بخشی از مقاله
چکیده:
ازدواج و تشکیل خانواده از مهمترین ظرفیت هایی است که انسان را بیشتر از همیشه به خود می شناساند ؛ این خودشناسی از ابعاد مختلف حائز اهمیت است ؛ شناخت توانمندیهای جسمی و روحی یکی از ابعاد آن است باری خودشناسی اخلاقی مهم ترین ثمره ازدواج و تشکیل خانواده است در پرتو چنین خودشناسی انسان به نقاط ضعف و قوت اخلاقی خود بار مییابد و میتواند در بهبود و ارتقای اخلاق فردی خود تلاش کند . به عبارتی خانواده با قرار دادن شخص در موقعیت های اخلاقی متفاوت منجر به محک خوردن اخلاقی شخص میگردد؛ در چنین محکی انسان می تواند میزان حلم و صبوری و ظرفیت های روحی خود را بسنجد ، موقعیت هایی چون خشم، گذشت، تحمل، تغافل، خویشتنداری، وضعیت هایی است که هر انسانی می تواند ضمن شناخت خود در ارتقای اخلاقی خود تلاش کند. خانواده از آن جهت که به عنوان یک نهاد منجر به استمرار و ضابطه مند شدن روابط درون خانوادگی شده و اعضا را ملزم به مراقبهی معنوی و اخلاقی نسبت به دیگر اعضا میسازد می تواند نقش سازنده ای در بهبود اخلاقی اعضای خود داشته باشد . این مقاله با توجه به چنین نقشی با تأکید بر آموزه های اخلاقی اسلام به این مسئله خواهد پرداخت .
واژگان کلیدی:خانواده اسلامی، اخلاق خانواده، اخلاق فردی ، خودشناسی اخلاقی، تأثیر ازدواج، اخلاق کاربردی
.1مقدمه و بیان مسئله
خودشناسی از مهم ترین دستور العمل های اسلامی در حوزه معارف است ، چرا که شناخت انسان از آن نظر که دارای استعدادها و نیروهایی برای تکامل انسانی است - مصباح یزدی،1380، - 19، می تواند مسیر را برای ساختن خود فراهم کند و چنین خودسازی کمال آفرین ومعنابخش به زندگی آدمی است .
قرآن کریم، روایات معصومین - علیهم السلام - و علمای اخلاق، تأکید و توجه ویژهای دارند که انسان »خود« را بشناسد و موقعیت خویش را درجهان آفرینش تشخیص دهد؛ به همین جهت، برای »نفس« حساب جداگانه ای بازکرده اند. هدف از این شناخت آن است که انسان خود را به مقام والایی که شایسته آن است برساند و در صدد شناختن کمالات خویش و راه رسیدن به آنها برآید و به سعادت دو جهان دست یابد؛ بنابراین، اهمیت خودشناسی به سبب نقشی استیاأَیﱡهَاکهدرتحققالﱠذینَکمال آمَنُواانسانداردعَلَیْکُمْ.» أَنْفُسَکُمْ کُمْ مَنْ ضَلﱠ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، مراقب خودتان باشید، اگر شما خود هدایت یافتید - ضلالت - کسی که گمراه شده به شما زیانی نمیرساند... .« - مائده، آیه - 105
خداوند دراین آیه، به مؤمنان امر میکند ملازم نفس خود باشند. از این تأکید ملازمت و مراقبت نفس معلوم میشود که برای نفس، سرانجامی است و نفس مؤمن راه هدایت او به طریق سعادت است و او را به خدا میرساند. - طباطبایی، 1374، - 165 :6 امام علی - علیه السلام - در تعبیری ژرف میفرماید: » تعجب میکنم از کسی که در جستجوی گمشدهاش برمیآید و حال آنکه »خود« را گم کرده و در جستجوی آن برنمیآید.« - تمیمی آمدی، 1366، - 233
انسان برای رسیدن به کمال و تعالی ناگزیر است که ابتدا ویژگیها و تواناییها و استعدادهای خدادادی خویش را بشناسد. و با خودشناسی، نیروهای شگرف و استعدادهای انسان کشف می گردد و با بکار بردن آن ها هر انسانی که بالقوه کامل است به کمال و تعالی دست مییابد. - مصباح یزدی، 1380، - 21-23
از این رو غفلت از این حقیقت و سرگرم شدن به چیزهایی که به هیچ وجه در کمال و سعادت آدمی مؤثر نیست، امری است غیر طبیعی و انحراف آمیز، که باید علتش را جست و جو کرد و راه سلامت و نجات از آن را شناخت. - مصباح یزدی،1386، - 8 امیرالمؤمنین - علیه السلام - برترین حکمت و نهایت معرفت را خودشناسی می دانند و می فرمایند: » نال الفوز الاکبر من ظفر بمعرفه النّفس؛ کسی که به شناخت نفس دست یابد، به بزرگترین پیروزی و رستگاری نایل شده است - «تمیمی آمدی،1366، 232؛ لیثی واسطی،1376، - 497 ؛ چنانچه از ظاهر روایات به دست می آید، فواید هیچ معرفت و علمی در این مرتبه نیست. - خوانساری، 1366، - 387/2 اعمال و رفتار انسان، با کمیّت و کیفیت درک و شناختی که انسان از خودش کسب میکند، رابطه مستقیم دارد. براساس قاعده عقلانی، امور ارزشمند با امور پست جمع نمی شوند؛ پس انسانی که کرامت و ارزش نفس خود را بشناسد، آن را با امور پست مشغول نمیگرداند و به رشد و تعالی خود اهمیت میدهد. - مطلق مجد، 1394، - 62 این علم به ما کمک میکند که نعمتهای خداوند را بهتر بشناسیم و قدر آنها را بشناسیم و بیشک بهره مند شدن از این نعمتها و واقف گشتن بر ارزش آن ها میتواند انگیزهای برای شکر و عبادت خداوند باشد و بدین وسیله آن علوم با سعادت حقیقی انسان ارتباط پیدا میکنند؛ تا انسان نعمتی را نشناسد، در مقام شکر برنمی آید.
در بیتی منسوب به امام علی - علیه السلام - در بیان جایگاه بیبدیل انسان و مرتبت والای او آمده است: وتحسب أنک جرم صغیر؛ و فیک انطوی العالم الاکبر وانت الکتاب المبین الذی؛ بأحرفه یظهر المضمر - کیدری، 1369، - 175
آیا تو می پنداری چیز کم و کوچکی هستی و حال آنکه در تو، جهان اکبر نهفته است. تو آن کتاب مبینی هستی که با حروفش امور پوشیده و پنهان را آشکار میسازد.
خودشناسی، شناخت حقیقت واقعی انسان از آن نظر که دارای کرامت نفس و عظمت خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی که پرتوی از انوار الهی است، و دارای استعدادها وظرفیت های وجودی برای رسیدن به تکامل و سعادت واقعی در جهتگیری تربیت دینی و اخلاقی و سیر انسان به سوی مقصد صحیح تربیت میباشد. خودشناسی به این معنی است که انسان مقام واقعی خویش را در عالم وجود درک کند، بداند خاکی محض نیست، پرتوی از روح الهی در او هست، بداند که در معرفت میتواند بر فرشتگان پیشی بگیرد، بداند که او آزاد و مختار آفریده و مسئول افراد دیگر و مسئول آباد کردن جهان و بهتر کردن جهان است، بداند که او امانتدار الهی است، بداند که برحسب تصادف، برتری نیافته است تا استبداد بورزد و همه چیز را برای شخص خود تصاحب کند و مسئولیت و تکلیفی برای خویشتن قائل نباشد. - عسکری،1392، - 13
اما این چنین خودشناسی تا در بوته امتحان و آزمایش و محک خوردن انسان صورت نگیرد، محقق نخواهد شد. یکی از این ظرفیت های مهم در بروز چنین خودشناسی مسئله ازدواج و تشکیل خانواده است ؛ پرسشی که مطرح است آن است که چگونه مسئلهی ازدواج پرده از انسان بر خویشتن میگشاید و منجر به شناخت خود می گردد . در این مقاله بر آنیم ضمن تبیین مختصری از فرایند نیل انسان به خودشناسی به برخی ثمرات عملی آن بپردازیم.
.2ازدواج و جهل افکنی از انسان
اینکه ازدواج و تشکیل خانواده چگونه و با چه فرایندی چنین خودشناسی را تسهیل می کند حائز اهمیت است؛ یکی از مسائل اساسی که به خودشناسی انسان می انجامد زدودن پرده جهل از انسان است چرا که نقطه مقابل خودشناسی جهل به خود و خود فراموشی و در نهایت خود بیگانگی است که در این زمینه هم ازدواج می تواند مانع چنین ایستایی و خود فراموشی گردد که توضیحش بیان خواهد شد. از مشکلات بزرگ عصر حاضر که ازمهمترین پیامدهای جدایی انسان از خدا و به فراموشی سپرده شدن کمال نهایی و هدف غایی اوست، »بحران هویت« یا به تعبیر دیگر » ازخود بیگانگی« و یا »گم گشتگی« است. - کلانتری،1385، - 36
انسان موجودی بسیار پیچیده است که یکی از ویژگی های او، حرکت و تحول دائم است. انسان موجودی ثابت با هویتی تغییر ناپذیر نیست، بلکه جایگاه او در عالم هستی، از اسفل السافلین تا قرب ربوبی تحقق پذیر است. بنابراین اگر آدمی از هویت واقعی خویش
