بخشی از مقاله
تزیین بهعنوان یکی از پایه های مهم هنر اسلامی مطرح است. تزیینات در دوره قاجاریه نیز اهمیت ویژه ای داشت. کاشی کاری، گچ بری، سنگ کاری، نقاشی روی گچ، آیینه کاری و نقاشی روی چوب عمده تزیینات قاجاریه بودند. در این میان نقاشی های مناسب با گچبریهای١ زیبا
ﻭ آیینه کاری های رنگین٢ دو هنر برجسته دوره قاجاریه محسوب می شوند. باغ رحیم آباد نیز از بناهای دوره قاجاریه استان خراسان جنوبی در شهرستان بیرجند است که از جهت تزیینات داخلی قابل تأمل است.
در معماری بیرجند که بخش کوچکی از معماری گلی حاشیه کویر ایران است نمونه های بسیاری از تزیینات خشتی، آجری، گچی، فلزی، چوبی و... دیده می شود که با استفاده از شیوهها و تکنیکهای گوناگون و در هماهنگی کامل با مفهوم کاربردی فضاهای معماری شهر شکل گرفته اند. ویژگی ممتاز این بنا دارابودن انبوه تزیینات آینهکاری و گچبری با طرح های اسلیمی، هندسی، مقرنس
ﻭ رسمی بندی است. باغ مجموعه نیز بهلحاظ نوع نقشه
ﻭ طراحی فضا نمونه جالبی از باغ های ایرانی به شمار میرود. بررسی تأثیرپذیری عناصر تزیینی باغ عمارت از شهرهای مجاور با توجه به دوربودن بیرجند از پایتخت
ﻭ فاصله زیاد شهرها و آبادی ها از یکدیگر و این نکته که تزیینات تا چه حد به نقوش باستانی گذشته اشاره دارد از اهداف این مقاله است. روش تحقیق مقاله حاضر روش توصیفیـتحلیلی است و ابتدا به مطالعه اولیه درباره بنا و بررسی ویژگی های منحصر به فرد آن پرداخته می شود. در ادامه با راهنمایی صاحبنظران نسبت به بناها و تزیینات معماری بیرجند و عکاسی از محل و همچنین با جدولبندی نقوش در قالب گچبری و آیینه کاری و انطباق عناصر تزیینی با نقوش باستانی و نقوش همدوره آن پژوهش بهصورت کتابخانه ای تکمیل میشود.
مطالعه و بررسی نقوش بدون استفاده و کاربردیکردن آن در هنر معاصر تلاشی بدون ثمر خواهد بود و در قالب نوشته ها و جدولبندی ها خواهد ماند. آنچه بهعنوان ضرورت انجام پژوهش حاضر مطرح است دیدهنشدن این بنا از دوره قاجاریه از منظر پژوهشگران هنر و معماری ایرانی اسلامی است، چراکه درباره این بنا و ویژگی های نقوش و تزیینات آن تاکنون منبع و مرجع کاملی در قالب مقاله، کتاب، پایان نامه و... گردآوری نشده و تنها در بخشی از پایاننامه خانم انسیه میری مقدم با عنوان آشنایی با معماری اسلامی اشاره ای مختصر به ویژگی های باغ و بنای رحیمآباد و تزیینات آن شده است.
پرسشهای تحقیق نیز بدین شرح است: تزیینات معماری باغ رحیمآباد دارای چه نقوشی ست؟ با توجه به دیدهشدن ردپای گرایش غربی در تزییات این عمارت، آیا می توان ریشه ای برای نقوش یافت؟
تصویر ۱. عمارت باغ رحیمآباد، مأخذ: ww.skchto.ir
تزیینات وابسته به معماری دوره قاجاریه
طی حکومت طولانی ناصرالدینشاه قاجار به دلیل نفوذ هنر غربی هنر معماری و همچنین صنایع ظریف مربوط به آن مانند گچ بری، آیینه کاری و کاشی کاری رونق یافت (پور بیژنی، ۷۸۳۱ : ۲۷). معماری دوره قاجاریه از جهت پایبندی به سنت های ایرانی پیش از خود و تأثیر نفوذ معماری غرب قابل اهمیت است که سیر تاریخی این هر دو ویژگی در تزیینات باغ رحیمآباد به چشم می خورد.
اشکال انتزاعی چون اسلیمی ها، ختایی ها، گلفرنگ (گللوزی) و گلدان های گلومرغ از نقوش تزیینی اصلی معماری دوره قاجاریه و بنای رحیمآباد هستند که بیشتر در گچبریهای این عهد دیده می شود. هنر گچبری در دوره قاجاریه رونق بسیار یافت و بهعلت مسافرت پادشاهان این دوره به فرنگ از هنر گچبری اروپا تقلیدهایی بهخصوص در سرستونسازی ها، گلویی سازی ها و سقفسازی ها در کاخ های شاهی چون گلستان و عشرت آباد شد (مکینژاد، ۸۸۳۱: ۸۴).
هنر آیینه کاری نیز در سده سیزدهم رو به گسترش نهاد، تا اینکه در دوره قاجاریه به ویژه در زمان ناصرالدینشاه به اوج زیبایی رسید و از رونق خاصی برخوردار شد و بهعنوان یکی از تزیینات وابسته به معماری در بسیاری از بناهای مذهبی و حکومتی معمول گشت(پور بیژنی، ۷۸۳۱: ۲۷). در این قرن، آثار زیبایی چون تالارها و اتاق های شمسالعماره (تالار آیینه) کاخ گلستان (۹۹۲۱ق) در تهران، ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر ری و آیینهکاری دارالسیاده آستان قدس رضوی(۰۰۳۱ق) در مشهد انجام گرفت. آیینه کاری در دوره قاجاریه به شیوههای مختلف رواج پیدا کرد، اما آنچه در معماری دوره قاجاریه مورد توجه بود گچبری درون بناست. درواقع، نقاشی های مناسب با گچبریهای زیبا و آیینه کاری های رنگین دو هنر برجسته در دوره قاجاریه به حساب می آیند (ریاضی، ۵۷۳۱: ۲۱).
باغ و عمارت رحیمآباد
باغ رحیمآباد در زمان احداث به عنوان دارالحکومه
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
جدول ۱. نقوش مربوط به تزیینات گچبری و آیینه کاری عمارت باغ رحیمآباد
قاب آیینه برگ نخلی برگ کنگری دانه مروارید لوتوس رزت تاج سه خوشه
و غنچه برگ گندم
رز نخلی
انسانی بانو (تمامرخ) موهای
سردیس مجعد- سبک فرانسوی
حیوانی قوچ سگ گوزن شاخدار
تزیینات ستون برگ سه برگهای غنچه گلگرد گل شاه گلدان
گچبری شاخهای کشیده(برگ (پنجری) نرگس عباسی
بنای باغ کنگری)
رحیمآباد
بیرجند
پیشانی برگهای رزت های برگدار دانه قابهای
(دوره
سردر کنگری(چدنی) سهشاخهای مرواریدهای تزینی کوچک
قاجاریه)
دستهای چندرشتهای بیضی
طاقنما گل نیلوفر گلدان خرطومی رزت و غنچه برگ چدنی
سقف شمسه ختایی لوز هندسی با
اسلیمی و غنچه تکشاخههای
رزت برجسته گلفرنگ
جرز بازوبندی لوز زنجیرههای
دیوارها متداخل
هندسی
شومینه سیمرغ یا طاووس گرفتوگیر گل نرگس گل رز
اسماعیلخان شوکتالملک فرزند ذکور حشمتالملک مورد استفاده قرار گرفت. اسماعیلخان حکومت بیرجند و قاینات را حدود سال ۵۱۳۱ق در دست داشته است که تاریخ احداث بنا نیز به زمان مذکور برمی گردد(میری مقدم، ۹۸۳۱: ۷-۶۳). باغ رحیمآباد از باغ های ثبت شده در یونسکو است١ که در سال ۰۸۳۱ توسط میراث فرهنگی خریداری شد و سال ۱۸۳۱ به مجموعه فرهنگی تبدیل شد. باغ رحیمآباد دارای دو در ورودی است که فضای دسترسی به داخل از همین دو در میسر است. به طور کلی این مجموعه دارای قسمت های ذیل است:
۱. باغ ۲. اصطبل ۳. انبارها ۴ . تک بنای ورودی ساختمان ۵. استخر ۶. سردر ورودی ۷. حوضخانه با گنبد کلاه فرنگی ۸. بنای اصلی
در گذشته این مجموعه به اداره کل راه بیرجند واگذار شده بود که از بخش های داخلی بنا بهعنوان اتاق کارمندان
استفاده می شد(میری مقدم، ۹۸۳۱: ۹۳). اتاق های بدون تزیینات طبقه دوم مربوط به دوره پهلوی است. تاکنون مرمت جدی در عمارت صورت نگرفته و تنها مورد الحاقی عمارت، موزاییکفرششدن کامل طبقه اول در دوره پهلوی است.
این بنا در سال ۰۸۳۱ توسط میراث فرهنگی از بنیاد مستضعفان و جانبازان خریداری و در بهار۱۸۳۱ شمسی به یک مجموعه فرهنگی شامل سفرهخانه سنتی و مجتمع کارگاههای ثابت هنرهای سنتی تبدیل شد(زعفرانلو، ۲۸۳۱: ۸۳۱؛ تصویر ۱).
تزیینات عمارت باغ رحیمآباد
این بنا از مجموعه خشت خام با روکش آجر، سقف های چوبی، گچ و آهک ساخته شده است. بنای اصلی باغ دارای دو طبقه است. طبقه همکف بنا هیچگونه تزیینی ندارد و
١. شماره ثبت باغ رحیم آباد در
یونسکو: ٢٧٠٧
۱۵
شماره۷۲ پاییز۲۹
تزیینات گچبری و آیینه کاری عمارت باغ رحیم آباد بیرجند
۱ ۲
جدول ٣. نقوش غنچه های رز و زنگوله، مأخذ: نگارندگان
١. از انواع رایج وزیبای شیوههای تزیینی، طرح های گود و برجسته است که به وسیله تراش بر روی زمینه گچی اجرا میشود، برش طرحهای متنوع برروی اندود گچی اجرا می شود، وبرش طرح های متنوع روی اندود گچی دیوارها(صدر، ١٣٨٣: ٥١٤).
۳ ۴
۵ ۶
تصویر۲. قاب آیینه های گچ بری عمارت باغ رحیم آباد، مأخذ : نگارندگان
احتمالاً بهعنوان انبار از آن استفاده می شده است. طبقه اول، دارای راهروها و اتاق های متعدد و سه تالار است. دوتالار مربوط به دوران قاجار و تالار دیگر در دوران پهلوی تزیین شده است. این تالارها از لحاظ کاربری بهعنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده میشده و دارای تزیینات مقرنس، آینهکاری و گچبری است. در و پنجرههای تالار دارای کتیبههایی به شکل هلالی و تزیینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشههای رنگی بر زیبایی آن افزوده است(میری مقدم، ۹۸۳۱: ۷-۶۳).
در طبقه اول اتاق ها به یکدیگر راه دارند. طاقچه ها و طاقنماهای متعددی در این طبقه بهویژه در فضای داخلی اتاقها به چشم می خورد. طبقه اول بنا که تالار اصلی
در آن واقع شده با گچبریهای فراوان تزیین شده است
ﻭ قدیمی ترین قسمت بنا است. این تالار به »تالار آینه« معروف است.
دومین تالار دارای تزیینات گچبری با نقوشی چون سردیس حیوانات، گل و گیاه و اسلیمی های مختلف است. راهروی اصلی بنا شامل تزیینات مقرنس کاری و در سقفْ گنبد کلاه فرنگی است که بخش زیرین آن را رسمیبندی احاطه کرده است. ایوان های جلوی ساختمان با طاق های قوسی و نیمستون تزیین شده است. همچنین در قسمتی از نمای بیرونی بنا از طرح معروف به ترکی استفاده شده است.
به طور کلی تمامی تزیینات بنای باغ رحیمآباد در اتاق ها
ﻭ راهروهای مختلف شامل موارد ذیل است:
١.تزیینات گچبری در تالار شمالی ساختمان اصلی بنا که شامل آینهکاری نیز میشود ٢.گچ برهای مختلف و گوناگون با نقوش گیاهی و سردیس
حیوانات بهصورت برجسته در حاشیه دیوار اتاقها ٣.مقرنس کاری و رسمیبندی در طاقنماها و بخش پایین گنبد کلاه فرنگی در راهروی اصلی ٤.تزیینات لانهزنبوری در داخل طاق نماها
٥.نمونه های مختلف گچبری از نوع شمسه، ستاره، بازوبند، پاباریک و...
٦.تزیینات گچبری اطراف شومینه ها و همچنین تزیینات گچبری بهکاررفته در سنگ زیر شومینه با نقوش مختلف گیاهی، حیوانی و اشعار.
٧.شیشههای رنگی، پنجره های ارسی و درب های مشبک
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر ٣. چپ گچبری برجسته کیش دوره ساسانی،پوﭖ، ١٣٨٧ :٧٦٤ راست بخشی از تزیین برگ کنگری باغ آیینه بنای باغ رحیم آباد
نقوش و تزیینات گچبری١شده عمارت باغ رحیمآباد
گچ ماده ای است که بهدلیل خاصیت شکلپذیری و رنگپذیری مناسب بهمیزان فراوان مورد استفاده معماران قرار گرفته است. هنر گچبری از جمله هنرهای تزیینی و ارزشمندی است که در میان سایر هنرهای تزیینی و آرایشی در معماری جایگاه شایستهای دارد. تزیینات گچی در معماری باغ رحیمآباد به دو صورت به کار رفته است:
۱. برش روی سطح کار ۲. قالبگیری و نصب در محل مدنظر
عناصر اصلی تزیینی در گچبریهای بنای رحیمآباد، قاب آیینه ها، قاب عکس ها، سردیس، تزیینات پایهستون ها، پیشانی سردر و طاقنمای اتاق هاست. در جدول ۱ عناصر تزیینی اصلی و نام نقوش و تزیینات داخلی بنای رحیمآباد به طور کامل بیان شده است.
تالار شاهنشین
تالار شاهنشین مهم ترین اتاق در بناهای معماری است که معمولاً ازنظر ابعاد جزو بزرگترین اتاق هاست و تعداد متعدد درهای ارسی دارد که به دودری، پنجدری و...
مرسوم است. شاه نشین ها محل اقامت خاص شاه و محل رفتوآمدهای مهم درباری بوده و همواره نسبت به سایر اتاق ها از لحاظ تزیینات گچبری کیفیت بالاتری داشته است. از دوره قاجاریه آیینه کاری نیز به تزیینات اتاق شاه نشین افزون شد(مفتاح پور، ۹۸۳۱: ۸۱-۶۱۱). در تالار شاهنشین عمارت رحیمآباد اولین عنصر تزیینی که بهشدت چشم را جلب می کند »قاب آیینه ها« هستند که نقوش برجسته آن حائز اهمیت است.
قاب آیینه، قاب عکس: مهم ترین ویژگی تزیینی تالار
شاهنشین که متعلق به دوره پهلوی است قاب آیینه ها هستند(تصویر ۲). تمامی قاب های بنا متقارن (با قرینه طولی) تزیین یافتهاند. در تزیینات این بنا اصل تقارن و ایستایی مدنظر معمار بوده است و این ویژگی در جایجای بنا به چشم می خورد. قاب آیینه ها اکثراً بیضی هستند که خطوط عرضی یا کادرهای مستطیلی نیم برجسته اطراف
تصویر۴. تزیینات کلاه و گردن پادشاهان ساسانی، پوﭖ، ۷۸۳۱: ۲۹۷
خود را انعطاف می بخشند. از نقوشی چون نیلوفر آبی، خوشه گندم، برگ های کنگری کشیده، رُزِت و آویزهای دانه مرواریدی بهعنوان نقوش تزیینی اصلی گچبری قاب آیینه ها استفاده شده است.
این قاب آیینه ها را در دو قسمت تالار می توان دید: قاب هایی که نزدیک مقرنس ها قرار گرفته اند و بیشتر فرمها
ﻭ نقوش طبیعت گرایانه دارند و برای قاب عکس استفاده می شد ه اند و قاب هایی که روی دیوار و در میانه دیوار قرار گرفته اند و برای جا آیینه ای کاربرد داشته اند. نکته مشترک بین قاب آیینه ها و قاب عکس ها توجه به اصل تقارن و در فرم کلی آنها و توجه به اشکال هندسی است.
قاب عکس ها بهصورت نیمبرجسته از سطح دیوار هستند. حضور نقوش کهن باستانی مانند برگکنگری در کنار نقشمایه های فرنگی متداول در دوره قاجاریه و پهلوی مانند گل رز یا رزت و زنگوله ها عناصری هستند که تزیینات قاب عکس ها را کامل و زیباتر کرده اند(جدول ۲).
هرچند این نقوش به نقوش فرنگی مشهورند، ریشه آنها به دوره ساسانی می رسد و بهویژه در طاقبستان کرمانشاه و آثار گچبری مکشوفه از کیش نمونههای بینظیری از این نقوش چون برگکنگری را می توان دید(سخنپرداز، ۸۸۳۱: ۶-۵۶؛ تصویر ۳). این نقش در تمامی تزیینات قاب ها، بهعنوان مهمترین نقش و معمولاً به شکل تاجی بر بالای قاب ها مزین شده است(تصویر ۴).
در تمام قاب ها، جاآینه ای ها در بخش میانی دیوار در سطحی صاف قرار دارند و نقوش تشکیلدهنده قاب آینه ها بهصورت نقشبرجسته ساخته شده اند، اما در قاب عکس ها که در بخش فوقانی دیوار قرار دارند بهصورت سهبعدیاند، گویی قاب عکس ها بهصورت جدا روی دیوار نصب شده اند
ﻭ قاب ها حالت توپر و برجسته دارند.
