بخشی از مقاله
چکیده
در میان تمامی اعصار و دوره هاي مختلف هنر و معماري ایران پس از اسلام، شاید به جرأت بتوان گفت تزیینات گچبري معماري ایلخانی از مرتبه و جایگاه ویژه اي برخوردار است. ایلخلانان از حدود سال 663 تا 756 ه.ق در ایران حکمرانی کردند. تحولات عمده اي در هنر سلجوقی شاهکارهاي بسیاري در معماري و خصوصاً تزیینات وابسته به آن ایجاد کردند
از جمله مهمترین تزیینات معماري آن دوره،گچبري است که نمونه هاي بسیار زیاد و ماهرانه اي از آنها به جاي مانده است که مسجد جامع ورامین یکی از آن شاهکارهاست. این مسجد یکی از مساجد مهم تهران است که می توان در آن اوج هنر و معماري ایلخانی را مشاهده نمود. ساخت این مسجد در اوایل دوره ایلخانیان و اتمام آن به اواخر آن دوره بازمی گردد.
مسجدي چهار ایوانی و مستطیل شکل که علاوه بر کاربرد مذهبی، دینی و معنوي خود همواره از نقش سیاسی نیز برخوردار بوده است. ایلخانیان پس از گرایش به اسلام، فرهنگ مقدس اسلام را با فرهنگ غنی سلجوقیان ترکیب کرده و در محراب طاق ها و قوس هاي این مسجد گچبري هاي استادانه و ماهرانه اي خلق کردند. لذا این جستار ابتدا پس از معرفی سابقه، پیشینه و ویژگی هاي معماري مسجد جامع ورامین، به بررسی خصوصیات گچبري دوره ایلخانی پرداخته و سپس به تاثیرات برگرفته از گچبري ایلخانی به مسجد جامع ورامین می پردازد. روش تحقیق در این پژوهش اسنادي- کتابخانه اي بوده و همچنین بخش هایی از آن به صورت مطالعات و بررسی میدانی انجام شده است.
مقدمه
مسجد مهم ترین فضاي معماري در سرزمین هاي اسلامی است که علاوه بر کاربرد دینی و مذهبی و معنوي همواره از نقش اجتماعی سیاسی برخوردار بوده است. اهمیت نقش دینی و اجتماعی مسجد موجب شده است که معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره هاي تاریخی تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته براي نیایش صرف کنند. به همین جهت است که مساجد هر دوره را می توان نمونه اعلاي معماري و هنر در آن دوره به شمار آورد.
تقدیس مساجد را می توان مهم ترین عامل حفظ و بقاي ساختمان مساجد تاریخی دانست. ایرانیان پس از گرایش به اسلام فرهنگ مقدس اسلام را با فرهنگ غنی ایرانی عجین کردند و این شامل تمامی زمینه ها و از جمله معماري است. تنها چند نمونه مسجد در ایران وجود دارد که به سبک اولین مسجد اسلامی که به دست پیامبر اسلام - ص - ساخته شده، بنا شده است و پس از آن معماري ایران در مسیري شروع به حرکت که زاییده آن حرکت امروزه در جاي جاي ایران به شکل بناهاي عظیم و زیباي مسجد خودنمایی می کند که مسجد جامع ورامین یکی از نمونه هاي زیباي آن است.
یکی از دلایل عظمت این مسجد گچبري ها و تزیینات معماري است که در ساخت آن به کار رفته است. بناي این مسجد که متعلق به حدود سال 663 تا 756 ه.ق بوده است یکی از شاهکارهاي هنر ایلخانی است. ایلخانیان که از دست نشاندگان سلجوقیان و دنباله رو آنها بودند تاثیرات مهمی در هنر و معماري ایران بر جاي نهادند از جمله گچبري هاي زیبا، ظریف و آراسته اي که در بسیاري از ابنیه تاریخی و مذهبی ایران وجود دارند. در این بین مسجد جامع ورامین در بخش هاي محراب و کتیبه هاي گرداگرد آن و بخش هاي دیگر برگرفته از گچبري دوره ایلخانی می باشد.
این گچبري ها و ظرافت بکاررفته در آنها به تقدس و زیبایی این بناي شاخص و مهم تاکید کرده و اهمیت و نقش آن را دوچندان کرده است.بدیهی است با توجه به نقش اجتماعی- سیاسی مساجد که در ابتدا ذکر گردید و تاثیرات عظیم آنها در جامعه اسلامی و همچنین توجه هنرمندان هرعصر به هنرنمایی بر درو دیوار مساجد، مسجد جامع ورامین نیز از این امر بی نصیب نبوده و با گچبري هاي زیبا، ظریف و ماهرانه استادان گچبر ایلخانی زینت یافته است. این پژوهش در راستاي دستیابی به تاثیرات گچبري ایلخانی بر مسجد جامع ورامین فراهم گردیده و روش تحقیق آن نیز اسنادي- کتابخانه اي و براساس مطالعات میدانی بوده است.
مسجد جامع ورامین و ویژگی هاي معماري آن
مسجد جامع ورامین یکی از مساجد شاخص تهران است که در آن اوج هنر معماري ایلخانی به وضوح به چشم می خورد. ساختمان این مسجد در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده - اولجاتیو - که یکی از معروفترین ایلخانان مغول است آغاز شد و در اواخر دوران حکومت پسرش به پایان رسید. اولجاتیو برخلاف سایر مغولان چنگیزي به فرهنگ و هنر ایران احترام می گذاشت و براي آن ارزش قائل بود. مسجد جامع ورامین را بعداز چند قرن هنوز هم می توان اوج هنر معماري ایلخانی دانست.
مسجد چهار ایوانی و مستطیل شکلی که در محدوده اي به طول 66 وعرض 43 متر ساخته شده است و در بناي آن آجر و کاشی هاي ایرانی- اسلامی به چشم می خورد. سبک معماري این مسجد ایلخانی است که در حقیقت ادامه سبک سلجوقی بوده است. ورودي این بناي چهار ایوانی در ضلع شمالی آن قرار دارد و از طریق ایوان هاي شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می رسد. ضلع شرقی مسجد، نقش یک گذرگاه فرعی را ایفا می کند که براي عبور و مرور از آن استفاده می شده است. کتب تاریخی پایان ساخت این مسجد را به سال 726 نسبت می دهند یعنی زمان ابوسعید بهادر یا پسر اولجاتیو. به همین دلیل نام ابوسعید بر کتیبه مسجد ثبت شده ولی امروزه این کتیبه از بین رفته است. مسجد جامع ورامین در گذر زمان تخریب شده و درسال 815 هجري به دستور شاهرخ تیموري مرمت شد اما شکوه این مسجد را به شکل اولیه بازنگرداند. - آذري، . - 1368
تصویرشماره 1
همانطور که گفته شد نقشه مسجد به صورت مستطیل شکل با طرح چهار ایوانی داراي سردر رفیع و زیبا، صحن ، ایوان، رواق، گنبدخانه و شبستان است. طرح چهار ایوانی در این مسجد کاملتر شده و سپس به عنوان الگوي مناسبی در معماري مساجد مورد استفاده قرار گرفته است. تمام بنا با آجرهایی به ابعاد 24×24 سانتی متر ساخته شده و از کاشیکاري، گچبري و آجرکاري با مهارت کامل در تزیین این بنا استفاده شده است.
سردر ورودي بنا در ضلع شمالی به طرز باشکوهی ساخته شده البته پوشش تزیینی آن تماماً فروریخته است. این سردر، همانند ایوانی به دهانه 5/80 و به عمق 3/60 و ارتفاع 12 متر اجرا شده است. حاشیه هاي قوس و پایه هاي بیرونی ایوان نیز با تزیینات ستون نمایی از کاشی فیروزه اي تزیین شده است. پوشش نیم گنبد ایوان با قطاربندي، تزیین شده که بیشتر آنها فروریخته است. روي دیوارهاي جانبی ایوان تا زیر پاکار قوي نیم گنبد، بقایاي تزیینات کاشی معرق با طرح هاي اسلیمی و شیوه گره چینی به رنگ هاي آبی، فیروزه اي و لاجوردي اجرا شده است.
در بالاي مدخل ورودي سردر، کتیبه اي به خط ثلث در یک کادر مستطیلی شکل از کاشی معرق فیروزه اي در زمینه لاجوردي نصب شده که بخش عمده آن فروریخته است . کتیبه سراسري ایوان سه در به خط کوفی تزیینی از سفال بدون لعاب بر زمینه لاجوردي است که در لابلاي حروف با کاشی فیروزه اي نقوش اسلیمی نشانده اند. این سردر با سردرهاي مسجد جامع نطنز، اشترجان و مسجد مظفري کرمان قابل مقایسه است. بعد از سه در ورودي، هشتی گنبددار مربع شکلی به طول و عرض 6 متر قرار دارد که از طریق آن می توان به صحن دنباله هاي شرقی و غربی شلع شمالی راه یافت. در این هشتی، راه پله اي وجود دارد که به پشت بام و در گذشته به انتهاي مناره ویران شده راه پیدا می کرد.
