بخشی از مقاله
چکیده
خشکسالی پدیده است که نمی توان از بروز آن جلوگیری نمود اما با مدیریت جامع نگر و علمی می توان از بروز خسارات ناشی از آن کاست. بدین منظور باید تلاش کرد تا به دستورالعملهای اجرایی کارساز برای مناطق مختلف کشور بر اساس شرایط آب و هوایی آن مناطق برسیم. در این مقاله به شرح چگونگی و مراحل تدوین نخستین برنامه مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی که توسط پایگاه ملی مدیریت خشکسالی کشاورزی کشور برای یک منطقه به عنوان پایلوت انجام شده است می پردازد.
این بررسی به مدت سه سال از سال 88 تا 90 به طول انجامید . در این راستا کارگاه های آموزشی و نشست های تخصصی برگزار شد که بر اساس نتایج آن ها مراحل برنامه تهیه گردید. همچنین در راستای اجرای این پروژه، اطلاعات مختلف اقلیمی و کشاورزی در منطقه جمع آوری گردید و روشی برای ارزیابی میزان آسیب پذیری بخش های مختلف کشاورزی در منطقه ارائه شده است. برنامه بر اساس نظرات کارشناسی و تجارب موجود در جهان و شرایط حاکم بر منطقه مورد نظر به صورت 9 فاز مختلف تدوین شده است. مجموعه این نه فاز مراحل پایش، پیش بینی و هشدار را به صورت تیم های کاری تعریف شده و با مشارکت ذینفعان و تصمیم گیران به شکلی مدیریت می شود تا میزان خسارات خشکسالی کاهش پیدا کند.
اهمیت مسئله
خشکسالی یکی از پدیدههای محیطی و بخش جدایی ناپذیر اقلیم بسیاری از مناطق است که ممکن است در هر نقطهای رخ دهد . این پدیده را می توان از جنبههای مختلفی چون اقلیمی، مدیریت منابع آب، اجتماعی- اقتصادی، کلی و جزئی، نقطهای یا منطقهای، شدت و مدت و فرکانس مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد. خشکسالی یک پدیده پیچیده است که بیشترین میزان مرگ و میر را در قرن گذشته نسبت به دیگر بلایای طبیعی موجب شده است. در این میان آسیا و آفریقا مقام نخست را در میزان تاثیر پذیری از خشکسالی داشته اند.
در کشورهای خاور نزدیک بیش از 90 درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی به مصرف می رسد و خشکسالی اثرات بسیاری بر این بخش تحمیل کرده است. پیامدهای مستقیم و غیر مستقیم خشکسالی شامل مواردی از قبیل: شکست و تلفات محصول، تلفات دام، کمبود آب آشامیدنی و غذا، افزایش بیماری ها، افزایش فشارهای روانی، مشکلات اجتماعی، کاهش تولید برقابی، افزایش میزان فرسایش خاک، آتش سوزی جنگل ها، مهاجرت به دیگر مناطق، افزایش بدهی ها و کاهش امنیت محلی و ملی بوده است.
بر طبق گزارش سال 2008 فائو، کشور ایران در میان کشورهای خاور نزدیک بیشترین میزان آسیب را از خشکسالی دیده است. به طوری که در اثر خشکسالی های سال 1998 تا 2001 بیش از 37 میلیون نفر در ایران عدم امنیت ناشی از کمبود آب و غذا را تجربه کردند. تنها در فاصله سال‌های 2000 تا 2001 حدود 4/2 میلیارد دلار خسارت ناشی از خشکسالی به بخش کشاورزی ایران موجب کاهش 12 درصدی در میزان تولیدات محصولات کشاورزی کشور گردید.
این موضوع سبب اجبار کشور به واردات 7 میلیون تن گندم در سال 2000 شد که ایران را در آن سال به بزرگترین وارد کننده گندم در جهان تبدیل کرد. خشکسالی همچنین سبب مهاجرت گسترده و افزایش بیماری هایی مانند وبا، دیفتری و تیفوئید در کشور شده است. بر اساس گزارش UNISDR در فاصله سال های 1970 تا 2000 ، کشور ایران با کمتر از 5 خشکسالی بزرگ، متاسفانه به دلیل آسیب پذیری بالا، یکی از کشورهایی بوده است که بیش از 10 میلیون نفر در آن از خسکسالی خسارت مستقیم دیده اند.
مدیریت خشکسالی
بر اساس تعریف UNCCD خشکسالی پدیده ای است که به صورت طبیعی رخ می دهد؛ در این هنگام میزان بارش ها به طور چشمگیری کمتر از حد نرمال ثبت شده می باشد. »خشکسالی کشاورزی« کمبود آب خاک در یک دوره مشخص برای تأمین آب مورد نیاز برای رشد محصول و علوفه توسط بارش نرمال تعریف می شود. این نوع از خشکسالی به عنوان پرهزینهترین انواع خشکسالی، هنگامی اتفاق می افتد که میزان رطوبت موجود در خاک و بارندگی در طول فصل رشد کاهش یابد. پارامترهایی که در تعریف خشکسالی کشاورزی مورد نظر قرار میگیرند،
عبارتند از: کمبود بارندگی, جنبههای فیزیکی و بیولوژیک گیاهان, اثرات متقابل خاک - گیاه - آتمسفر و موازنه بین نیاز آبی گیاه و میزان عرضه آن توسط محیط. از ویژگیهای این بلیه رخداد مکرر و حرکت آرام آن است که خسارات سنگینی را همراه خواهد داشت. در زمینه مدیریت خشکسالی به طور کلی دو رویکرد وجود دارد : یکی مدیریت بحران و دیگری مدیریت ریسک. در بحث مدیریت بحران خشکسالی، اقدامات دولت در راستای تشخیص نواحی بحران زده و امداد رسانی به آن نواحی مطرح است که بسیار پر هزینه و دیر هنگام میباشد.
اما در مدیریت ریسک خشکسالی - مدیریت کم هزینه و به هنگام - آمادگی برای سازگاری با خشکسالی پیش از وقوع و گسترش آن مورد نظر قرار دارد؛ به طوری که با آگاهی از شرایط فعلی منطقه، تصمیمات لازم و از قبل طراحی شده برای سازگاری با خشکسالی در آینده اعمال میگردد. به عنوان نمونه، اطلاع از مخاطرات اقلیمی ممکن می تواند کشاورزان را در راستای تغییر مدیریت مزارع - روش های آبیاری، تغییر الگوی کشت، حذف گیاهان پرمصرف و... - پیش از بروز گسترده خشکسالی یاری نماید. مدیریت ریسک خشکسالی به فرآیندی سیستماتیک اطلاق می شود که با استفاده از دستورالعمل های اداری، سازمانی و توانایی های بهره برداری و ظرفیت سازی ها، استراتژی ها و سیاست هایی را به منظور ارتقای ظرفیت مقابله با هدف حفاظت و پیشگیری، برنامه ریزی برای کاهش اثرات و آمادگی برای مقابله با اثرات خشکسالی و فجایع محتمل آن به اجرا بگذارد.
به زبان دیگر کاهش ریسک خشکسالی به معنی به کارگیری مفاهیم و عملکردی برای کاهش ریسک فاجعه با انجام فعالیت های سیستماتیک از قبیل تحلیل و مدیریت فاکتورهای سببی فاجعه شامل سه فرآیند: پیشگیری - prevention - کاهش خطر در معرض خشکسالی قرار گرفتن، برنامه ریزی برای کاهش اثرات - mitigation - کاهش آسیب پذیری مردم و جامعه و بالاخره مدیریت آگاهانه زمین و محیط زیست با آمادگی برای کاهش اثرات جنبی - preparedness - ، می باشد. مدیریت ریسک خشکسالی دارای 3 مؤلفه اصلی است که عبارتند از: پایش و هشدار به هنگام خشکسالی، ارزیابی خطر و تأثیرات خشکسالی، و کاهش خطر و واکنش مناسب.
در راستای تدوین طرح مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی، در سال 1389 گزارش جامعی از مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی در کشورهای جهان توسط کارشناسان پایگاه ملی مدیریت ریسک خشکسالی به انجام رسید و از تجارب کشورهای پیشرو مانند آمریکا، کانادا، استرالیا، آفریقای جنوبی و اتحادیه اروپا و همچنین فعالیت های کاربردی سازمان های وابسته به سازمان ملل متحد - مانند UNISDR و - FAO و نیز مرکز ملی کاهش اثرات خشکسالی آمریکا در دانشگاه نبراسکا - NDMC - در این خصوص بهره گرفته شد.
برای این منظور بیش از یکصد پلان مدیریت ریسک خشکسالی ایالت های آمریکا و کشورهای اروپایی و آفریقای جنوبی و استرالیا و نیز برخی کتابچه های راهنمای تدوین برنامه مدیریت ریسک خشکسالی مورد مطالعه قرار گرفت و نتیجه آن تحت عنوان " گزارش جامع مرور ادبیات سوابق مدیریت ریسک خشکسالی در ایران و جهان سال "1389 - پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری - 1389 منعکس شد. این مطالعات در نهایت منجر به ارائه یک روش پیشنهادی نه مرحله ای به منظور تدوین و اجرای برنامه جامع مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی توسط نویسندگان مقاله حاضر انجامید.
روش نه مرحله ای پیشنهادی تدوین و اجرای مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی در این روش 9 مرحله ای برنامه ریزی مدیریت خشکسالی با توجه به شرایط منطقه مورد مطالعه انجام می گیرد و گام های اصلی آمادگی، کاهش اثرات و پاسخ در نظر گرفته می شود. این روش برنامه ریزی دارای دو زیر پلان اصلی یعنی برنامه » کاهش اثرات - mitigation plan - « و برنامه »اگر آنگاه - contingency plan - « می باشد. که برنامه mitigation در حقیقت بخشی از گام های اجرایی است که در برنامه های برنامه contingency به منظور کاهش اثرات و ریسک خشکسالی و کاهش آسیب پذیری های ممکن به اجرا در می آید.
در این روش تاکید بر مشارکت کلیه ذی نفعان و مصرف کنندگان آب در بخش کشاورزی و حضور فعال آنان در اجرای برنامه های پلان می باشد. این برنامه تاکید بر آموزش و اطلاع رسانی عمومی با همکاری رسانه ها دارد. همچنین برای این سبک برنامه ریزی، داشتن شبکه ارتباطی و همکاری منسجمی میان تمامی ذی نفعان، کارشناسان و مسئولان را می طلبد. این روش برنامه ریزی توصیه می کند که پس از بررسی کامل و جامع نقاط ضعف و قوت و تهدید ها و فرصت های موجود، هیأت اجرایی با رویکرد مدیریت استراتژیک به تدوین زیر برنامه ها بپردازد و در ابتدا پس از دو سال و از آن پس هر پنج سال به اصلاح و بازنویسی کلی پلان پرداخته شود.
این روش برنامه ریزی علاوه بر مشارکت ذی نفعان و مصرف کنندگان آب پنج تیم اجرایی اصلی » Task Force - هیأت اجرایی«؛ » Monitoring & Early Warningتیم پایش و هشدار به هنگام«؛ » Identification & Assessmentتیم شناخت و ارزیابی«؛ » Mitigation & Preparednessتیم کاهش اثر و آمادگی« ؛ و » Response & Controlتیم پاسخ و کنترل - «، به فعالیت مشغول هستند و این فعالیت ها در 9 فاز اجرایی به شرح زیر انجام می شود.
فاز نخست: تشکیل هیأت اجرایی Task Force
هیأت اجرایی تیم اصلی برنامه ریزی مدیریت خشکسالی در حوضه آبریز است. این تیم شامل مجموعه ای از متخصصان، کارشناسان و دانشگاهیان، سیاستمداران و تصمیم گیرندگان منابع آب و نمایندگان ذی نفعان و مصرف کنندگان - کشاورزان و دام پروران - است. آنان تصمیم گیری های نهایی را در خصوص مدیریت منابع آب و خاک در حوضه به اجرا در می آورند و لازم است تا با حضور مسئولین بلند پایه در این تیم به مصوبات آن رسمیت و الزام اجرایی داده شود. اعضای این هیأت بهتر است، آشنا با مفاهیم مدیریت استراتژیک، کار گروهی و دارای خلاقیت و نوآوری و قابلیت ایده پردازی باشند.
