بخشی از مقاله
چکیده
از بحث برانگیزترین مسائل در تفسیر قرآن موضوع نفوذ اسرائیلیات در تفاسیر قرآن است. اسرائیلیات در اصطلاح، داستان ها، روایات و افسانه هایی است که از منابع غیر اسلامی - بویژه یهود و نصارا - وارد فرهنگ اسلامی شده است و نفوذ گستردهای در تفاسیر قرآن و مجموعاً فرهنگ اسلامی یافته است. در داستان زندگی حضرت داوود - ع - بویژه در تفسیر مربوط به آیات 21»تا 25 سوره ص« اسرائیلیات زیادی وارد شده است که برخی ریشه در روایات تورات دارد. این مقاله به بررسی اسرائیلیاتی که پیرامون این داستان در تفاسیر قرآن وارد شده است میپردازد و بازتاب آن را در تفاسیر عرفانی و ادبی و متون ادب فارسی نشان می دهد و نمونه هایی از آن را ارائه میکند. نتایج نشان میدهد با وجود آنکه عقل و شرع بسیاری از اسرائیلیات را از پایه مردود می داند اما نفوذ آن به سبب ویژگی روایی و داستانی بودن آن در تفاسیر قرآن - از جمله تفاسیرعرفانی و ادبی قرآن - گستردهاست و در متون عرفانی و ادب فارسی نیز اشاراتی به این روایات دیده میشود.
واژگان کلیدی: تفسیر قرآن، اسرائیلیات، حضرت داوود - ع - ، سوره ص، تفاسیر عرفانی و ادبی
.1 پیشگفتار و مسأله پژوهش یکی از مسائلی که در فرهنگ اسلامی و تفسیر قرآن از جایگاه مهم و قابل تأمّلی برخوردار است، بحث »اسرائیلیاتاست.« در اصطلاحِ علما، اسرائیلیات به داستان ها و افسانه های قدیمی گفته میشود که از یهودیان و مسیحیان و مانند آنها سرچشمه گرفته و احادیث و تفاسیر اسلامی را تحت تأثیر خود قرار داده است. برخی مفسران و محدّثان، اسرائیلیات را تمام روایات و اخبار بی اساسی می دانند که دشمنان اسلام - اعم از یهود و سایرین - ، آنها را با سوء نیت و غرض ورزی جعل نموده و برای فاسد نمودن عقاید مسلمانان وارد تفاسیر و احادیث نمودهاند. بحث اسرائیلیات و تأثیرات آن بر حوزههای مختلف فرهنگ اسلامی، تاریخی طولانی دارد، با اینکه مجعول بودن بسیاری از این مباحث با دلایل عقلی و نقلی اثبات شده است، تأثیر و نفوذ آن در تفاسیر قرآن، تفاسیر ادبی عرفانی و ادبیات فارسی دیده می شود. یکی از موضوعاتی که جولان گاه داستان پردازی و نفوذ اسرائیلیات است، داستان زندگی پیامبران بویژه پیامبران بنی اسرائیل است. از آنجا که قرآن در بسیاری موارد اشاره وار از این داستان ها گذشته و تمام زوایای زندگی پیامبران را بیان نکرده است، کنجکاوی برخی موجب شاخ و برگ دادن به این داستان ها شده و چه بسا پیرامون آن روایات صواب و ناصواب بسیاری شکل گرفته است. یکی از پیامبرانی که داستان های بسیار درباره آن ساخته شده است، حضرت داوود - ع - است. آیاتی که در قرآن درباره زندگی ایشان آمده، مجمل و اشاره وار است و از همین روست که برخی مفسّران برای شرح و بیان این آیات، به روایات تورات و اسرائیلیات دست یازیدهاند. این مقاله درصدد است به پاسخ این پرسش برسد که تأثیر اسرائیلیات در تفسیر آیات مربوط به داستان زندگی حضرت داوود - ع - بویژه آیات 21»تا 25 سوره ص« چگونه است؟ و چه نمودی از آن در تفاسیر عرفانی و متون ادبی فارسی دیده میشود؟
.2 پیشینه پژوهش درباره »اسرائیلیات« به طور کلی پژوهش های بسیاری صورت گرفته است، چه آثار فارسی و عربی و چه
پژوهشهای غربی از نظر کمّی و کیفی چشم گیر است. از مهمترین آثاری که در این زمینه به زبان عربی تألیف شده اند می توان به الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث اثر محمد حسین ذهبی، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر از محمد ابوشهبه و الاسرائیلیات و اثرها فی کتب التفسیر از رمزی نعناعه اشاره کرد. برخی از مهمترین آثاری که در این باره به زبان فارسی تألیف شده اند، عبارتند از: اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان های انبیا در تفاسیر قرآن اثر حمید محمد قاسمی که رساله دکتری مؤلف بوده و سال 1380به صورت کتاب منتشر شده است؛ پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر اثر محمدتقی دیاری بیدگلی که این اثر نیز رساله دکتری نگارنده بوده و سال 1383 منتشر شده است؛ و قدسیت و ساختار، جستاری در روایت شناسی تطبیقی متون قدسی، اثر مریم صالحی نیا که در مقایسه داستان های کتب مقدس با قرآن، ریشه بسیاری از اسرائیلیات را نشان می دهد. از خاورشناسان نیز دراین باره آثاری منتشر شدهاست. مانندِ مقاله »ارزشگذاری اسرائیلیات معضلی در تفسیر« از مک اولیف، استاد دانشگاه جرج تاون واشنگتن؛ که در سال 1998 به چاپ رسیده و محمدتقی دیاری بیدگلی آن را ترجمه و نقد کرده است و اسرائیلیات، دائره المعارف اسلام - به زبان انگلیسی - تألیف جی وجدا، ج4، 1986 م، ص.213-211 در میان آثار بررسی شده - بویژه آثار فارسی - هیچ یک به طور خاص به تأثیر اسرائیلیات در تفسیر آیات مربوط به زندگی حضرت داوود - ع - در قرآن و نمود آن در تفاسیر عرفانی و ادبی نپرداختهاند.
.3 اسرائیلیات و نفوذ آن در تفاسیر قرآنی اسرائیلیات، جمع اسرائیلیه و منسوب به اسرائیل، لقب یعقوب پیامبر، جد اعلای یهودیان است. برای اسرائیل
معانی مختلفی برشمرده اند از آن جمله اسرائیل مرکب از »اسرا« به معنی »عبد« یا »صفو و برگزیده و خالص« و »ایل« به معنی خدا و اسرائیل به معنی » عبداالله« یا » صفوه االله« و بنده برگزیده خداست. در معنای دیگر اسرائیل ترکیبی از دو واژه »اسر« به معنای غلبه و »ایل« به معنای قدرت کامل است و در زبان عبری به کسی که بر قدرت کامل، یعنی خداوند چیره شده گفته می شود. این لقب را از آن رو بر یعقوب نهاده اند که به گمان یهود، وی در مبارزه با خداوند بر او پیروز شد و خداوند لقب »اسرائیل« را به او داد. - محمدقاسمی، - 7-6 :1389 اسرائیلیات یک معنای اصطلاحی نیز یافته و طبق تعاریف بر تمام عقاید غیر اسلامی، بخصوص آن دسته از عقاید، اساطیر، افسانهها و خرافاتی که یهود و نصارا از قرن اوّل هجری در دین اسلام وارده کردهاند، اطلاق می شود. ذهبی در این باره می نویسد: »واژه اسرائیلیات گرچه ظاهرآً نشانگر نفوذ فرهنگ یهود در تفاسیر است، لیکن مقصود ما از اسرائیلیات مفهومی گسترده تر و فراگیرتر از این است و آن عبارت است از تأثیرپذیری تفاسیر از فرهنگ یهودی و مسیحی و غلبه رنگ این دو فرهنگ و مانند آنها بر تفاسیر. اما از آنجا که از صدر اسلام تا زمان عالمگیر شدن آن، همواره یهودیان بیش از سایرین با مسلمانان معاشرت داشتند، در مقایسه با مسیحیت و سایر فرقه ها بیشترین تأثیر را در تفاسیر و سایر منابع اسلامی بر جای گذارده اند.« - ذهبی، ؟: - 165 اسرائیلیات به این معنا، اصطلاحی است که متقدّمان آن را به کار نبردهاند و تنها در آثار محدّثان و اندیشمندان متآخّر به کار رفته است. - نعناعه، - 1390:73 آنچه در صدر اسلام و تا مدتها بعد از عصر صحابه و تابعان در این باره رواج داشته، تعبیراتی همچون »گفته های اهل کتاب« و »اخبار و آثار وارد شده از بنی اسرائیل« و امثال آنها بوده است. قدیمی ترین منبع موجود که اسرائیلیات را در معنای اصطلاحی آن به کار برده، از مسعودی - م.343ق. - است که در آن علاوه بر اطلاق اسرائیلیات بر روایات یهودی و مسیحی، نمونه هایی از این روایات را نیز آوردهاست. - مسعودی، - 245 :1385 آغاز ورود اسرائیلیاتفرهنگب اسلامی، به پیش از اسلام و نفوذ تمّدن و فرهنگ یهودی به فرهنگ اعرابِ جاهلی باز میگردد. پیش از ظهور اسلام اهل کتاب و بویژه یهودیانِ زیادی اطراف شهر مدینه در کنار مشرکان و بت پرستان زندگی می کردند. آنان چون دارای دین و کتاب آسمانی بودند از نظر فرهنگی، علمی و اجتماعی، جایگاه بالاتری نسبت به مشرکان داشتند و مشرکان برای فهم برخی مسائل غالباً به اهل کتاب مراجعه میکردند. این عادتِ مراجعه به اهل کتاب همچنان در برخی افراد تا بعد از ظهور اسلام نیز ادامه یافت. در زمان حیات پیامبر اکرم - ص - اگر مشکلی در فهم آیات قرآن برای صحابه پیش می آمد رسول گرامی اسلام - ص - به عنوان نخستین مفسّر به شرح و توضیح آیات قرآن می پرداختند و رفع ابهام می کردند اما »پس از عصر پیامبر اسلام - ص - ، تفسیر قرآن حال و وضعی دیگر یافت و عواملی چند سبب مشوب شدن جریان تفسیر به اسرائیلیاتی شد که تا امروز نیز در میان تفاسیر به چشم میخورد و چهره زیبای حقایق قرآنی را تیره و تار ساخته است.« - محمد قاسمی، - 174- 173 :1389 منابع تفسیر قرآن به عقیده ابن تیمیه به دو گروه تقسیم میشود: الف - تفسیر درونی قرآن - تفسیر قرآن با قرآن - و ب - تفسیر بیرونی قرآن براساس سنّت پیامبر، سنّت صحابه و سنّت تابعین. - ابن تیمیه، - 98 :1391 در این تقسیم بندی تفسیر قرآن از زبان صحابه وتابعین درست نقطه حساس نفوذ اسرائیلیات است. در واقع »میتوان گفت ورود اسرائیلیات به تفسیر امری بود که از زمان صحابه آغاز شد چرا که قرآن کریم در طرح برخی موضوعها با تورات و انجیل هماهنگ بود. اما قرآن در پرداختن به داستان ها روش اختصار را در پیش گرفته بود، در حالی که در تورات و انجیل این امر به صورت مشروح طرح شده بود و مراجعه به اهل کتاب خود یکی از مصادر تفسیر قرآن در عصر صحابه به شمار می رفت. یعنی هرگاه صحابه، با داستانی از داستان های قرآن مواجه می شدند، به دلیل اجمال و ابهام آن تمایل داشتند تا از تفاصیل آن داستان آگاهی یابند و کسی را نیز نمی یافتند تا سوال های ایشان را پاسخ گوید، مگر آن چند تن از اهل کتاب که اسلام آورده بودند و با خود فرهنگ دینی خاص خودشان را حمل می کردند که همان فرهنگ را به دیگران منتقل کرده، خبرها و داستان های دینی خود را در میان صحابه اشاعه دادند.« - ذهبی، التفسیر و المفسرون، ؟: - 169 این روند در عصر تابعین نیز ادامه پیدا کرد و دامن زده شد.
از آنچه بیان شد پیداست »اسرائیلیات از دو منبع اصلی سرچشمه گرفته اند؛ کتب تحریف شده یهود و نصارا و خیال پردازی و افسانه سراییهای مسلمان نماهای اهل کتاب - «محمدقاسمی، - 13 :1389 و در مجموع می توان گفت ضعف فرهنگی اعراب جاهلی که تا مدتها پس از ظهور اسلام نیز دامنگیر جامعه اعراب بود، غرض ورزی اهل کتاب بویژه یهود که ظهور اسلام عرصه سروری را بر آنها تنگ کرده بود، موجز گویی قرآن در برخی داستان ها و عدم درک برخی مسلمانان از این ایجاز و در مقابل شرح و بسط داستانها در کتب پیشینیان، جلوگیری از نگارش احادیث پیامبر در دوره خلفا و جعل روایات و احادیث پیامبر در دوره های بعد، حاکمیت افرادی که درک درستی از اسلام نداشتند بر جامعه اسلامی و تساهل و تسامح برخی علما در پذیرش احادیث و روایاتی که از صحابه نقل شده است و حضور قصه سرایان و افسانه پردازان در جامعه اسلامی از عوامل مهم نفوذ اسرائیلیات در فرهنگ اسلامی و تفاسیر قرآن است.
