بخشی از مقاله
چکیده
فکر و اندیشه از مواهب ارزشمندی است که خداوند به انسهانارزانی داشته است.تفکّر و تعقّل به انسان این امکان را میدهد که به شناخت خود بپردازد و مسیر تکامل خویش را بر آن بنیان نهد.
هدف ازانجام این پژوهش، بررسی تأثیر تفکّر و تعقّل بر شناخت انسان از خود است. روش این پژوهش، توصیفی، تحلیلی و جمعآوری اطّلاعات، به شیوه کتابخانهای میباشد.
در این مقاله، سعی شده تا با تمرکز بر سیره هشتمین پیشوای شیعیان، امام علی بن موسی الرضا7ابعاد، تفکّر و تعقّل و ارتباط آن با خودشناسی مورد بررسی قرار گیرد.
امام رضا7بالاترین درجه خرد را خودشناسی دانسته و تفکّر را همچون آینهای برای شناخت خوبیها و بدیهای انسان معرفی میکند.
اندیشیدن در آیات هستی و تفکّر در نفس انسان، اساس و زیربنای خودشناسی و تهذیب نفس است که منجر به رشد و سعادت انسان میشود.
کلیدواژه: امام رضا،تفکّر،7 تعقّل، خودشناسی، نفس، انسان
مقدمه
قرآن کریم به تفکّر و تعقّل اهمیت بسیار داده است و تعداد زیادی از آیات نورانی این کتاب برای تشویقتفکّربه و تدبّر نازل شده است؛ از جستجو در آیات کریمه به این نتیجه میرسیم که خداوند در بیش از سیصد موردانسان، را به تفکّر، تدبّر،تعقّل وتذکّر دعوت کرده است. - طباطبایی، 1417ق، ج3، - 57 اندیشیدن، مطلوب خداوند دانا و حکیم است و او از ما بندگان خود میخواهد که در هر چیزی به تفکّر بپردازیم. از جمله درباره مخلوقات خداوند و تمام هستی؛ به خصوص به انسان گفته شده است که درباره خود بسیار اندیشه کند.
یَاآمأَنُواْیﱡهَا» عَلَیْکُمْالﱠذِینَ أَنفُسَکُم« ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، برشماست پرداختن به خودتان - مائده: - 105 بنابراین ضروری است انسان باتفکّر در دنیای درونی خویش برای شناخت خصوصیات و ویژگیهای کلی انسان و
کشف صفات، استعدادها، توانایی ها، باورها، نیازها، تمایلات، انگیزهها، ارزشها و اهداف و آرمانهای خود به منظور دستیابی به تصویری واقعی و کامل از خویشتن در جهت رشد و کمال حرکت کند. حرکت انسان در مسیر تکامل و قرب به خداوند از طریق خودشناسی انجام میشود.
پیامبر نیز در اهمیت خودشناسی فرموده اند: »من عرف نفسه فقد عرف ربه«؛ هرکس خود را شناخت، خدای خود را شناخته است. - علامه مجلسی، ج2، - 32 از دیدگاه اسلام، معرفت نفس با آگاهی از موانع شناخت نفس، زمینه بارور شدن اندیشه را فراهم می کند.
همانگونه که خودشناسی مقدمه خداشناسی، تهذیب نفس و رسیدن به کمال و رهایی از خود فراموشی و غفلت است، غافل بودن به قدر خویش، باعث خدافراموشی و گمراهی و تباهی انسان می شود.
گرچه در زمینه تفکّر و خودشناسی، کتابها و مقالات بسیاری نوشته شده است اما بررسی این پژوهش ها نشان از آن دارد که در این آثار به تأثیر تفکّر و تعقّل در شناخت انسان از خود، کمتر توجه شدهو تنها به صورت مختصر، از تفکّر به عنوان راهی برای خودشناسی یاد شده است. از این رو، در این مقاله سعی بر این است که بعد از مفهوم شناسی و بیان اهمیت تفکّر و خودشناسی، بهأثیرت تفکّر در شناخت انسان از خود پرداخته شود. لازم به یادآوری است که پیرامون موضوع تفکّر و خودشناسی مباحث فراوانی قابل طرح و بررسی است اما مقاله پیش رو به جهت ضرورت محدودیت در موضوع،
درصدد بررسی همه جوانب نیست و تنها به رسیبر رابطه تفکّر و معرفت نفس می پردازد. نوع مقاله توصیفی تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای می باشد.
مفهوم شناسیتفکّر
تفکّر«» از ریشه »ف ک ر«در لغت به معنای تأمّل - جوهری، ج2، - 783و در اصطلاح، تصرّف قلب در معانی اشیا برای ادراک مطلوب است. - مصطفوی، 1374، ج9، - 126
فکر،که با تفکّر از یک ریشه است،در لغت به معنای تأمّل - ابن منظور، 1407ق، ج5، - 65 و در اصطلاح حرکت نفس از مجهولات تصوّری به معلومات تصدیقی میباشد. - سبزواری،1417ق، ج1، - 84
افعال مشتق از ماده »ف ک ر« در کتب لغت عبارتندفَکّرَاز:»تَفَکﱠر«،«»أفکَرَ،»إفتَکَرَ«،«»فَکَرَو.« » - ابن منظور، ج307، - 10 این واژهها در کتابهای لغوی به معنای اندیشید» و تأمّل کرد« میباشند. - پورمحمدی، 1391، - 22
در حقیقت »فکر کردن« نیرویی است که »علم« را به سوی »معلوم« میبرد و تفکر، کوشش و جولان نیروی فکر به اقتضای عقل و خرد است و این نیرو ویژه انسان است. تفکّر در خداوند جایز نیست؛ زیرا تفکّر تنها در چیزی به کار میرود که تصوّر آن در قلب، ممکن باشد. - راغب اصفهانی، 1385،ج3، - 86
حقیقت تفکّر و اندیشیدن مرکب از دو حرکت است:اوّلحرکت به سوی مقدّمات هر مطلب؛دوّم رکتح از آن مقدّمات به سوی نتیجه. مجموع این دو حرکت که سبب شناخت و معرفت اشیاء میشود »فکر« نام دارد. - طریحی، ج3، - 422 تفکّر، یک فرایند ذهنی است و زمانی مطرح میگردد که انسان با مسأله مجهولی مواجه شود و بخواهد آن را حل کند. در این هنگام ذهن، تلاش خود را برای حل مسأله آغاز میکند. این تلاش ذهنی راتفکّر مینامند. فعالیت ذهن برای حل مسأله، از مراحلی تشکیل شده است؛ از تعریف مسأله به طور شفاف، روشن و ملموس، آغاز میگردد و با پیدا کردن راه حلهایی برای مسأله ادامه مییابد و با به کارگیری عملی بهترین راه حل و یافتن جواب نهایی به پایان میرسد. - ویکی پدیا -
به تعبیر مرحوم حکیم سبزواری »الفکر مشی العقل« - سبزواری، - 73 یعنی فکر فعالیت و طی طریق عقل است. عقل، خود را در مسیر فکر و اندیشه نشان میدهد و از فکر و تفکّر انسانها میتوان به میزان عقل آنها پی برد.
اهمیت جایگاهو تفکّر و تعقّل در قرآن میتوان گفت تنهاعلّت تمایز و ملاک برتری انسان بر جمیع موجودات، قدرتتفکّر و تدبّر او میباشد که موجب راستی و درستی و استواری عمل انسان میگردد. به همین دلیل است کهتفکّر در دین اسلام جایگاه ویژهای دارد و در رأس تعالیم دین قرار گرفته و کتابهای آسمانی خصوصاً قرآن کریم به تکرار انسان را بدان فراخوانده است.
دعوت به تفکّر و اهمیت آن در رسیدن انسان به کمال معنوی، به عنوان اساسیترین دستورالعمل مکتب اسلام همواره مورد تأکید بوده است. هیچ آیینی چون اسلام پیروانش را مصرّانه به خواندن، شنیدن و سیر و سفر کاوشگرانه در زمین دعوت نکرده است. در این مکتب تفکّر نه تنها عبادت بلکه ساعتی اندیشیدن بالاتر از هفتاد سال عبادت معرفی شده است.
خداوندأَنزَلْنَامتعالقرآنإِلَیْکَرااینگونه الذﱢکْرَمعرفیمیکند:لِتُبَیﱢنَ»إِلَیْهِمْلِلنﱠاسِوَلَعَلﱠهُمْانُزﱢلَ یَتَفَکﱠرُونَ - «نحل: - 44
در حقیقت، هدف از نزول قرآن تنها تلاوت، خواندن و حفظ کردن آن نیست؛ بلکه هدف این است که آیاتش، سرچشمه فکر و اندیشه و مایه بیداری انسان گردد و آن نیز به نوبه خود حرکتی در مسیر عمل باشد.
کم نیستند آیاتی در قرآن کریم که به تفکّر و اندیشیدن تأکید میورزد؛ چنان که قرآن در بسیاری از آیات خود، به ستایشمتفکّران و اندیشهورزان میپردازد و اندیشمندان و عالمان را به دیگران برتری میدهد. از جمله:
َوِی الﱠذِینَ یَعْلَمُونَ» وَالﱠذِینَ لَا یَعْلَمُونَکﱠرُمَاأُوْلُواإِنﱠیَتَذَالْأَلْبَابِ - زمر: - 9 بگو آیا عالمان و جاهلان یکسان اند؟! تنها صاحبان فکر و خردمندان،متذکّر میشوند. این جمله که با استفهام انکاری
آغاز شده و جزء شعارهای اساسی اسلام است، عظمت مقام علم و عالمان را در برابر جاهلان، روشن میکند. شخص جاهل، در واقع ارزش علم را هم نمیداند؛ زیرا که در پایان آیه میفرمایدتفاوت: علم و جهل را نیز صاحبان تفکّر و خرد میفهمند. در حقیقت تشویق به تفکّر، وسیلهای برای نهادینه کردن فکر و تبیین عقیده صحیح در جامعه است. - مکارم شیرازی، 1386، ج4، - 214
افزون بر نای در آیات بسیاری عدم تفکّر و تعقّل، از سوی خداوند، ملامت شده است؛ از نظر قرآن کریم، پستتر از هر حیوان، کسی است کهخرد دارد؛ امّا از آن استفاده نمیکند و میگذارد تا خردش زنگار بگیرد. رفتار چنین فردی از رفتار حیوان چیزی کم ندارد؛ زیرا هر دو بدون اندیشیدن عمل میکنند. در یکی از آیات قرآن کریم میخوانیم:
إِنﱠ شَرﱠ الدﱠوَابﱠ »عِندَ اللّهِکْمُالصﱡمﱡالﱠذِینَالْبُلاَ یَعْقِلُونَ« - انفال: - 22
