بخشی از مقاله
«مقدمه»
اين تحقيق را به اين علت انتخاب نموده‌ام كه شهرستان كاشان از لحاظ فرهنگي و هنري تاريخچه‌اي كهن و پربار با تمدني چند هزار ساله دارد، كه از تپه‌هاي سيكل آغاز مي‌شود و به تزئينات بسيار ظريف و زيبا در بناها مي‌رسد. اين امر باعث مي‌شود تا هنر دوستان و دانشمندان كشورهاي ديگر را از دير باز به خود جلب نمايد.
براي انجام اين تحقيق محدوديتهاي بسياري وجود داشت، با كمبود منابع مواجه بودم اين تحقيق به صورت ميداني و كتابخانه‌اي صورت گرفته است.
منابعي كه براي اين تحقيق استفاده كرده‌ام عبارتند از كاشان مرواريد كوير، بهشتي در حاشيه كوير، آثار تاريخي شهرستان‌هاي كاشان و نطنز
تعداد 11 عكس در اين تحقيق به چشم مي‌خورد، اين تحقيق شامل سه فصل مي‌باشد.
فصل اول شامل سه بخش مي‌باشد، كه به بررسي معماري، وضعيت جغرافيايي و قدمت تاريخي خانه هاي كاشان مي‌پردازد.
فصل دوم نيز شامل سه بخش مي‌باشد كه در اين فصل گچبري، مصالح گچبري و نحوة اجراي گچبري بررسي شده است.
در فصل سوم ويژگي و امتياز گچبري خانه هاي كاشان در دوره قاجار بررسي شده است.
هدف من از انجام اين تحقيق اين است كه بتوانم راه تمامي كساني كه براي هنر اين مرز و بوم تلاش كرده‌اند را ادامه دهم و براي شناساندن هنرهاي نه تنها كاشان بلكه شهرهاي ديگر ايران كوشش كنم و اميد آن است كه از اين راه سر بلند بيرون آيم.
در شهرهاي ايران بناهاي بسيار زيبا وجود دارد كه هر يك به نوبه خود بي نظير است اما آنچه كه در اين شهر توجه من را به خود جلب نموده اين است كه هنر گچبري در معماري خانه‌هاي كاشان بي نظير است.
اهميت و ضرورت انجام اين تحقق شناساندن تزئينات گچ بري بر روي خانه‌هاي قديمي دوران قاجاريه در شهر كاشان به مردم آن شهر و به مردم ساير ملل و جوامع ديگر است.
فراهم آوردن زمينه فرهنگي و هنري درباره‌ي تاريخچه كاشان، آثار باستاني آن و پرداختن به جزئيات هنرها و ايجاد علاقه در مردم آن شهر كه هر چه بيشتر به هنر شهر نشان اهميت داده و آگاهي پيدا كنند به اينكه هر يك از اين هنرها و اين نقوش با چه زحمات و مشتقهايي با حداقل امكانات مشكلات فراوان بوجود آمده‌اند تا خود آنها قبل از ميراث فرهنگي يكي از نگهدارندگان خوب اين آثار باشند. در زمينه هاي هنري ايران هر چقدر هم كه تحقيق و تخصص نماييم باز هم جاي تفكر و تامل باقي است.
فصل اول
بررسي خانه هاي تاريخي كاشان
در دوره قاجار
الف - معماري خانه‌هاي كاشان
شهر كاشان به علت استقرار در جوار كوير، داراي اقليم گرم و خشك با تابستانهاي بسيار گرم و زمستانهاي بسيار سرد است. به همين جهت معماري يافت قديم‌اش متناسب با اوضاع اقليمي و آميخته‌اي از هنرهاي تزئيني مايه گرفته است. معماران كاشان در روزگار گذشته، با توجه به پايبندي مردم كاشان به اعتقادات ديني، خانه‌ها را در عين حال كه داراي فضاي باز، گسترده و روح بخش مي‌باشد طوري طراحي نموده‌اند كه زندگي در هر واحد ساختماني را در فصول چهارگانه كاملا قابل تحمل و آسان مي نموده است.
خانه ها اكثرا داراي سردر ورودي با درهاي مزين به كوبه‌هاي زنانه و مردانه هشتي ودالاني منكسر بود كه اندرون خانه را از ديد نامحرمان دور مي‌داشت.
اغلب خانه‌ها داراي اندروني و بيروني و متشكل از حياتهاي مشجر و وسيع بودند. اتاقهاي سه دري، پنج دري متناسب با فصول مختلف در اطراف حياط جاي مي‌گرفتند. از جمله مهمترين فضاهاي اين خانه، ايوانها و تالار بزرگ بود كه در ضلع شمالي و جنوبي حياط ساخته مي‌شد. درها و پنجره‌هاي اين تالار واتاقها معمولا با انواع پنجره‌هاي زيبا با شيشه هاي الوان و اشكال مختلف متناسب با موقعيت فصلي اتاقهاي خانه زينت مي‌يافتند.
احداث سردابه‌هاي بزرگ جهت استفاده در تابستهاي گرم و ايجاد هواكش در پشت سردابه‌ها از جمله خصوصيات معماري خانه‌هاي قديمي كاشان است.
با توجه به وضعيت جغرافيايي وآب وهوائي منطقه كويري خانه‌ها را گود مي‌ساختند تا بنا عايق حوارت و صدا باشد كه به اين روش ساخت گودال باغچه گويند.
براي نمونه خانه عباسيان در زمين 5 هزار متر مربع با زير بناي 7هزار متر مربع به صورت گودال باغچه ساخته شده است.«تصويرشماره1»
بافت سني كاشان متشكل از كوچه‌هاي پيچ در پيچ با ديوارهاي بلند خشتي است كه تقريبا در فواصل مختلف مسقف مي‌باشد اين سبك معماري به سبب موقعيت خاص جغرافياي بهترين فرم معماري كويري است زيرا از طرفي از هجوم بيرحمانه شنهاي داغ و طوفانهاي كويري مي‌كاهد و از سوي ديگر هنوز سرماي زمستان را مهار مي‌نمايد.
كاشان يكي از شهرستانهايي است كه در آنجا نمونه‌هاي جالبي از شاهكارهاي هنر ايران يافت مي‌شود. آثار معماري كه در اين شهر باقي مانده معدودي از دوره صفويه و بقيه از آثار دوره قاجاريه است.
خانه‌هاي برزگ قديمي ساز و ساختمانهاي باشكوه كه تاكنون با طرح و نقشه اوليه خود بدون تغييرات مهمي باقي مانده است عموما متعلق به زمان قاجاريه يعني از عهد سلطنت فتحلي‌شاه تا آغاز دوره مشروطيت مي‌باشد.
هر چند دوره قاجاريه دوره ركود و تنزل فنون معماري ايران بشمار مي‌رود. در شهر كاشان به دليل خرابيهاي حاصل از زلزله، نياز به ساخت بناها و ساختمانهاي جديد موجب مي‌شود كه يك نوع فعاليت وسيع و همه جانبه‌اي در فنون معماري مشاهده گردد.
اين فنون آميخته‌اي با مزاياي خاص اقليمي بوده و با هنرهاي تاريخي و محلي مزين و گشته است.
گروهي از دانشگاهيان تهران در نتيجه بازديد بررسيهاي علمي به وسيله كتاب سرپرستي كارشناسان و استادان معماري و باستان شناسي از آثار تاريخي كاشان به عمل آوردند بدين گونه اظهار عقيده نموده‌اند:
« بدون شك كاشان از نظر آثار معماري يكي از غني‌ترين شهرهاي ايران بوده و بسياري از بناهاي تاريخي آن را مي‌توان در رديف بهترين شاهكارهاي ايران به شمار آورد.
علل اصلي اين موضوع را مي‌توان در چند قسمت خلاصه كرده و مورد مطالعه قرار داد:
الف: موقعيت تاريخي و توجهي كه سلاطين دوره‌هاي مختلف به آباداني و ايجاد بناهاي مختلف در شهر كاشان داشته‌اند به همين دليل است كه مثلا چون در دوره سلطنت قاجاريه توجه بيشتري به كاشان شده است، بهترين آثار اين دوره را در كاشان مي‌يابيم.
ب: موقعيت جعرافيايي و آب وهواي خشك و گرم كاشان نيز يكي از علل بوجود آورنده ساختمانهاي جالب و سبك معماري به خصوص اين شهر مي‌باشد.
ج: وجود معماران با تجربه و با ذوق در كاشان را، و خصوصا ايماني كه اين هنرمندان به كار خود داشته‌اند نيز مي‌توان يكي از جهات پيشرفت معماري اين شهر داشت، خصوصا كه ثروتمندان نيكوكاري نيز بوده‌اند كه به كارهاي ساختماني علاقمند بوده و اين هنرمندان را تشويق كرده‌اند.»
خانه بروجردي در كوه سلطان مير احمد از نظر خصوصيات معماري محلي جامع و يكي از بهترين خانه‌هاي دو قرن اخير شناخته شده به طوري كه پس از بررسيهاي دقيق گروههاي مختلف علمي وقتي موسسات ايران و كشورهاي بيگانه مورد تحسين همگي واقع گشته است (عكس شماره2)
خانه عباسيها نيز از لحاظ خصوصيات معماري و تزئينات گچبري و آينده‌كاري زيبا و بي‌نظير است. (عكس شماره3)
ب: بررسي وضعيت جغرافياي محل:
«شهرستان كاشان كه در ناحيه مركزي ايران واقع شده حدود غربي و جنوبي آن به ارتفاعات سلسل حيال مركزي (كوه رود) منتهي مي‌گردد.
آباديهاي دامنه اين كوهستان عموما داراي آب وهواي لطيف و معتدل مي‌باشد ولي از جانب شمال و مشرق كه به زمينهاي شوره‌زار كوير مركزي ايران اتصال پيدا مي‌كند، هواي آن به تدريج گرم و خشك و سوزان مي‌گردد»
كاشان از طرف شمال به شهرستان گرمسار و درياچه نمك، از سوي شمال غربي به شهرستان قم، از مشرق به شهرستان اردستان، از جنوب به شهرستان نطنز و بخش هيمه و از جانب مغرب به شهرستان دليجان محدود است. هر چند شمال شرق و مشرق كاشان را كوير احاطه كرده اما از سوي غرب و جنوب، در جوار كوههاي سر به فلك كشيده‌اي قرار گرفته است، كه در حقيقت دنبال سلسله جبال مركزي ايران مي‌باشد.
اين رشته كوهها داراي قلل مرتفعي هستند كه مهمترين و بلندترين آنها كوه كركس به ارتفاع 3898 متر در نزديكي نطنز قد برافراشته است. قلل ديگر آن عبارتند از قله نيا سرجا ارتفاع 3600 متر و كوه هفت كتل به بلنداي 3003 متر»
جاري آبهايي كه اين كوهسار به طرف دامنه‌هاي شمال و مشرق جريان مي‌يابند، بخشي از اراضي كاشان و حومه را مشروب مي‌سازد.
از مهمترين اين چشمه سارها چشمه فين است كه در دامنه كوه دندانه و هفت كتل ظاهر مي‌شود. علاوه بر اين كه فين عليا و فين منطي بوسيله آب آن مشرب مي‌گردد، روستاهاي ديگر نيز از آب اين چشمه بهره‌مند مي‌شوند. از ديگر چشمه‌هاي اطراف كاشان چشمه «جوره بزرگ» و «چشمه جور كوچك» هستند كه از فرار كوههاي قمص مي‌جوشند، سپس به يكديگر ملحق شده به قمص وارد مي‌شوند. چشمه نياسر، چشمه نابر، چشمه جهق، چشمه باريگرسف و چشمه ابيانه نيز از مهمترين چشمه‌هاي كاشان به شمار مي‌آيند.
رودخانه‌هاي ديرگ كاشان در حقيقت خشك رودهاي هستند كه فصول پرباران بستر سيلابهاي تند مي‌شوند، در پايان به طرف ريگزارهاي تفتيده كوير سرازير مي‌شوند.
هواي كاشان به علت مجاورتش با دشت كوير داراي تابستانهاي گرم و خشك با ميزان بارندگي بسيار كم است اما مناطقي چون مشهد اردهال، قمصر و نطنز كه در دامنه رشته كوهها جاي گرفته‌اند از آب و هواي معتدل و سردسير برخوردارند «موقع جغرافيايي شهر كاشان و مشخصات آب وهواي آن از اين قرار است : عرض شمالي از خط استوا 34 درجه
طول شرقي آن از گرينويچ: 51 درجه و 27 دقيقه
ارتفاع آن نسبت به سطح دريا 945متر
حرارت متوسط تابستان 38 درجه سانتيگراد
بر اثر اوضاع اقليمي و عوامل طبيعي اين منطقه آب و هواي شهر كاشان گرم و خشك ولي ؟؟؟ مي‌باشد. چنانچه يكي از مسافرين بيگانه در اوايل قرن حاضر در سفرنامه خود مي‌نويسد: «هواي آزاد و آسمان آبي رنگ كاشان ايده آل آدمي است.»
چون در محدود كاشان از قديم الايام رودخانه شادابي وجود نداشته و چشمه سارهاي طبيعي هم كمياب بوده سكنه آنجا جهت نيازمنديهاي كشاورزي و آبياري به وسيله حضر قناهاي عميق، كه گاهي آنها بالغ بر يكصدمتر مي‌گرديد و طول مجازي زيرزميني هر يك هم از ده كيلومتر تجاوز نمي‌نموده، مختصر آن به دست مي‌آورده‌اند. همانطور كه ذكر شد تنها منبع پرآب سرشاري كه در حدود چلگه و همواري كاشان تقريبا با وضع ثابتي هم جريان دارد منحصر به چشمه سليمانه بوده و بس (عكس شماره 4)
منطقه گرمسير كاشان به واسطه هواي خشك و خالي از رطوبت، كه خاك سفت و سختي دارد، براي كشاورزي و درختكاري چندان مساعد نيست؛ مگر به وسيله كود و رشوه زياد دادن به زمين و سيراب نمودن كشتزارها با آبهاي .
پ : قدمت تاريخي خانه‌هاي كاشان:
وجود يكي از قديمي‌ترين مراكز تمدنهاي كهن در حد فاصل بين كاشان و فين بنام تپه‌هاي سيلك نشان مي‌دهد كه در حدود 4500ق.م. اقوامي كه داراي تمدن قابل ملاحظه‌اي بوده‌اند و و وسايل كار آنها را بيشتر سنگ و استخوان تشكيل مي‌داده است در اين مكان مستقر شده‌اند.
با محله اعراب، كاشان به تسخير مسلمانان درآمد و از اين پس همواره از توابع امير نشين اصفهان بود ليكن اعتبار و اهميت گذشته را نداشت.
كاشان به علت فقدان استحكام دفاعي همواره مورد تعدي ديلمي‌ها بود تا در قرن دوم هجري به دستور و كمك از بيده خاتون همسر هارون الرشيد، برج و بارويي برگرد شهر احداث گرديد ولي بواسطه زلزله سختي كه در سالهاي 239و242 در كاشان و اصفهان روي داد برج و باروي شهر آسيب جديدي ديد.
اما ديري نپائيد كه كاشان به همت فرمانروايان شيعي مذهب آل بويه توسعه يافت.در دوره سلجوقيان كاشان از اهميت و اعتبار زيادي برخور دار بود و در اين دوره بناهاي زيادي برجاي مانده است . مانند مدرسه و كتابخانه شرفيه و مدارس مجديه.
در زمان صفويه بخصوص در زمان شاه عباس به علت علاقه و افرش به كاشان آباديهاي زيادي در كنار قمصر و ايجاد كرد و عمارتهاي زيادي بنام صفي آباد است.
در دوره‌هاي بعد نيز بر اثر پيشامدهاي طبيعي يا اجتماعي و بخصوص زلزله بيان كن سالهاي 198و1192 ه.ق. اكثر خانه هاي تاريخي، با آن همه آثار ذوق هنرهاي ملي نيست و نابود گرديد.
تا آنكه در اوايل عهد قاجاريه بر اثر جنبشي بزرگ و اقداماتي كه براي تجديد عمران و آباداني آن سرزمين به عمل آمد، به نوعي سودمند ثمربخش واقع شد كه در حقيقت مي‌توان آن را سومين مرحله تاريخي مسير به سوي ترقي و تجديد رونق و آبادي كاشان نام نهاد. حتي بناهاي متعدد و عالي و با شكوهي بر پاگرديد.
مانند خانه معروف به ميرزا محمد علي كه تاريخ بناي تالار قديمي و گچ بري آن سال 1194 ه.ق است. و در جنب آن نيز خانه قديمي ديگري معروف به مقصود بيكي اطاق بزرگ است كه داراي مزاياي معماري و هنري با تاريخ 1011 ه.ق مي‌باشد.
اينك محض آشنايي با قدمت تاريخي اين گونه ساختمانها چندين خانه بزرگ و قديمي كه تاكنون به جاي و باقي مانده در اينجا نام برده مي‌شود:
خانه بروجردي
اين خانه را كه تقريبا يك قرن پيش حاج سيد جعفر نطنز يكي از بازرگانان و ملاكين بزرگ كاشان براي سكونت خود بنا كرده است و مربوط به دوره قاجاريه مي‌باشد.«تصوير شماره4»
2-خانه عباسيان «تصوير شماره5»
3- خانه بزرگ و قديمي حاج ميرزا اسدلله: كه اكنون به خانه سهام السلطنه يا عامريها معروف مي‌باشد.« تصوير شماره 6»
