بخشی از مقاله
چکیده در استان کرمان بخش کشاورزی به اعتبار شاخصهای مهم اقتصادی، محور توسعه منطقه تلقی میشود. درعینحال
خشکسالیهای مکرر در چند سال اخیر پرهزینهترین بلای طبیعی به لحاظ کاهش تولیدات کشاورزی و موجب رنج و عذاب برای کشاورزان این منطقه بوده است. مسئولان استان کرمان راه نجات بخش کشاورزی استان از بحران خشکسالی را در برنامههای مدیریت بحران خشکسالی که شامل طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری و طرح همیاران آب میباشد، میدانند و به دنبال توسعه اجرای این برنامهها در استان کرمان میباشند. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر برنامههای مدیریت بحران خشکسالی بر توسعه کشاورزی پایدار در استان کرمان میباشد. نتایج حاصل از این مطالعه که به روش اسنادی و کتابخانه-ای انجامشده است نشان داد برنامههای مدیریت بحران خشکسالی مانند کشاورزی پایدار به دنبال رفع نیازهای آتی مربوط به افزایش تولید و کیفیت محیط زیست و همچنین آب و خاک میباشد . درواقع میتوان گفت با اجرای برنامههای مدیریت بحران خشکسالی نهتنها میتوان با بحران عظیم خشکسالی مقابله کرد بلکه این برنامهها به مثابه کاتالیزوری برای توسعه کشاورزی پایدار در منطقه عمل میکنند و میتوان از این برنامهها برای پایداری هر چه بیشتر منابع کشاورزی و محیط زیست در منطقه استفاده کرد.
کلیدواژه: برنامههای مدیریت بحران خشکسالی، توسعه کشاورزی پایدار، خشکسالی، مدیریت بحران
مقدمه
در تداوم حیات انسانی، کشاورزی و تولیدات آن دارای نقش بنیادی است. در عرصه جهانی، نگرشی بر زمینههای تحولی جوامع پیشرفته کنونی گویای آن است که منشاء توسعهیافتگی بسیاری از این ممالک، مازاد تولید در بخش کشاورزی بوده و در مراحل اولیه توسعه، مبناساز تحولات شده است - مطیعی لنگرودی و شمسایی، . - 1386 در کشور ما نیز بخش کشاورزی به اعتبار شاخصهای مهم اقتصادی، بهدرستی محور توسعه کشور تلقی گردیده و از مهمترین راههای دستیابی به اهداف پیشبینیشده در سند چشمانداز میباشد. درعینحال خشکسالی پرهزینهترین بلای طبیعی به لحاظ کاهش تولیدات کشاورزی و شدت رنج و عذاب برای کشاورزان به شمار میرود - . - Downing & Baker, 1998 خشکسالی پدیدهای اقلیمی است که بهکندی شروعشده و دارای طبیعت پنهانی است. مدتزمان وقوع آن طولانی و خسارتهای ناشی از آن در بخشهای مختلفی مانند کشاورزی، محیط زیست، اقتصاد، اجتماع، صنعت توریسم، منابع آب و ... بهصورت تدریجی ظاهر میشود - عرب و همکاران، . - 1387 از طرفی توسعه پایدار و کاهش خطرات ناشی از بلایا هرکدام پیشنیاز برای دیگری است. از هر نقطهنظر نگاه کنیم برنامهریزی بلایا و مخاطرات محیطی برای همه کشورها ازجمله کشورهای کمتر توسعهیافته بهویژه کشور ما که حادثهخیز است، بااهمیت است و باید به آن توجه نمود - عسکری زاده و همکاران، . - 1389 همانگونه که گفته شد بلایای طبیعی یکی از موانع اصلی توسعه پایدار محسوب میگردد. همواره وقوع آن به عنوان سدی بر سر راه توسعه اقتصادی، اجتماعی و عمرانی جامعه قرار دارد و چنانچه شدت بلایا بیشتر باشد، برنامههای توسعه ملی با مشکلات بیشتری همراه خواهد بود، چراکه بسیاری از تمدنها و جوامع بشری در اثر وقوع بلایای طبیعی از بین رفتهاند، انسان با بهرهبرداری غیرمنطقی از منابع طبیعی بر تعداد و شدت بلایا افزوده است. با نگاهی به تاریخچه بلایای طبیعی میتوان به این مهم پی برد. بسیاری از مسائل وابسته به محیط زیست امروزه بهطور مستقیم یا غیرمستقیم نتیجه رفتارهای روزمره انسان است . اشخاص در زندگی روزمره خود بهطور مکرر با انتخابهایی روبهرو هستند که تصمیماتشان نتایج مثبتی را برای خود آنها و نتایج منفیای را برای محیط زیست به دنبال دارد یا برعکس، بهطوریکه امروزه محیط زیست در سطح ملی و همچنین در سطح جهانی در معرض تهدیدهای فراوانی قرار گرفته است. افزایش انواع آلودگیها، گرم شدن درجه حرارت کره زمین، کاهش یافتن بسیاری از منابع طبیعی و ازدیاد جمعیت ازجمله مواردی هستند که محیط زیست انسانی را با مشکلهای زیادی روبرو ساخته و بعضاً مانند مسئله آب، حالت بحرانی نیز به خود گرفتهاند. برای مدیریت این بحران عظیم در استان کرمان که روزبهروز به پیشرفت خود ادامه میدهد، مسئولان دست به تدوین استراتژی هایی زدهاند و برنامههایی با عنوان برنامههای مدیریتبحران خشکسالی را برگزیدهاند تا با بهکارگیری این برنامهها به مقابله با بحران خشکسالی بپردازند. در این تحقیق ما به دنبال این هستیم که آیا این برنامه ها در توسعه کشاورزی پایدار نقشی ایفا می کنند؟
مبانی نظری خشکسالی
از نظر دانشمندان علم هواشناسی، خشکسالی عبارت است از کاهش شدید میزان بارندگی و یا نزولات آسمانی در یک فاصله زمانی نسبتا زیاد میباشد. البته این پدیده از نظر موقعیت جغرافیایی از یک منطقه به منطقه دیگر و یا از یک فصل به فصل دیگر متفاوت است. از نظر متخصصان آبشناسی، خشکسالی زمانی رخ میدهد که سطح آبهای سطحی و زیرزمینی و میزان آبهای جاری کاهشیافته و سطوح آب چاهها و قنوات و سفره آبهای زیرزمینی و حجم آبهای پشت سدها نیز کاهش یابد - . - Abounoori, 1988 به طور کلی خشکسالی پدیدهای اقلیمی است که به کندی شروع شده و دارای طبیعت پنهانی است. مدت زمان وقوع آن طولانی و خسارتهای ناشی از آن در بخشهای مختلفی مانند کشاورزی، محیط زیست، اقتصاد، اجتماع، صنعت توریسم، منابع آب و... به صورت تدریجی ظاهر میشود - عرب و همکاران، . - 1387 برای بسیاری از خانوارهای کشاورز ساکن در کشورهای در حال توسعه، خشکسالی تهدیدی جدی به شمار میرود. این پدیده نه تنها به کاهش تولیدات کشاورزی و تخریب منابع طبیعی میانجامد، بلکه معیشت و رفاه خانوادههای روستایی را نیز به مخاطره میاندازد - کشاورز و همکاران، . - 1389 وقوع خشکسالی های قبلی و آثار و تبعات ناشی از آن، موجب افزایش آسیب پذیری جوامع روستایی در مقابل خشکسالی کنونی گردیده است - . - Speranza et al., 2008 به نحوی که در برخی از این جوامع، تلاش برای بقا، چالش اساسی بسیاری از خانوارهای آسیبپذیر از خشکسالی را تشکیل میدهد - Campbell et al., . - 2010 علاوه بر آن وقوع خشکسالی منجر به ایجاد تغییرات اساسی در اقتصاد خانوار میگردد .در شرایط ترسالی، خانوار وابستگی شدیدی به منابع مختلف و درهم تنیده درآمدی نظیر زمین، دام و... دارد، درحالی که وقوع خشکسالی موجب کاهش وابستگی خانوار به درآمد حاصل از کشاورزی میگردد. در این دوران تأمین بودجه خانوار به صورتنسبتاً شدیدی بر اموال و دارایی های افراد خانوار معطوف میگردد تا از این رهگذر خانواده بتوانند نیازهای خود را پاسخگو باشد - Turner, . - 2000 در کشور ما نیز خشکسالی از بلایایی است که بیشترین خسارت مالی را بر جای میگذارد به گونه ای که از میان خساراتی که بر اثر بلایای طبیعی به کشور وارد شده است خشکسالی از اهمیت بیشتری برخوردار است و خسارات دراز مدت سنگینی دارد که شاید بسیاری از ابعاد آن به آسانی قابل درک نباشد - فاطمی و کرمی، . - 1389
اثرات ناشی از خشکسالی
خشکسالی دارای عواقب یا اثرات خاصی است و تأثیرات زیادی بر استانداردهای اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی دارد. اثرات مستقیم خشکسالی طیف وسیعی مثل کاهش محصول، کاهش سطوح آب، افزایش مخاطرات آتش-سوزی، افزایش نرخ مرگ و میر دامهای اهلی و حیات وحش را دربر دارد - فاطمی و کرمی، . - 1389 به گزارش سازمان ملل، خشکسالی بر روی امنیت عمومی، سلامت افراد و سطح کیفیت زندگی افراد نیز دارای تأثیراتی است. همچنین، خشکسالی برعکس سایر بلایای طبیعی که باعث نزدیک کردن افراد به یکدیگر میشوند، انسانها را از همدیگر دور میسازد-. - Zarafshani, 2005 - در مجموع یافتههای مطالعات داخلی و خارجی نمایانگر این است که خشکسالی دارای پیامدهای اقتصادی و اجتماعی متفاوتی میباشد. این در حالی است که گسترده ترین اثرات بر بخش کشاورزی تحمیل میشود- - علیپور و همکاران، . - 1390 به طور کلی عمده ترین اثرات خشکسالی عبارتند از: اثرات اجتماعی: مانند کاهش سطح بهداشت و بروز مشکلات سوءتغذیه، افزایش تضادهای سیاسی، اجتماعی و مدیریتی و افزایش تضاد و درگیری میان استفادهکنندگان از منابع آبی، کاهش کیفیت زندگی، افزایش فقر، مهاجرت و...؛ اثرات اقتصادی: افزایش قیمت محصولات کشاورزی و دامی، افزایش تقاضا برای دریافت وامهای کمبهره، کاهش جمعیت ساکن در مناطق روستایی، افزایش هزینه تأمین آب، کاهش تولید مواد غذایی و در نتیجه افزایش واردات آن؛ اثرات محیطی و هیدرولوژیک: نظیر کاهش تولید در اراضی کشاورزی، مراتع و جنگل ها، اثرات هیدرولوژیک، کاهش روان آبها، کاهش زمینهای مرغوب و مرطوب، تخلیه آب از منابع سطحی و زیرزمینی، فرسایش خاک، افزایش هدررفت آب، کاهش کیفیت آب، کم شدن تنوع گیاهی، آلودگی هوا و ... - حسینی و همکاران، . - 1389 مدیریت بحران خشکسالی مدیریت بحران بیشتر جنبههای تنشزا و بحرانهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از بروز خشکسالی و اقدامات اضطراری و واکنشی برای کنترل این پدیده را مدنظر قرار میدهد - صبوری و همکاران، . - 1389 مدیریت بحرانخشکسالی همانند ماهیت پدیداری آن، فرایندی سیستمی، چند بعدی و پیچیده ای میباشد. مدیریت بحران خشکسالی، نیازمند برنامهریزی راهبردی و طرح ریزی عملیاتی در افقهای زمانی بلندمدت، میانمدت و کوتاهمدت است که در سطوح محلی، ناحیهای، ملی، منطقهای و حتی جهانی به انجام میرسد - حسینی و همکاران، . - 1389 در مدیریت بحران که غالب کشورهای در حال توسعه از آن استفاده می نمایند، پس از حودث یک واقعه کلیه امکانات مالی و انسانی در منطقه بسیج شده و پرداخت خسارات و کمک رسانی بلاعوض در سر لوحه فعالیتها قرار میگیرد. ویژگی مهم مدیریتبحران عدم هرگونه اقدام قبل از وقوع حادثه است و تمامی فعالیتها پس از آن انجام میشود که بهتدریج پس از مدتی شاهد کاهش فعالیتها بخصوص در امر حمایتهای مالی و معنوی میباشیم. پژوهش و بررسیهای انجام شده نشان میدهد بحرانها نفساً تعیینکننده میزان خسارت نیستند. بلکه پاسخ مسئولان به بحران است که میزان خسارتهای وارده را تعیین می-کند - عسکری زاده و همکاران، . - 1389
برنامه های مدیریت بحران خشکسالی مسئولان استان کرمان راه نجات بخش کشاورزی استان از بحران خشکسالی را در برنامههای زیر میدانند:
الف - طرح های آبخیز داری و آبخوان داری که شامل: توسعه و مهار آب های سطحی، ایجاد سدها و شبکه های مربوطه، حفاظت از منابع آب های زیر زمینی و جلوگیری از برداشت های بی رویه و غیر اصولی - ساماندهی و کنترل چاه های غیر مجاز و برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی - ، تغذیه سفره های آب زیر زمینی، توسعه روش های مصرف بهینه آب و افزایش راندمان آبیاری از طریق سیستم های آبیاری تحت فشار.
ب - طرح همیاران آب شامل: خاموش کردن موتور پمپ ها در فصل زمستان که نیاز آبی گیاهان به حداقل می رسد و گیاهان جایگزین با نیاز آبی کم.
