بخشی از مقاله
چکیده
در استان اصفهان و غرب شهرستان لنجان، در مجاورت رودخانه زایندهرود و پل کله روستاهایی وجود دارند که با وجود نزدیکی و شباهت در فرهنگ، اقتصاد، معماری و سبک زندگی در ایام قدیم، در حال حاضر دارای گونههای متفاوتی از معماری هستند. چنان که برخی از آنان گسترش یافته و سیمای شهری پیدا کرده و در ساخت و سازهای جدید دست به تقلید از معماری شهرهای مجاور خود زدهاند، اما برخی از آنها بناهای قدیمی و معماری سنتی خود را حفظ کردهاند و کمابیش در آنها زندگی میکنند. با توجه به فاصله کم روستاهای مذکور نسبت به یکدیگر با این سوال مواجه میشویم که چه عاملی باعث تغییر معماری و منظر در برخی از روستاها و عدم تغییر آن در دیگر روستاها شده است؟ در نتیجه هدف اصلی این پژوهش درک علل تغییر یا عدم تغییر معماری و منظر روستاهای مذکور است. برای دستیابی به این هدف ابتدا پس از برشمردن ویژگیهای محل، به بیان چگونگی زندگی و نحوه امرار معاش ساکنین روستاها و عوامل موثر بر آن در نیم قرن اخیر میپردازیم، و از این طریق با سایتهای صنعتی منطقه به ویژه کارخانه ذوبآهن اصفهان آشنا میشویم. سپس الگوی معماری روستایی و فضاهای مورد نیاز هر دوره از ادوار زندگی اقتصادی روستاییان منطقه را شرح میدهیم و از این طریق به دلایل تغییر یا عدم تغییر معماری و منظر روستاهای مورد نظر پی میبریم. لذا روش تحقیق این پژوهش توصیفی-کیفی است، و اطلاعاتی که از طریق مطالعات، مشاهدات و برداشتهای میدانی نگارنده به دست آمده به منظور دستیابی به هدف پژوهش تحلیل شدهاند. در انتها مشخص شد که تغییر منظر و معماری روستایی این منطقه بیش از هر چیز متأثر از تأسیس کارخانجات و سایتهای صنعتی در چشمانداز برخی روستاها و همچنین ایجاد فعالیتهای نوین اقتصادی و دسترسی به مصالح جدید ناشی از این عامل بوده است. همچنین مشخص شد روستاهایی که تن به تغییر معماری نداده بودند به خاطر قرارگیری در موقعیت جغرافیایی خاص و همچنین عدم مشاهده کارخانهها در چشمانداز هر روزه خود نیاز روحی کمتری به تطبیق سبک زندگی خود با دستاوردهای صنعت احساس کرده، و در نتیجه برای تغییر منظر و معماری روستایی خود لزوم کمتری احساس کردهاند.
-1 مقدمه
در سالهای اخیر با رشد روزافزون زندگی شهری و کاسته شدن از مناطق روستایی کشور، تغییرات بسیاری در معماری و منظر مناطق شهری و روستایی ایجاد شده است. شهرها روز به روز بزرگتر شده و تحت تأثیر پیامدهای عصر ارتباطات و جهانی شدن آب و رنگی جدید و چهرههایی شبیه به هم پیدا کرده، و برعکس سکونتگاههای روستایی از دوران رونق و اعتبار خویش دور شده و روستاییان برای زندگی بهتر و استفاده از امکانات و خدمات بیشتر تن به سبک جدیدی از زندگی دادهاند. البته سرعت و نحوه این تغییرات در همه جا یکسان نیست و رفتاری که روستا و روستاییان در جایها و شرایط مختلف در مواجهه با تغییرات از خود نشان میدهند متفاوت است . برخی از آنها تغییر را با آغوش باز میپذیرند و خود را برای گسترش و تبدیل تدریجی به شهر و جلوههای شهری آماده میکنند، و برخی خواسته یا ناخواسته در برابر تغییرات و سبک جدید زندگی مقاومت میکنند و هرچه کمتر کالبد و روح پیشین خود را با مظاهر زندگی شهری میآمیزند. روستاهای اطراف پل کله در شهرستان لنجان استان اصفهان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و هریک رفتار به خصوصی در مواجهه با صنعتی شدن منطقه از خود نشان دادهاند. برخی از آنها زمینه را برای تبدیل شدن به شهر مساعد دیده و از گسترش یا تجمیع با یکدیگر تبدیل به شهر شده و سیمایی جدید در چشمانداز و منظر منطقه را موجب شدهاند، و برخی با وجودشرایط نسبتاً مشابه با روستاهای گروه قبل ساختار روستایی و معماری و منظر پیشین خود را حفظ کردهاند. با توجه به اهمیت این مسئله که درک چرایی موارد مذکور میتواند بر تصمیمگیریهای کلان منطقهای و حتی کشوری در آینده تأثیرگذار باشد و معماران و متخصصین منظر را در نحوه مواجهه با مسائل مشابه یاری کند، و با توجه به ضرورت آگاهی از وجوه مختلف تأثیرات اختصاص بخشی از زمینهای بایر مجاور سکونتگاههای روستایی به فعالیتهای صنعتی که تغییرات اقتصادی و از آن سو تغییر سبک زندگی ساکنین منطقه را نیز به همراه دارد، در مقاله پیش رو درک دلایل تغییر یا عدم تغییر معماری و منظر روستاهای مورد بحث به عنوان هدف اصلی پژوهش در نظر گرفته شده است. به همین منظور در مقاله چگونگی و سبک زندگی روستاییان منطقه در دوران قبل و بعد از ساخت کارخانجات صنعتی در بستر جغرافیایی منطقه و تغییر در نحوه امرار معاش روستاییان شرح داده شده، الگوی معماری و شهرسازی مورد نیاز هر یک از این دورهها معرفی میشود. سپس با توجه به این موارد دلایل تغییر یا عدم تغییر معماری و منظر روستاهای مجاور پل کله تشریح شده و موارد و مسائل دخیل در آن ذکر میشوند. با توجه به فقدان پیشینه تحقیق در این زمینه، روشهای به کار گرفته شده برای کسب اطلاعات پیرامون این تحقیق مبتنی بر مشاهدات نگارنده، مصاحبه با روستاییان درباره سبک زندگی گذشته و حال، برداشتهای میدانی از آثار معماری موجود در روستاها، و مطالعات کتابخانهای جهت آشنایی با کنشهای متقابل روستا و تغییرات اقتصادی بوده است. روش مناسب با این تحقیق توصیفی-کیفی دانسته شده است. بنا بر این روش ابتدا به توصیف و تفسیر ویژگیهای سایت مورد نظر پرداخته، پس از بیان چگونگی نحوه گذران زندگی و امرار معاش در روستاهای مورد نظر، سازمان فضایی و کالبدی روستاها و مناظر متأثر از آن تشریح میشود. بدین منظور از میان گونههای مختلف خانههای روستایی ساخته شده در زمانهای قبل و بعد و هم دوره با بروز تغییرات اقتصادی در منطقه، نمونههایی جهت بررسی انتخاب شده، و پیرامون معماری و نحوه زیست ساکنان آن بناها در زمان حیاتشان بحث میشود. در نهایت نیز روستاهای شرقی و غربی پل کله جهت درک علت و چگونگی تفاوت معماری و منظر در حال حاضر با یکدیگر مقایسه میشوند.
-2 آشنایی با سایت
شهرستان لنجان با مساحت 1109/1 کیلومتر مربع، حدود 1 درصد از کل مساحت استان اصفهان را تشکیل داده است. این شهرستان در غرب استان اصفهان واقع شده و به لحاظ مختصات جغرافیایی بین 32 درجه و 11 دقیقه تا 32 درجه و 31 دقیقه عرض شمالی و50 درجه و 56 دقیقه تا 51 درجه و 28 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستانهای نجفآباد و تیران و کرون، از جنوب و غرب به استان چهار محال و بختیاری و از شرق به شهرستانهای مبارکه و فلاورجان محدود میگردد .[1] این شهرستان در حال حاضر دارای 2 بخش، 9 شهر، و 5 دهستان است که برخی از آن شهرها از تجمیع و یا گسترش روستاها ایجاد شدهاند. در نتیجه به مرور زمان از تعداد آبادیها و روستاهای شهرستان کاسته شده و بر تعداد شهرهای آن افزوده شده است. جمعیت شهرنشین و روستانشین در این شهرستان نیز به تناسب همین تغییرات در سالهای مختلف تغییر کرده است. بدین معنا که جمعیت روستایی در گذر زمان کمتر شده و بر میزان جمعیت شهری اضافه شده است. در جدول 1 و 2 که توسط نگارنده و بر اساس اطلاعات سالنامه آماری استان اصفهان در سالهای مختلف تهیه شدهاند روند تغییرات مذکور نشان داده شده است .
جدول :1 تغییرات در تقسیمات کشوری شهرستان لنجان از سال 1365 تا 1392 - مأخذ: نگارنده -
جدول :2 جمعیت شهرستان لنجان طی سالهای 1365 تا 1390 - مأخذ: نگارنده -
مهمترین عارضه طبیعی منطقه رودخانه زایندهرود است. این رودخانه بیشترین تاثیر را در تشکیل سیمای کنونی منطقه گذاشته است، به طوری که اراضی دو طرف رودخانه از خاکهای آبرفتی تشکیل شده و به همین خاطر موقعیت مناسبی را برای کشاورزی فراهم کرده است. بنابراین میتوان گفت که شهرستان لنجان سرسبزی خویش را مدیون رودخانه زاینده رود است که با جهت غربی شرقی و در دره کم عمقی که از رسوبات رودخانهای انباشته شده عبور میکند. دره مذکور به طور متوسط یک کیلومتر پهنا دارد و به سبب وجود رسوبات آبرفتی و دسترسی آسان به آب رودخانه، کشت برنج به میزان زیاد در سطح آن عملی است. شهرستان لنجان از صفر تا بیشتر از 30 درصد اختلاف شیب دارد. دره زایندهرود و دشتهای گسترده در شهرستان از شیب کم صفر تا 5 درصد برخوردارند، و با دور شدن هرچه بیشتر از دره به طرفین شیب زمین نیز به تدریج افزایش پیدا میکند. روستاهای مورد بررسی در این مقاله در شیب بین 0 درصد تا 15 درصد قرار دارند. شهرستان لنجان منطقهای است عمدتاً ناهموار و تنها بخش کوچکی از این منطقه به صورت دشتی هموار در دره زایندهرود در حاشیه رودخانه قرار دارد. این شهرستان در شمال خود کوههای زرد مطبخ و گاو پیسه را داراست که همچون دیواری مرتفع آن را از همسایه شمالی خود شهرستان نجفآباد جدا کردهاند. کوهستانهای رخ و بیدکان نیز در غربیترین و جنوبیترین نقاط شهرستان با همسایه غربی خود استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد.
