بخشی از مقاله
چکیده
داستان های بلند جنگ، آینه تمام نمایی از تجربه ها و آرمان های ملّتی است که با عشق و ایثار، از وطن و ایمان خویش در برابر بیگانگان دفاع کرده است.در کنار داستان های متعددی که پس از انقلاب در مورد جنگ نوشته شده، تاکنون بیش از صد دفتر، داستان بلند جنگ، برای نوجوانان نوشته شده است . یکی از این داستان ها، داستانِ شب ایوب از داوود غفّارزادگان است. غفارزادگان یکی از بهترین داستاننویسان ادبیات کودک و نوجوان در دو دهه بعد از انقلاب شناخته شده که در داستان شب ایوب به شیوه خلاقانهای چهره جنگ را ترسیم نموده است.
هدف از تالیف این مقاله که با استفاده از شیوه توصیف و تحلیل نوشته شده، پاسخ دادن به این پرسش است که ویژگیهای ساختاری این داستان چیست و آیا اجزاء آن توانستهاند در خدمت درونمایه داستان قرار گیرند؟ به همین منظور، اجزاء ساختاری از جمله طرح، صحنه، شخصیت و شخصیت پردازی، زاویه دید، درونمایه و ویژگی های زبانی و فکری این اثر بررسی شده و این نتیجه به دست آمده است که داستان شب ایوب ،از نظر ساختاری، داستانی مدرن و نسبتا پیچیده است و از داستان های موفق دفاع مقدس برای نوجوانان محسوب می شود. مهمترین ویژگی فکری این داستان، نگاه امیدوارانه به تلخیها ی جنگ و پرهیز از سیاهنمایی و ناامیدی است که تمام ساختار داستان و اجزاء آن در خدمت القای آن به کار گرفته شده اند
مقدمه
هر اثر روایتی منثور خلاّقه ای که با دنیای واقعی ارتباط داشته باشد در حوزه ادبیّات داستانی قرار میگیرد
ادبیات داستانی در شکل های گوناگونی مانند قصّه، رمانس، رمان، داستان بلند، داستان کوتاه، داستانک و آثار وابسته به آنها، ارائه میشود . داستان بلند، داستانی است روایت گونه، به نثر، که پیرامون موضوع و حادثه ای خاص که ریشه در واقعیّت اجتماعی دارد، نوشته میشود و تمام عناصر رمان در آن وجود دارد
داستان بلند، از نظر کمّی، از داستان کوتاه، بلندتر و از رمان، کوتاه تر است و از نظر کیفی نیز با رمان و داستان کوتاه تفاوت دارد. خصوصیّتهای کیفی داستان بلند،تقریباً با ناولت و رمان کوتاه مشابه است، یعنی این نوع داستانها، بعضی از مختصّات و کیفیّات داستان کوتاه و رمان را توأم دارند. در داستان بلند، ناولت و رمان کوتاه، امکان گسترش شخصیت ها و درونمایه ها به طور محدود وجود دارد. داستانی را که از ده یا پانزده هزار کلمه تا سی هزار کلمه داشته باشد، داستان بلند می گویند و داستانی که از سی هزار تا پنجاه هزار کلمه داشته باشد، رمان کوتاه نامیده می شود
یکی از زیرمجموعههای محتوایی ادبیات داستانی و از جمله داستان های بلند، ادبیات جنگ به صورت عام و جنگ هشت ساله ایران و عراق به صورت خاص است که از آن با تعبیر دفاع مقدس یاد میشود ادبیّات.» دفاع مقدّس به مجموعه آثاری گفته میشود که درونمایه وموضوع آنها به مسایل هشت ساله جنگ و دفاع مقدّس و پیامدها و تبعات آن برگردد
تاکنون آثاراربسیزیادی در حوزه ادبیّات دفاع مقدّس، به خصوص ادبیّات داستانی، منتشر شده است که هر کدام از زاویه نگاه متفاوتی به موضوع جنگ پرداختهاند و جریان ها و رویکردهای متفاوتی پدید آوردهاند.
، گروهی در ستایش از دفاع، مقاومت و پایداری نوشتند. برخی به بازتاب مصائب جنگ و تأثیرش بر زندگی مردم و اجتماع پرداختند، گروهی به رد یا تشکیک در آن، اهتمام ورزیدند و برخی نیز به موضوع"انسان در جنگ" و "انسان برآمده از جنگ"توجّه کردند. پس از پایان جنگ، همراه با تحوّلات اجتماعی و سیاسی جامعه، ادبیّات داستانی جنگ نیز با تحوّلاتی روبرو شد داستان هایی که پس از جنگ پدید آمدند، راوی بخش های دیگری از پیامدهای جنگ هستند که در آنها، تأثیر جنگ بر ذهنیّت و روان انسانها مطرح میشود
در میان این آثار، نویسندگانی که برای کودکان و نوجوانان قلم زده اند، سهم بسزایی در رشد و بالندگی ادبیات جنگ دارند. آثار مربوط به کودکان و نوجوانان را نیز در همین موضوعات میتوان طبقه بندی کرد. داستانهای بلندی که برای نوجوانان با درونمایه جنگ نوشته شد در جهت پر رنگ کردن ارزشها و آرمانهای والای انسانی و دینی بود که درونمایه زندگی اجتماعی مردم آن روزگار را تشکیل میداد و باید با قلم متعهد نویسندگان اهل ذوق ثبت و ضبط میشد تا برای همیشه، داستان رشادتها و دلاوریهای بزرگ مردان این مرز و بوم را ماندگار کند. از جمله این نویسندگان میتوان از غفّارزادگان نام برد.
داوود غفّارزادگان، متولّد 1338 اردبیل است و بیش از دو دهه است که قلم میزند و در حوزه داستاننویسی عرصههای متفاوتی را پیموده است. از این نویسنده تاکنون، داستانهای »پرواز درناها«، »سایهها و شب دراز«، »سنگاندازان غار کبود« و مجموعه داستانهای کوتاه »زمستان در راه«، »کبوترها در قفس به دنیا میآیند « و »ما سه نفر هستیم« منتشر شده است. »فال خون« و »آواز نیمه شب« از داستانهای جنگی او هستند. شب» ایّوب«نیز داستان جنگی دیگری از اوست که چاپ اوّل آن در سال 1375، با عنوان »زخمه« منتشر شده است. »دختران دلریز« مجموعه شانزده داستان کوتاه از آخرین آثار غفّارزادگان است.
جایزه بیست سال ادبیّات داستاننویسی برای کتاب »ما سه نفر هستیم«، جایزه نشان طلایی از جشنواره بزرگ برگزیدگان ادبیّات کودک و نوجوان به عنوان یکی از بهترین داستاننویسان دو دهه بعد از انقلاب - انجمن نویسندگان کودک و نوجوان - جوایزی از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مجله سروش نوجوان، جشنواره مطبوعات و جشنوارههای ادبیّات مقاومت و پایداری از جمله جوایز اوست
داستان شب ایوب، داستان بلندی استکه در آن، غفّارزادگان با جنگ، به شیوهای خلاقانه مواجه شده است و در نگارش آن از شیوهها و الگوهای کلیشهای که برای نوشتن از جنگ به کار میروند، پرهیز کرده است.در این مقاله به بررسی و تحلیل اجزاء ساختاری این داستان میپردازیم.
در زمینه بررسی آثار داوود غفّارزادگان ، تحقیق مستقلی صورت نگرفته و تنها چند نقد پراکنده در میان مجموعهها به چشم میخورد. از جمله، کتاب "» جنگی داشتیم، داستانی داشتیم" از کامران پارسی نژاد، در این کتاب، 14 داستان از انتشارات "نشر صریر" نقد شده است. یکی از آنها داستان "آواز نیمه شب"از داوود غفّارزادگان است. دو یادداشت کوتاه در شبکه مجازی درباره داستان شب ایّوب وجود دارد که در فهرست منابع به آن اشاره خواهد شد،امّا تاکنون درباره این داستان، نقد مستقلی به چاپ نرسیده است.
بحث -1ویژگیهای ساختاری – روایی داستان »شب ایوب«
میرصادقی ساختار را موجب وحدت اثر می داند. »ساختار یا ساخت، حاصل روابط متقابل کلیه عناصری است که اثر را تشکیل میدهند. به عبارت دیگر، ساختار نتیجه ارتباط ضروری میان اجزای یک کلّ هنری است که موجب یکپارچگی اثر میشود و این یکپارچگی هر چه کامل تر باشد، بیشتر به اثر وحدت هنری میبخشد عناصر سازنده متن داستانی عبارتند از: طرح، صحنه،شخصیت، زاویه دید، درونمایه و سبک .
-1-1طرحداستان شب ایّوب یکی از عناصر مورد مطالعه در داستان، طرح - پیرنگ - یا چارچوب داستان است.
. در اصطلاح شناسی داستان، طرح، »به چگونگی آرایشی گفته میشود که نویسنده به رویدادهای داستان میبخشد تا به نتیجه ای که دلخواه اوست دست یابد. هر طرح، زنجیره ای از رویدادهای به هم پیوسته است که در کشاکش نیروهای مخالف به اوج و نتیجه میرسد
پیوند طرح و داستان از مسایلی است، که تاکنون بحثهای گوناگونی را دامن زده است. اوّلین بار، این شکلگرایان روس بودند که این دو ا راز هم تفکیک کرده و در این باره، بحث مشخّصی کردند. آنها میگفتند: قصّه؛» ترتیب واقعی رویدادها به صورت مسلسل و مجرّد است. در صورتیکه طرح، سلسلهای از رخدادهای قصّه است آنگونه که، راوی برایمان تعریف میکند
طرح، اگر چه جزئی از ساخ تار متن است، در محدوده خود نیز دارای اصولی است. به بیانی دیگر، ساختمان طرح داستان شامل مراحل زیر است :
-1زمینه چینی که مرحله آرامش است و درآن، زمان، مکان و شخصیّتهای داستان معرّفی میشوند - فرایند پایدار نخستین -
-2 بحران که نقطه شروع داستان است و در آن، مسئله یا مشکلی توسّط نیروی ویران کننده رخ میدهد و آرامش نخستین، شکسته میگردد - فرایند ناپایدار میانی -
-3 اوج گیری، که مرحله تلاش قهرمان یا قهرمانان داستان - نیروی سامان دهنده - برای برطرف کردن بحران و حلّ مسئه است و اصلی ترین بخش داستان را تشکیل میدهد.
-4 مرحله گره گشایی، که حسّاس ترین بخش داستان است و بحران در آن به وسیله نیروی سامان دهنده برطرف میگردد.
- 5 فرود یا نتیجه گیری، که درآن آرامش دوباره برقرار میشود - فرایند پایدار فرجامین -
اگر» در داستان، زمان خطّی مورد نظرباشد، این فرایندها قابل دریافت است: فرایند پایدار نخستین، فرایند ناپایدار میانی و فرایند پایدار فرجامین -
در داستان شب ایوب، ایّوب"" نوجوانی است که به همراه چهار نفر از دوستانش جلیل، شریف، فریدون و نادر در شهر کوچکی که نامعلوم است با سرخوشی، دوران نوجوانی را سپری میکند. او و دوستانش از جنگ، فقط جنگزدههایی را میبینند که در حاشیه رودخانه، چادر زدهاند و در آنجا زندگی میکنند. جنگزدهها و زندگی آنها، برای ایّوب و دوستانش نوعی سرگرمیستا ؛ امّا بعد از بمباران این شهر، همه چیز عوض میشود و حال آنها ، جنگ را به شکل ملموسی درک میکنند.کمکم زمزمه رفتن به جبهه در بین این گروه، قوّت میگیرد و همگی به جز نادر، که پیری پدرش را بهانه میکند، به جبهه میروند .
ایّوب به همراه دوستش، جلیل، در گروه امداد هستند. و از "شریف" و" فریدون" جدا میشوند. شهادت جلیل، ایّوب را سخت تحت تأثیر قرار میدهد او از جبهه باز میگردد، در حالیکه حال روحی خوشی ندارد. بمباران شهر و سوختن بدن "نگار،برادرزاده" ایّوب، که با او ارتباط عاطفی دارد، حال ایّوب را بدتر میکند. نگار، باید به جایی برود که هوا مرطوب باشد، به همیندلیل برای مدّتی به شمال میروند. سرانجام، با نامهای که شریف برای ایّوب میفرستد، او دوباره به جبهه باز میگردد."شریف"، اسیر میشود و فریدون شهید .
ایّوب که چند روز، مجروح در بیابان، زیر آتش دو طرف مانده است، دوباره به شهر بازمیگردد. بعد از بمباران شیمییا عراق ؛ ایّوب که امدادگر است دورهای میبیند، تا بتواند به مجروحین شیمیایی، در حین عملیات کمک کند. با بازگشت به جبهه این بار در خرّمشهر، بار دیگر مجروح میشود و کمکم سوی چشمانش را از دست میدهد و نابینا می شود، با این وجود، درسش را ادامه میدهد و به دانشگاه میرود و در رشته روانشناسی تحصیل میکند. با بچّههای جانباز و خانواده آنها در ارتباط است و در اثر این ارتباط، متوجّه میشود که دردهایی هست که رنجهای او در مقابل آنها، هیچ به حساب میآید.
طرح و یا پیرنگ این داستان پیچیده است و نظم خطی در آن دیده نمیشود. بنا به آنچه که شکلگرایان روس میگویند ، و در تعریف طرح به آن اشاره کردیم، قصّه و طرح، در داستان شب ایّوب کاملاً متفاوت است و ما باید از خلال روایت، قصّه را دریابیم. آنچه که به عنوان خلاصه داستان میآوریم، در واقع از درون روایتِ راوی قابل دریافت است و گرنه روایتِ راوی با رفت و برگشتهای متعدّد زمانی، به پیش میرود
