بخشی از مقاله
چکیده
داستان کوتاه »آن شب عزیز« نمونهای از داستانهای کوتاهدفاع مقدّس است که بیانگر رشادتها و پایمردیهای شیرمردان این سرزمین است. در این مقاله این داستان -که نوشته سیدمهدی شجاعی است- بر اساس رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف توصیف، تفسیر و تبیین می شود. در توصیف این داستان میتوان به کاربرد واژگانی آن اشاره کرد که مناسب حال و هوای جنگ و دفاع است. همچنین جملات معلوم، مثبت و در وجه اخباری در این داستان قطعیت ماجرا و اعتقاد نویسنده به نوشتههایش را نمایان میکند. در بخش تفسیر، این داستان نشان میدهد که ماجرای جنگ تحمیلی تمام کشور را در بر گرفته ومختصّ بخشی از کشور نیست و همه مردم از هر قشر و گروهی به نوعی با آن درگیرند و درواقع مشارکین فرایندها مشارکینی عمومی محسوب میشوند. تبیین این داستان نیز بیانگر آن است که سیدمهدی شجاعی از هنر خویشبرای زنده ماندن یاد و خاطره رزمندگان دفاع مقدّس و بیان گوشه هایی از شجاعتهای دلاورمردان وطن بهره گرفته است.
واژههای کلیدی: ادبیات پایداری، آن شب عزیز، توصیف، تفسیر، تبیین.
1مقدّ.مه
گفتمان نمایانگر تبیین زبان در ورای کلمات، جملات و عبارات است و میتوان آن را در علائم و کنشهای غیرکلامی و کلیه ارتباطات میان افراد نیز جستجو کرد - سلیمی،. - 55 :1383 تحلیل گفتمان یا سخن کاوی چگونگی تبلور و شکلبندی معنا و پیام واحدهای زبانی را در ارتباط با عوامل درونزبانی و عوامل برونزبانی - بافت اجتماعی، فرهنگی و موقعیّتی - بررسی می کند - لطفی پور ساعدی، . - 10 :1371 در واقع تحلیل گفتمان رویکردی میانرشتهای است که به مطالعه ساختارهای متون میپردازد و برای آنکه چگونگی تکوین معنا را توضیح دهد، ویژگی های زبانی، اجتماعی و فرهنگی متون را مورد بررسی قرار میدهد - مکاریک، . - 260 :1384 هدف عمده تحلیل گفتمان این است که فن و روش جدیدی را در مطالعه متون، رسانهها، فرهنگ ها، علوم، سیاست، اجتماع و... بهدست دهد.
مبادی فکری این روش همان پیشفرضهای پسامدرن هستند - بهرامپور، . - 53- 52: 1378نورمن فرکلاف -که چهرهای شاخص در مباحث تحلیل گفتمانی است- عقیده دارد که گفتمان، شرایط اجتماعی را که تحت تأثیر آن، یک متن خلق میشود، همچنین شرایطی را که متن در آن قرار میگیرد و مورد تفسیر واقع میشود، مطالعه می کند. بدین ترتیب، گفتمان از یک سو مطالعه زبانشناختی نظام اجتماعی و از سوی دیگر، مطالعه جامعهشناختی زبان است و میان ساختارهای خرد گفتمان - ویژگیهای زبانشناسی - و ساختارهای کلان جامعه - ایدئولوژی و ساختارهای اجتماعی - رابطهای دیالکتیک وجود دارد - فرکلاف،. - 97-96 :1379 در این نوع تحلیل، تنها به توصیف متن اکتفا نمیشود، بلکه تلاش می شود که تفسیر و تبیین متن نیز صورت گیرد. بنابراین تحلیل گفتمان انتقادی، بافتهای وسیعتر اجتماعی، قدرت و ایدئولوژی را نیز در تحلیل به کار میگیرد - سلطانی، . - 36 :1384
هدف از این پژوهش تحلیل گفتمانی یکی از داستانهای کوتاه دفاع مقدّس است. داستان کوتاه یکی از قالبهای موفّق در بیّاتاد پایداری است که به دلیل حجم کم آن خوانندگان زیادی نیز دارد. داستان منتخب در این پژوهش داستان »آن شب عزیز« از داستانهای کوتاه سیدمهدی شجاعی است. این داستان در مجموعهداستان سانتاماریا چاپ شده است. از آنجاکه تحلیل گفتمان از رویکردهای جدید پژوهشی محسوب می شود، بررسی داستان های معاصر فارسی از این دیدگاه می تواند به خوانشی نو منجر شود. البته در زمینه تحلیل گفتمان پژوهش هایی منتشر شده که هم شامل آثار منثور فارسی است و هم آثار منظوم را دربرمیگیرد. مقالههای »تحلیل گفتمانی شعر پیغام ماهیها از سهراب سپهری« - فرهنگی، - 1385
،تحلیل» گفتمان انتقادی رمان دکتر نون زنش را بیشتر از مصدّق دوست داشت« - قاسمزاده و گرجی، - 1390 و »تحلیل گفتمانی جزیره سرگردانی و پیوند معنایی آن با دیگر رمانهای سیمین دانشور« - قبادی و همکاران، - 1390 ازجمله مقالههایی است که با این رویکرد به بررسی متون ادبی فارسی پرداختهاند. امّا در زمینه تحلیل گفتمان انتقادی داستان هایدفاع مقدّس پژوهش چندانی صورت نگرفته، به این دلیل هدف این پژوهش، تحلیل نمونهای از ادبیّات دفاع مقدّس است. بررسی متون داستانی معاصر فارسی با چنین شیوهای راه فهم و درک بهتر متون را فراهم میکند، به شناسایی بهتر لایههای پنهان و زیرین آنها منجر میشود و پرده از مکنونات خودآگاه و ناخودآگاه نویسندگان برمیدارد.
.2 موضوع و درون مایه داستان »آن شب عزیز«
داستان »آن شب عزیز« در حوزه ادبیات پایداری است و یکی از هزاران حوادث دوران هشت سالدفاعه مقدّس کشور را بیان میکند. این داستان، روایت ماجرایعلّممی است که با رفتار و جذبه خود، باعث عشق و علاقه دانشآموزش میشود و دانشآموز همچون مریدی گوش به فرمان اوستمعلّ.مبا، توجّه به شرایط جامعه آن روز و دفاع از وطن، رهسپار جبهه میشود. بانبودِمعلّم در مدرسه، دانشآموزش -که احمد نام دارد- پس از پرسوجوی فراوان پی میبرد که معلّم به جبهه رفته است. او نیز خود را به جبهه میرساند و سرانجام به صورتاتّفاقی، معلّمش را در حالی که فرماندهگردان و در حین سخنرانی با گردان خود است، میبیند.
این نوجوان در عملیاتی که فرماندهی آن بامعلّمش بود، شرکت میکند. در این عملیاتمعلّ،م به درجه رفیع شهادت نائل میشود. تیری نیز به پای احمد اصابت میکند و یک پایش را از دست میدهد:»نتوانستید ایستاده بمانید. تیر انگار خورده بود به جناق سینهتان، به زیر قلبتان... یک تیر هم به زانوی من خورد که مرا در هم پیچاند« - شجاعی،. - 284: 1390این داستان با توصیف لحظهزخمی شدن معلّم، فرمانده عملیات، از زبان راوی داستان، احمد، آغاز میشود. فرمانده در این وضعیت، به رزمندگان دستور دور شدن از اطراف خود و ادامه عملیات را میدهدامّ،ا تنها کسی که تا آخرین لحظه شهادت در کنارش میماند، احمد است:
...» شما شهادتین گفتید و یکبار دیگر امام زمان را صدا زدید و خاموش شدید. افتخارم این است که با پای لنگ، شما را به خط رساندم و بیهوش شدم« - همان: . - 284داستان »آن شب عزیز« -که مضامین عاطفی واجتماعی دفاع مقدّس را دربرمیگیرد- حوادث اتّفاقات تلخ و جانسوزی را بیان میکند. جنگ تحمیلی واقعیتی تاریخی و بازتاب صادقانهترین و سرشارترین ایثارگریهای مردمانی است که دفاع از وطن و دستاوردهای انقلاب اسلامی را بر خود واجب دانستند و خودجوش و در هیأت بسیج به دفاع از سرزمین خود برخاستند. بنابراین میتوان گفت جانمایههای ادبیات پایداری از خیالهای آسوده نشأت نمیگیرد، بلکه از دلها و ذهنهای تحریکشده میتراود که در بطن حوادث حضور مییابنداز.
این حیث، ادبیات دفاع مقدّس مخاطبی جز توده مردم ندارد و نمیتواند برای خوشامد یک نفریا حتّی یک گروه اجتماعی پدید آید - بهبودی . - 78 :1373 در این داستان نیزمعلّم -که کارش تعلیم و تربیت است و در مدرسه ایفای وظیفه میکند و قصدش پرورش افراد و آمادهسازی آنان برای ساختن جامعه بهتر است- در بحبوحه و گرماگرم دفاع از این مرزو بوم احساس وظیفه میکند و در سنگری دیگر حضور مییابد و از کیان کشور دفاع میکند. از این روبدون، اطّلاعو فارغ از هر نوع تعلّق مادی و خالصانه خود را به جبهه میرساند:]»مدیر[ میگفت نمرات ثلث سوم را که دادهاید، رفتهاید آقا! بیخبر و میگفت برای گرفتن حقوق هم سر نزدهاید، احتمال میداد که به جبهه رفته باشید ولی یقین نداشت« - شجاعی،. - 272 :1390بنابراین میتوان گفت بنمایه این داستان جنگ و شهادت و بیان خلوص، استقامت و صلابتی است که نیروهای رزمنده و فرزندان این میهن در دفاع هشتساله از خود نشان دادند.
.3 شخصیتهای داستان »آن شب عزیز«
از آنجاییکه داستان کوتاه »آن شب عزیز« در حوزهادبیات دفاع مقدّس قرار دارد و از طرف دیگر، علاوه بر نمایش فضای جنگ، به بیان فضای مدرسه میپردازد، شخصیتهای این داستان،دو گروه سنّیو دو بُعد از اجتماع را در بر
