندارد صورت گرفت.
فلزات مورد اندازه گیري با استفاده از دستگاه جذب اتمی مجهز به سه سیستم (شعله ، گرافیتی و سیستم بخار با لامپ زمینه دوتریم) در آب اندازه گیري گردید.
در تمام آزمونها از مواد شیمیایی خالص ازشرکت آلمان خریداري و آنالیز انجام می شد.
مقایسات آماري با استفاده از نرم افزار و جدول تجزیه واریانس یکطرفه صورت گرفت. مقایسه میانگین ها با آزمون در سطح 5 درصد انجام شد.
نتایج
اندازه گیري فلزات از 36 نمونه آب رودخانه ارس تنها 5 نمونه ، (سرب)، 12 نمونه (روي) و 5 نمونه (نیکل)،9 نمونه (مس)،14 نمونه (آهن)، کادمیم 0) نمونه) توسط دستگاه جذب اتمی دتکت شد. حداکثر مقادیر فلزات سرب (مربوط به ایستگاه 1 در ماه شهریور) بمیزان 0,409 میلی گرم بر لیتر، روي (در ماه اسفند مربوط به ایستگاه 3 )بمیزان 1,75 میلی گرم بر لیتر ، مس (مربوط به ایستگاه 2 در ماه آبان) بمیزان 0,079 میلی گرم بر لیتر ، آهن ( ماه آبان مربوط به ایستگاه 1 )بمیزان 0,26 میلی گرم بر لیتر ، نیکل (در ماه تیر مربوط به ایستگاه (1 بمیزان 0,023 میلی گرم بر لیتر تعیین گردید.
براساس بررسیهاي آماري آنالیز واریانس هیچگونه اختلاف آماري معنی داري بین ایستگاههاي رودخانه ارس، بین ماههاي نمونه برداري و بین فصول براي فلزات سرب ،روي و نیکل دیده نشد.
نتایج بدست آمده فلز کادمیم در حد ناچیز و حد تشخیص دستگاه نبود.
فلز آهن رودخانه ارس در با استفاده از آنالیز واریانس اختلاف آماري معنی داري بین ماهها، دیده شد.یعنی نتایج ماهانه متفاوت بود و بر اساس آزمون دانکن نتایج میانگین هاي ماهانه به 3 گروه دسته بندي گردید( در سطح .( 0,05 همینطور تغییرات فصول اختلاف معنی دار آماري دیده شد .نتایج میانگین هاي فصلی بر اساس آزمون دانکن به سه گروه ،( گروه 1شامل فصول بهار ،تابستان و گروه 2 زمستان و گروه 3 فصل پاییز)تقسیم بندي گردید. ولی با همین آنالیز هیچگونه اختلاف آماري معنی داري بین ایستگاهها دیده نشد.
فلز مس براساس بررسی آماري آنالیز واریانس هیچگونه اختلاف آماري معنی داري بین ایستگاهها، ماهها دیده نشد.ولی با استفاده از همین آنالیز،فلز مس در آب رودخانه در فصول مختلف اختلاف آماري معنی داري دیده شد ).یعنی نتایج درفصول مختلف متغیر بود و بر اساس آزمون دانکن نتایج میانگین هاي فصلی به دو گروه دسته بندي گردید. فصول بهار،تابستان وزمستان بافصل پاییزمتفاوت بود.(در سطح .( 0,05
براساس میانگین نتایج سالانه ترتیب نزولی فلزات آب رودخانه ارس بشرح زیر تعیین شد:
با توجه به شکل فوق حداکثر مقادیر فلزي بترتیب در ماههاي آبان و آذر( آهن) و ماه مرداد (سرب) در ایستگاه یک نشان می دهد.
شکل فوق حداکثر مقادیر فلزي بترتیب در ماههاي بهمن ( آهن) و ماه مرداد (سرب) در ایستگاه دو نشان می دهد.
شکل فوق حداکثر مقادیر فلزي بترتیب در ماههاي آبان، آذر و دي ( آهن) و ماه اسفند ( روي) در ایستگاه سه نشان می دهد.
بحث
فلز سرب در زمره شبه فلزات(متالوئید ها) بوده ودر سوخت وسازبدن جانداران نقشی به عهده ندارد ).سـرب از طریق ضایعات صنایع باتري سازي، سوخت بنزین، صنایع رنگسازي و برخی از سموم دفع آفات گیاهی حاوي سرب، به خاك و در نهایت بـه آب ، گیاه و انسان منتقل می شود.اسـتخراج سـرب و صـنایع وابـسته بـه مـصرف سـرب داراي سـهم مهمـی در آلـودگی هـوا، آب و غـذا هستند(جلالی و آقازاده،1386 ).درآبهاي سطحی، سرب به طور عمده در رسوب هاي کف و با غلظتی حدود چهار برابر بیشتر از میزان موجود در آب انباشته می شود. حلالیت ترکیبات سرب با افزایش قلیائیت و دژ آب کاهش می یابد. همچنین معلوم شده است که سمیت سرب با افزایش کلسیم و منیزیم آب کاهش می یابد (اسوبوداوا و همکاران ، .(1991میـانگین مقـدار سـرب در قـشر زمـین ،در خاکهـاي کشاورزي در اقیانوسـها در آب شـیرین و میـانگین ، و در آب زیرزمینـی گزارش گردید.غلظت سرب در اتمسفر است. A آبهاي سطحی در حدود با میانگینی در حدود گزارش شده است( واردي،.( 1376 حداکثر غلظت مجاز این عنصر در محیط زیست کپور ماهیان 0,250 میلی گرم بر لیتر تعیین شده است
میانگین فلز سرب آب رودخانه ارس در ایستگاه 1 (پشت سد اصلاندوز) و ایستگاههاي 2 (سوء آباد) و ) 3 اسلام آباد) بترتیب 0,09 ، 0,05 و 0,06 میلی گرم بر لیتر تعیین گردید.با توجه به مقادیر حد مجاز آب در منابع استاندارد و منابع استاندارد محیط زیـست ایـران (حـد مجـاز 1میلی گرم بر لیتر) میزان فلز سرب آب رودخانه مقادیر پایین تري نشان داده است.
