بخشی از مقاله
چکیده
هدف کلی این تحقیق شناسایی سرمایههای معیشتی مؤثر در مدیریت خشکسالی با تأکید بر بهبود معیشت پایدار روستایی از دیدگاه کارشناسان جهاد کشاورزی استان تهران بوده است این پژوهش به شیوه پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق را کارشناسان جهاد کشاورزی استان تهران - - N=280 تشکیل دادهاند. برای گردآوری اطلاعات از روش نمونه گیری طبقهای تصادفی با انتساب متناسب استفاده گردید.
با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه تحقیق - n=162 - ، تعیین گردید. روایی ابزار تحقیق توسط تعدادی از صاحبنظران و اعضای هیأت علمی توسعه روستایی تأیید شد. پایایی پرسشنامه با استفاده از آزمون آلفا کرونباخ 0/9 بدست آمد، برای تجزیه و تحلیل دادهها، از نرم افزار، Amos، Spss استفاده شده است. نتایج حاصل از تحلیل عاملی تأییدی نشان داد که از دیدگاه پاسخگویان، سرمایه فیزیکی - زیرساختی - با بالاترین بار عاملی - - 0/89 در اولویت قرار داشته و بیشترین تأثیر را در بهبود معیشت پایدار با در نظر گرفتن پدیده خشکسالی دارد؛ همچنین سرمایههای انسانی، سیاسی، مالی و اجتماعی به ترتیب در اولویتهای اول تا چهارم قرار دارند. بر این اساس محقق، راهکارها و پیشنهادهایی در زمینه مدیریت خشکسالی ارائه نموده است.
مقدمه
خشکسالی به عنوان یک مخاطره طبیعی از دیر باز در پهنه وسیع کشورهای مختلف از جمله ایران به کرات وقوع یافته و مییابد. اثرات تخریبی ناشی از وقوع این مخاطره طبیعی به کندی پدیدار گردیده و سبب افت و از بین رفتن محصولات کشاورزی، غذا، نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی و حتی بحرانهای محیطی میگردد و به تبع آن باعث فقر و مشکلاتی در دسترسی به معیشت پایدار میشود. نخستین گام به منظور مقابله با خشکسالی و پیامدهای آن، شناخت و درک دقیق این پدیده و تأثیرات ناشی از آن در ابعاد مختلف است تا بتوان براساس آن، راهبردها و راهکارهای مدیریتی اثربخش را در این زمینه به کار گیریم - غنجی، . - 1392
با توجه به اینکه ایران کشوری با اقلیمعمدتاً گرم و خشک است، رشد سریع جمعیت مهم ترین عامل کاهش سرانه آب تجدید شونده کشور در قرن گذشته بوده است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه از حدود 8 میلیون نفر به 78 میلیون نفر تا پایان سال 1392 رسیده است؛ بر این اساس میزان سرانه آب تجدید پذیر سالانه کشور از میزان حدود13000 مترمکعب در سال 1300 به حدود 1400 متر مکعب در سال 1392 تقلیل یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.
با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. بخش کشاورزی با 92 درصد بزرگترین و مهمترین مصرف کننده آب در کشور به شمار میرود. بیش از 80 درصد اتلاف منابع آب به دلیل عدم استفاده از تکنولوژیهای پیشرفته آبیاری در این بخش به هدر میرود. تعدادی از کارشناسان معتقدند که مدیریت منابع آب کشور در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب شده تا طی سالهای اخیر شاهد کاهش منابع آبهای زیرزمینی و نیز کاهش سطح زیر کشت کشاورزی در برخی مناطق باشیم - احسانی و
در سال زراعی گذشته یک سوم شمالی کشور بویژه اردبیل، سمنان، تهران، البرز، خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان خشکسالی-های متوسط، شدید و بسیار شدید داشتند؛ از اینرو هرچه مدت زمانی که استانها با خشکسالی دست و پنجه نرم میکنند طولانیتر باشد یعنی بحران در این استانها در زمینه خشکسالی جدیتر است و مسئولان باید در این مناطق با برنامه ریزی اصولی این معضل را با جدیت پیگیری کنند. بر این اساس استانهای تهران، البرز، قم، سمنان، اردبیل، همدان، خراسان و گلستان و بویژه خراسان شمالی مناطقی هستند که حدود دو تا سه سال متوالی است دچار خشکسالی هستند و بایستی برنامه ریزی مدونی برای مقابله با بحران در این استانها انجام شود - پایگاه خبری آفتاب،. - 1393
از ابتدای سال زراعی 1392/7/1 تا تاریخ 1393/1/24 میانگین ارتفاع بارش کشور برابر 9/183 میلیمتر است که نسبت به میانگین چند ساله، منفی 7/3 درصد کاهش داشته است. این در حالی است که ارتفاع میانگین بارش سال زراعی گذشته کشور برابر9/187 میلیمتر بوده است که دو درصد کاهش نسبت به میانگین بلند مدت داشته است و به دلیل کاهش میزان بارندگی در تهران و مناطق اطراف آن، این کلانشهر در شرایط حاد قرار گرفته است به طوریکه براساس اعلام سازمان هواشناسی پیش بینی میشود در بلند مدت تهران با معضل خشکسالی روبرو میشود - به نقل از بیجاری،. - 1393
خشکسالی باعث کاهش کیفیت محیط زیست میگردد و عاملی برای برخی پیامدهای اجتماعی شامل کاهش کیفیت زندگی و مسئله مهاجرت و فقر میباشد و سرانجام نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی از نتایج بارز خشکسالیهای شدید و دورهای در بخش کشاورزی و روستایی به شمار میرود و همچنین بر معیشت پایدار روستایی تأثیرگذار خواهد بود - حیدری، . - 1384
در راستای کاهش خسارات خشکسالی و مدیریت آن، از آغاز دهه 90 قرن بیستم کشورهای مختلف اقداماتی را در دستور کار خود قرار دادند و مفاهیمی مانند مدیریت خشکسالی در مقابل مدیریت بحران وارد این عرصه شد. همچنین به منظور نهادینه کردن مدیریت خشکسالی، روش شناسیهای متفاوتی بررسی شد. طرح ده مرحلهای مرکزملّی تسکین خشکسالی آمریکا از اولین آنها بود. از این طرح برای تدوین برنامههای مدیریت خشکسالی آمریکا و دیگر نقاط جهان استفاده شد.
کشور ایران نیز همواره با پیامدهای منفی خشکسالی دست به گریبان بوده استامّا پس از خشکسالیهای پیاپی اواسط دهه 70 شمسی دستگاههای اجرایی و محافل دانشگاهی به این امر بیشتر توجه کردند؛ اما با این وجود به نظر میرسد هنوز جنبههای کلان آن به اندازه کافی مورد نظر قرار نگرفته که در این راستا میتوان به نحوه تدوین طرحهای مدیریت خشکسالی اشاره کرد - مرید و مقدسی، . - 1390 شناخت دقیق مسائل مربوط به روستاهای ایران از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، زیرا ریشه تمامی مشکلات و مسائل عقب ماندگی مثل فقر گسترده، نابرابری در حال رشد، رشد سریع جمعیت و بیکاری فزاینده، در مناطق روستایی قرار دارد. به همین جهت توسعه روستایی تلاشی فراگیر است و به محدوده یک بخش خلاصه نمی شود و کلیه بخشها و زمینههای اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و غیره توسعه را دربر میگیرد.
بانک جهانی سرانجام به این باور رسیده که توسعه روستایی، راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی روستائیان فقیر و تلاشی همه جانبه برای کاهش فقر است که بویژه با افزایش تولید و ارتقای بهرهوری در محیط روستایی میسر میگردد - ایمنی، . - 1387 معیشت پایدار یک رهیافت اساسی برای فقر زدایی بوده و از ابعاد کلیدی پارادایم توسعه پایدار روستایی محسوب میشود. در رهیافت معیشت پایدار ثروت فقرا در کانون توجه قرار میگیرد؛ در این حالت دانشی که فقرا دارند از جامعهای که در آن زندگی میکنند و منابعی که در دسترس دارند، همین طور معیشتی که با آن گذران زندگی میکنند ثروت فقرا محسوب شده و مورد توجه قرار میگیرد.
در رهیافت معیشت پایدار کمک میشود تا معیشت بر پایه نظامات موجود بنا شود. نظاماتی که باعث میشود علیرغم دسترسی محدودتر به منابع، فقرا همچنان زنده بمانند. این رهیافت به توانمندسازی مردم و جوامع اعتقاد دارد و بر پایهی ارتباط بین مردم و دستگاههای دولتی و غیر دولتی فعال در توسعه بنا شده است. معیشت پایدار از اجزای شناخته شده توسعه مثل تولید درآمد، مدیریت محیط زیست و سرزمین، توانمندسازی زنان، آموزش، بهداشت، فناوری مناسب، خدمات مالی و مدیریت مناسب بهره میبرد. وابستگی خانوارهای روستایی به اقتصاد متکی بر کشاورزی، موجب شده که معیشت آنان در شرایط وقوع بحرانهایی نظیر خشکسالی به مخاطره افتد.
در این راستا هر چند نیاز به بهرهگیری از رویکردهای مختلف، به منظور کاهش اثرات خشکسالی و پایدار سازی معیشت خانوارهای روستایی محسوس میشود؛ اما این مهم چندان مورد توجه قرار نگرفته است - عزت اله کرمی، . - 1391 ازدیدگاه چمبرز در تفکر معیشت پایدار، برتوانمندسازی فقرا برای فائق آمدن بر شرایطی تأکید میشود که آنها را به اتخاذ سیاستهای کوتاه مدت برای گذران زندگی مجبور میکند. این شیوه فکری بر خلاف رویکردهای مرسوم کهغالباً از مرکز به پیرامون و از بالا به پایین است، نگاهی از پیرامون به مرکز و از پایین به بالا دارد. چمبرز تأکید کرده است که در این شیوه تفکر، سطح زندگی فقراصرفاً نباید تا خط فقر بالا بیاید، بلکه فرایند توانمند سازی تا جایی ادامه یابد که سطح زندگی آنان را بالاتر از خط معیشت پایدار قرار دهد.
فقط در چنین شرایطی است که آنان توانایی ذخیره کردن، غلبه بر فشارها و افزایش بهرهوری را در بلند مدت خواهند داشت. در رویکرد مذکور، توسعه پایدار به معنی ایمن کردن هر چه بیشتر معیشت پایدار برای گروههای بسیار فقیری است که در شرایط بحرانی قرار دارند. این موضوع باعث میگردد که به بهره برداری از محیط زیست، ثبات بخشیده شود، بهره ورری افزایش یابد و تعادلی پویا فراتر از خط معیشت پایدار در میزان جمعیت و منابع برقرار شود در این رویکرد، برای ایجاد شرایطی به منظور بهبود زندگی فقرا تلاش شده است تا آنها در نتیجه ارتقاء شرایط معاش، منافع خود را در تحقق توسعه پایدار ببینند.
- فیروزآبادی و عظیم زاده، . - 1391 مدیریت خشکسالی از این نظر مورد اهمیت قرار دارد که بر اساس آن شدت و مدت خشکسالی و آسیب پذیری ناشی از آن چه قبل از وقوع - با برآورد از روشهای پیش بینی - و چه بعد از وقوع - با محاسبات روشهای پایش - با اجرای برنامههای از پیش تنظیم شده کوتاه مدت - چند ماهه و یک ماهه - تا دراز مدت - 3 و 5 ساله - برای کاهش و یا جبران خسارات اعمال خواهد شد. مدیریت خشکسالی نیز مانند مدیریت هر پدیده مخرب طبیعی مانند سیل دارای مراحل چهارگانه است: شناخت مناطق مستعد بروز خشکسالی کشاورزی با پایش و پیش بینی، تعیین اثرات و خسارات وارده به هر محصول خاص کشاورزی و منابع طبیعی براساس شدت و مدت خشکسالی، پهنه بندی و میزان خسارات با تلفیق مراحل شناخت و اثرات و راهکارها و برنامههای کاهش و جبران خسارات با ارزیابی برنامههای اجرا شده می-باشد - وزارت جهاد کشاورزی، . - 1391
قیداری در پژوهش خود در خصوص اولویت بندی راهبردهای توسعه معیشت پایدار روستایی به این نتیجه رسید که برای دستیابی به معیشت پایدار روستایی که یک مسأله اساسی به شمار میرود باید از روش شناسی جدید با رویکردی آینده نگر بهره گرفت تا بتوان علاوه بر شناسایی آسیبها، راهکارهای لازم را نیز در اختیار نهادهای متولی توسعه روستایی قرار داد - قیداری و همکاران، . - 1392 در پژوهش انجام شده توسط کشاورز و کرمی، با عنوان " پایدار سازی معیشت روستایی: چالش نظام ترویج کشاورزی در شرایط خشکسالی " نتایج نشان داد، خانوارهای روستایی تلاش کردند با تنوع بخشی به اقتصاد خانوار، متنوع سازی فعالیتهای کشاورزی، تنوع بخشی اجتماعی، تغییر استانداردهای زندگی و نیز بهبود مدیریت فنی کشاورزی نسبت به کاهش عدم قطعیت موجود در بخش کشاورزی اقدام نمایند.
- کشاورز و کرمی، . - 1391 در پژوهشی که توسط مختاری و صالح - 1391 - ، تحت عنوان "تحلیل ابعاد اقتصادی و اجتماعی خشکسالی و آثار آن بر خانوارهای روستایی در منطقه سیستان" انجام دادند نتایج نشان داد که تأثیر خشکسالی بر خروج دائمی نیروی کار از بخش کشاورزی و مهاجرتهای روستایی بسیار اندک بوده و درآمد اغلب خانوارها از بخش کشاورزی کاهش قابل توجهی یافته و میزان سرمایه گذاری در بخش نیز تنزل یافته است.
