بخشی از مقاله
چکیده
خشکسالی پدیده ای است اقلیمی که به صورت دوره ای در هر منطقه و با هر شرایط آب و هوایی رخ می دهد و کشاورزی نیز به عنوان یکی از بخشهای مهم اقتصادی هرکشور بشمار می رود که در هنگام خشکسالی آسیب می بیند. وجود شاخصهای مناسب و قابل اعتماد به نحوی که بتوانند خشکسالی را بطور موثری مورد ارزیابی و پایش قرار دهند امری ضروری و اساسی است. قسمت بیشتر مراتع کشور ما در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارد. نوسان و تغییر سال به سال بارندگی از عوامل عمده ای است که پوشش گیاهی را تحت تأثیر قرار می دهد.در سالهایخشک کهبارندگی کاهش می یابد مراتع طبیعی صدمه دیده، از پوشش و تولید آن کاسته می شود. بارش عمده ترین پارامتری است که در تعریف خشکسالی به کار می رود و کمبود یا فقدان آن آستانه رخداد خشکسالی است.در این مقاله خشکسالی، انواع آن و همچنین اثرات آن بر مراتع و استراتژی های مقابله با خشکسالی مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
واژگان کلیدی: خشکی، خشکسالی، مرتع، علوفه، اقلیم
-1 مقدمه
خشکسالی پدیده ای است اقلیمی که به صورت دوره ای در هر منطقه و با هر شرایط آب و هوایی رخ می دهد لذا شناسائی خشکسالی خود یافته ای ارزشمند برای مدیریت منابع آبی مناطقی چون ایران است که بخش اعظم آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد. خشکسالی را نبایدصرفاٌ به عنوان پدیدهای کاملاٌ فیزیکی یا طبیعی درنظر گرفت. تأثیرات آن در جامعه ماحصل ایفا نقشی مابین یک رخداد طبیعی و نیاز مردم به منابع تأمین آب می باشد. انسانهامعمولاً از تأثیرات خشکسالی لطمه می بینند. خشکسالی های اخیر در هر دو گروه کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه نتایج اقتصادی، تأثیرات زیست محیطی و دشواریهای شخصی به بار آورده که همگی آنها باعث شده اند که آسیب پذیری تمامی جوامع به این پدیده ی زیان بخش طبیعی مدنظر قرار گیرد. خشکسالی و ترسالی پدیده هایی هستند کهمکررًا اتفاق افتاده و گاهی می توان یک سیکل منظم را برای آن در نظر گرفت . ولی این سیکل و زمانهای منحصر به هر کدام در خیلی از مواقع از نظم خاصی برخوردار نبوده گاهًاٌو حتی با محاسبات دوره برگشت هم نمی توان آن را تعیین نمود از طرفی وسعت و مقدار اهمیت یا شدت آن در مناطق مختلف نیز متفاوت است. مراتع کشور با وسعتی حدود 86 میلیون هکتارعمدتاٌ در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند و بخش قابل توجهی از بهره برداران و دام هایشان از این مراتع بهره برداری می نمایند که بدیهی است هرگونه خساراتی که به مراتع وارد شود ناگزیر به این بهره برداران منتقل می شود. شکل انتشار و حضور گیاهان در هر منطقه تصادفی نیست بلکه ترکیب و ساختار هر جامعه ی گیاهی تا حدود زیادی تحت کنترل و تاثیر عوامل محیطی قرار دارد و در حقیقت این عوامل موجب استقرار انواع مختلف گونه های گیاهی در رویشگاه های مختلف می گردد - ناصری و همکاران - 88 به معنی وسیع تر، الگوی توزیع جوامع گیاهی به وسیله ی بسیاری از فاکتورهای محیطی مانند آب و هوا، خاک و خصوصیات توپوگرافی تاثیر می پذیرد. - لیگوگین1 ، . - 2008 با توجه به اینکه اکوسیستم های مرتعی مناطق خشک و نیمه خشک به دلیل شرایط ویژه ی فیزیکی و محیطی حاکم بر آن ها به شدت تحت تاثیر عوامل تشکیل دهنده ی اکوسیستم قرار دارند، بنابراین شناخت روابط بین این عوامل نقش مهمی در مدیریت و برنامه ریزی دارد که این مهم جز با بررسی روابط بین گونه های گیاهی و عوامل موثر در استقرار آن ها و ارائه روابط به صورت مدل حاصل نخواهد شد - براوو و پوجیال2، . - 2005 خشکی و خشکسالی ممکن است سالهای سال زمینهای زراعی و مراتع را تحت تأثیر قرار داده و ضمن تغییر در ترکیبگیاهی این زمینها، حاصلخیزی آنها را نیز کاهش دهد - میلتون3 ، - 1995 در اصل تغییرات غیرمنتظره در ترکیب گونه های گیاهی عرصه های غیر زراعی می توانند در پاسخ به حوادث غیرمترقبه اقلیمی به وجود آیند و دوره های طولانی خشکی و یا بارندگیهای غیرمعمول از جمله این حوادث غیرمترقبه هستند - میرزایی ندوشن . - 1380 بنابراین لازم است با اثرات خشکسالی و پیامدهای ناشی از آن آشنا شویم تا بتوانیم خطر خشکسالی را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم.
-2 خشکسالی در ایران
پدیده خشکسالی در کشور ما پدیده ی نوظهور و ناشناخته ای نیست. موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی کشور ما به گونه ای است که شاهد خشکسالی های زیادی بوده ایم، اگرچه شدت آن در زمانهای مختلف متفاوت بوده است. خشکسالی در زمینه های مختلف، هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم اثرات زیان بخشی را بر کشور وارد میآورد. معمولاً اثر خشکسالی با کاهش میزان بارش ظاهر می گردد که از آن جمله می توان خشکسالی های 1341تا 1346 را نام برد. که در این دوره مقدار بارش جوی به کمتر از نصف میانگین سالانه کشور رسید و سبب کمبود ذخیره آب در کشور گردید.
-3 تعاریف خشکی و خشکسالی
تعاریف زیادی از خشکسالی ارائه شده است، از یک دیدگاه جامع خشکسالی را می توان به طور معلول یک دوره با شرایط آب و هوایی خشک غیر عادی دانست که به اندازه کافی دوام داشته باشد تا عدم تعادل در وضعیت هیدرولوژیکی ایجاد گردد - قادری،. - 1387
✓ خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است و نه واقعه ای تصادفی و نادر.
✓ خشکسالی در رابطه با برخی شرایط متوسط درازمدت از موازنه ی مابین بارش و تبخیر و تعرق درنظر گرفته می شود، معمولاً در هر منطقه این شرایط خاص به عنوان ”نرمال تعریف می شود.
✓ خشکسالی یک اختلال موقتی استو با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفاٌ محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دایمی از اقلیم می باشد .
✓ خشکسالی یک اختلال موقتی است و جزء بلایای طبیعی نامحسوس است.
✓ در مجموع خشکسالی عبارت است از یک دوره ممتد کمبود بارش که منجر به صدمه زدن به گیاهان و کاهش عملکرد می شود.
-4 انواع خشکسالی از دیدگاههای مختلف
-خشکسالی هواشناسی: هواشناسان خشکسالی را بارش کمتر از حد معمول که منجر به تغییر الگوی آب و هوایی میگردد، تعریف کرده اند. بنابراین خشکسالی از منظر هواشناساناساساً به حالتی از خشکی ناشی از کمبود بارندگی اطلاق میشود .
-خشکسالی کشاورزی: از دیدگاه کشاورزی زمانی که رطوبت خاک از نیاز واقعی محصول کمتر باشد و منجر به خسارت در محصول شود، خشکسالی اتفاق افتاده است. چون در محاسبه نیاز آبی گیاهان مشخص شده که نیاز آبی آنها با هم متفاوت است، بنابراین مفهوم خشکسالی از دیدگاه کشاورزی برای محصولات مختلف یکسان نمیباشد. از دیدگاه کشاورزی درجه ی خشکسالی به روش پنمن مانتیث و روش باران مؤثر انجام میشود.خشکسالی کشاورزی معمولاً بعد از خشکسالی هواشناسی و قبل از خشکسالی هیدرولوژیک اتفاق میافتد وکشاورزی معمولاً اولین بخش اقتصادی است که تحت تأثیر خشکسالی قرار می گیرد.
-خشکسالی هیدرولوژی: از دیدگاه هیدرولوژیستها خشکسالی زمانی اتفاق میافتد که سطح تراز ذخایر آبهای سطحی و زیر زمینی از حد معمول خود پایینتر باشد. خشکسالی هیدرولوژیک اغلب در عرضهای میانی بر اثر کمبود و فقدان بارش زمستانی اتفاق میافتد. علاوه بر بارش فاکتورهای اقلیمی دیگر مانند دماهای بالا، بادهای قوی و رطوبت نسبی کم نیز به طور قابل ملاحظهای بر روی خشکسالی هیدرولوژیک تاًثیر میگذارند.
-خشکسالی اقتصادی-اجتماعی: از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی خشکسالی یعنی زمانی که کمبود آب برای نیازهای بشر موجب نابهنجاریهای اجتماعی و اقتصادی شود.
