بخشی از مقاله
چکیده
یکی از رسالتهای ترویج توانمندسازی مخاطبان و ظرفیتسازی پایدار در سطح جوامع محلی است. یکی از محملهای تجلی چنین رسالتی کمک به جوامع محلی برای گذر از بحرانهای مختلفی است که پایداری نظام معیشت و سازمان اجتماعی این جوامع را از بنیان دستخوش تهدید میکند. سازوکار شناخته شده برای ایفای چنین رسالتی عبارت است از مدیریت یکپارچه بحران به شیوهای راهبردی، پیشانگر، مشارکتی و خودگردان که اساس آن بر تحلیل ریشههای آسیبپذیری، شناسایی پتانسیلها و ظرفیتها و مهیاسازی اجتماعات محلی برای مراحل پیوسته مقابله، بازسازی و احیا استوار است. امروزه توسعه سازوکارهای مقابله با بلایای طبیعی همچون خشکسالی و نظام مدیریت بحران، چشمانداز خوشبینانهای را برای کنترل خشکسالی و احیای نظام معیشت جوامع روستایی و عشایری متاثر از خشکسالی بدست داده است. این مطالعه بر روششناسی چندگانه ترکیبی، شامل پارادایم کمی - پیمایش پرسشنامهای - و پارادایم پژوهشهای کیفی با غایت تبیین علل، اثرات، پیامدها و سازوکارهای ترویجی مدیریت بحران خشکسالی در مناطق روستایی و عشایری جنوب شرق کشور به انجام رسیده است. در ابتدای این مقاله، وضعیت منطقه مورد مطالعه در دوره خشکسالی اخیر به لحاظ علل و ریشه های آسیب پذیری تشریح شده است. در ادامه سازوکارهای ترویجی مدیریت بحران خشکسالی از دیدگاه کارشناسان امر ارایه شده است. در بخش پایانی نیز ضرورتها و جهتگیریهای کارکردی ترویج برای تحقق رسالت خویش در مدیریت بحران خشکسالی معرفی شده است.
- 1 مقدمه
کشور ایران تا به حال خشکسالی را به دفعات تجربه کرده است که در نتیجه باعث نابسامانیهای تلخی همچون تورم، کسری ترازهای ارزی، مهاجرت، وابستگی به تولیدات زراعی و غذایی می باشد. خشکسالیهای صورت گرفته در ایران باعث خشک شدن رودها، چاهها و قناتها، نابودی مراتع، مرگ و میر بیشمار دامها ، آسیب شدید به مزارع و باغها گردیده است. - حسینی؛ 1380و . - 1384
عوامل متعددی در پیدایش خشکسالی موثرند که تغییر و دخالت در آنها به منظور جلوگیری از بروز و وقوع آنها از توان بشر خارج و غیر ممکن است. امکان جلوگیری از وقوع خشکسالی در هیچ منطقه و شرایطی وجود ندارد، ولی برای مقابله و کاهش اثرات محیطی، اقتصادی و اجتماعی آن که در هنگام وقوع خشکسالی به آسانی قابل رویت نیستند و به سختی قابل مقابله میباشند، میتوان اقداماتی را انجام داد. بخصوص در مناطقی که امکان تداوم خشکسالی و بروز شرایط سخت زندگی تا حدودی قابل پیشبینی است - کردوانی، . - 1380 علل خشکسالی و عوامل موثر بر وقوع آن هنوز بطور کامل شناخته نشده است به همین دلیل نیز انسان قادر نیست از وقوع آن جلوگیری نماید. کاهش میزان بارندگی، پراکنش نامناسب بارندگی، درجه حرارت و میزان تبخیر بالا، وزش بادهای گرم، دوری از دریاها و اقیانوسها و وجود موانع طبیعی مثل کوهها و سلسله جبال از این جملهاند که بیشتر ماهیت هواشناختی دارند - سلامت، 1379؛ نساجیزاده،. - 1380 همچنین عواملی چون لکه های خورشیدی، جریان های النینو و لانینو و افزایش مقدار دیاکسیدکربن در جو کره زمین در پیدایش خشکسالی موثر می باشد - کردوانی ، - 1380 و نیز عواملی چون جنگلزدایی، بیابان زایی، فقر پوشش گیاهی و تخریب آنها در وقوع پی درپی خشکسالی دخیل میباشند - ثابترفتار،. - 1380 در این بین نقش انسان را نیز نباید در این فرایند نادیده گرفت - نهاوندیپور، . - 1379 بنابر اعتقاد کردوانی - - 1380 خشکسالی براساس یک سری تعاملات پیچیده ناشی از عواملی چون استفاده نامناسب از زمین، عادات و روشهای بهرهبرداری نادرست از منابع آب و مدیریت آن و فعالیتهای انسانی بوقوع میپیوندد .از دید بسیاری از افراد، خشکسالی فقط یک بلای طبیعی است؛ اما با دقت بیشتر میتوان بیان نمود که خشکسالی علاوه بر اینکه بطور اجتناب ناپذیری یک بلای طبیعی است؛ یک بلای اجتماعی نیز میباشد . - Toulmin, 1995 ;Rothauge,1998 -
بلایای طبیعی نتیجه تغییرات اقلیمی و جوی میباشند که با شاخصهای اقلیمی و محاسبات، قابل بررسی و سنجش میباشند - مثل خشکسالی هواشناسی - و از طرف دیگر، آسیبپذیری ناشی از آنها با فاکتورهای اجتماعی سنجیده میگردد که این فاکتورها عبارت از جمعیت و خصوصیات دموگرافیکی، تکنولوژی، سیاستها و رفتارهای اجتماعی می باشند . این عوامل پیاپی در تغییر هستند و بنابراین میزان آسیبپذیری نیز با این تغییرات کم و یا زیاد میگردد. انسانها اغلب بر شدت اثرات خشکسالی میافزایند. اثرات زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی خشکسالی های اخیر هم در کشورهای در حال توسعه و هم در کشورهای توسعه یافته، نشانگر آسیبپذیری جوامع در برابر خشکسالی میباشد. به اعتقاد برخی پژوهشگران - Swift ,2001; Scoones, 2001; - Morton and Sear,2001; Morton, et al. 2002 کیفیت و کمیت آسیبپذیری از خشکسالی از کشوری به کشور دیگر متفاوت میباشد و آسیب پذیری را میتوان یک حالت پویا و متغیر تصور کرد. در مناطق بسیار فقیر با اقتصاد ابتدایی، خشکسالی میتواند تهدیدی بر کلیت زندگی تلقی گردد. بطوریکه در بسیاری از کشورهای فقیر دنیا، خشکسالی به قحطی منجر شده و هرساله سبب مرگ و میر انسانهای پرشماری میشود. اکثر مرگهای ناشی از قحطی - famine - در مناطق نیمه خشک و خشک در آفریقا رخ میدهد که نظام معیشتی آنها ناپایدار و آسیبپذیر است. بارتون و همکاران - Barton, et al.,2001 - میزان آسیبپذیری از خشکسالی را متاثر از عواملی چون خصوصیات قومی، نژادی، مذهبی، اقلیمی، طبقات اجتماعی، جنسیت، سن و میزان برخورداری از منابع و قدرت میدانند. ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کلان نیز در میزان آسیبپذیری موثرند. اتفاقات جهانی و ناحیهای چون جنگ و شیوع بیماریهای اپیدمیک نیز میتوانند میزان
