بخشی از مقاله
چکیده کتابهاي مقدس ادیان بزرگ با کیفیتی ویژه آغاز میشوند و دست کم شامل یکی از ساختارهاي تسمیه، ستایش و نیایش هستند. این ویژگی، شیوهاي دیرینه است که در پرتو سورهي حمد بر ادبیات مسلمانان تأثیري آشکار گذارده و به یک سنت ادبی تبدل شده است که ما آن را آغازیه مینامیم.
در ادب فارسی، بسمله سورهي حمد بر سرآغاز بسیاري از مثنويهاي حماسی و غنایی و الحمدالله رب العالمین تقریباً بر یکایک آثار منثور کلاسیک و بخش پایانی سورهي حمد که نیایش است، بر آغازیههاي نظم تأثیر بیشتري داشته است. این ساخت سهگانه تاکنون مورد توجه اهل تفسیر و بلاغت قرار نگرفته و استفاده از اصطلاح تحمیدیه، سبب شده هر سه ساختار، تحمیدیه قلمداد شوند.
این پژوهش با بررسی آغازیهي حدود بیست هزار نسخهي خطی، بر پایهي ساختار کتابهاي مقدس، براي نخستین بار آغازیه را تعریف میکند، تفاوت آن را با تحمیدیه و انگیزههاي آغازیه نویسی و اجزاي آن را بیان میکند، از نظر این پژوهش فردوسی نخستین آغازیه سرا و نظامی نقطهي عطف و اوج آغازیه سرایی است.
کلید واژه ها: سورهي حمد تسمیه ستایش نیایش آغازیه تحمیدیه نظم و نثرفارسی
کتابهاي مقدس ادیان را میتوان یک از بنیانهاي استوار زبانی، ادبی و فکري ادبیات جهان دانست، اگر به ساختار کتابهاي مقدس ادیان بزرگی چون هندو، زرتشت، یهود، مسیح و اسلام دقت کنیم، درمییابیم،
ریگ ودا، اوستا، تورات، انجیل یوحنا و قرآن با کیفیت ویژهاي آغاز شدهاند.1 این کیفیت می تواند شامل یکی از سه نمود تسمیه - آغاز کار با نام خدا یا بسمله گفتن - ، تحمید - ستایش - و نیایش یا ترکیبی از اینها باشد.
که در این پژوهش آن را به عنوان سنتی دیرینه مطرح میکنیم و آغازیه مینامیم. به اعتبار گنجایش محتوا، پربارترین شیوهي آغازیه، به ترتیب تسمیه، سپس تحمید و در پایان، نیایش است و نابترین گونهي آغازیه را در پیوند سهگانهي این مفاهیم میتوان دید.
در بین آغازیههاي کتابهاي آسمانی، سورهي حمد را باید بی مانند ترین آغازیه دانست، زیرا این سوره توانسته است هر سه ساختار آغازیه را به زیباترین شکل ممکن کنار یکدیگر گوهر نشان کند، در یک نگاه ساده و گذرا به تفسیرها و تأویل هاي گوناگونی که دربارهي سورهي حمد صورت گرفته، درمییابیم تا کنون هیچ یک از پیشینیان یا معاصران در دانش تفسیر و علوم قرآنی چنین نگاهی به آغازیه ي قرآن2 - سورهي حمد - نداشتهاند. از این چشم انداز، این سوره نخست با فشردهترین حالت معنا، یعنی تسمیه - بسم االله الرحمن الرحیم - ، »به لفظ اندك و معنیبسیار«، آدمی را در برابر عظمت پروردگار قرار میدهد، در پی این حیرت، به انسان میآموزد چگونه زبان به ستایشِ خداوند بگشاید؛ - الحمدالله رب العالمین - بنابراین نخستین ستایش نامهي اسلامی در این سوره رقم میخورد3 و در پایانهي این سوره، در پرتو گسترش یافتهترین شکل آغازیه یعنی نیایش، صنعت التفات حضور مییابد. - ایاك نعبد و ایاك نستعین... - به اعتبار این که هنگام نیایش نیازها و خواستههاي بشري بر زبان جاري میشود، تعداد واژهها نسبت به تسمیه و ستایش افزایش مییابد.
اگر چه حضور سنت آغازیه نویسی را در آثار نوشتاري ایران باستان، به ویژه مزدیسنان میتوان دید4، با ظهور اسلام، غناي ساختاري و محتوایی سورهي حمد بر ادبیات عربی و فارسی تأثیري به سزا گذارده است.
.1براي مشاهده و مقایسه ر.ك: الف ترجمهيگزیدهي سرودهاي ریگودا. - . - 1372 قدیمیترین سند زندهي مذهب و جامعهي هندو.
تحقیق، ترجمه و مقدمه: سید محمدرضا جلالی نایینی. تهران: نقره. ب اوستا. - - 1379گزارش و پژوهش: جلیل دوستخواه تهران:
مروارید. ج کتاب مقدس. - . - 2002 عهد عتیق و عهد جدید. ترجمهي قدیم. بی جا: ایلام. د قرآن
.2این تعبیر ازآنِ دکتر امیر سلمانی رحیمی است.
.3از آنجا که سورهي حمد پنجمین سورهي نازل فرود آمده بر پیامبر است با بررسی چهارسورهي قبل - علق، قلم، مزمل، مدثر - میتوان فهمید الحمدالله رب العالمین نخستین نمونهي ستایش است که به پیامبر اسلام و امتش آموزش داده شده است.
.1 سنت آغازیه نویسی علاوه بر اوستا در بسیاري از کتاب هاي زرتشتیان همچون مینوي خرد، ارداویراف نامه، بندهشن، یادگارزریران، ماتیکان یوشت فریان، به چشم میخورد. ر.ك بهار، محمد تقی . - 1379 - ترجمهي چند متن پهلوي به کوشش محمد گلبن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد. هم چنین در آثار مانویان نیز توجه ویژه به آغازیه نویسی و اهمیت آن انکارناپذیر است. ر.ك زبورمانوي. . - 1375 - گردآوري پس از ورود اسلام به ایران، در دورهي تازهي ادب فارسی، آغازیهها با پیروي از ساختار و محتواي سورهي حمد، رنگ تازهاي به خود میگیرد. به طوري که با حضور شاهنامه، ترجمان فارسی بسمله در آغاز برخی آثار منظوم پدیدار میشود و محتواي الحمدالله در یکایک آثار منثور فارسی نمایان میگردد، زیرا تقریباً همگی آن ها با ستایش خداوند آغاز شدهاند. این شیوه که در نظم و نثر رواج یافته است، رفته رفته به یک سنت ادبی تبدیل میشود که تاکنون مورد توجه هیچ یک از دانایان دنیاي ادب پارسی قرار نگرفته است. و متأسفانه اهل ادب با به کار بردن اصطلاح نا کارآمد تحمیدیه، تاکنون شتاب زده از کنار هر سه حالت ممکن یک آغازیه گذشته اند. حال آنکه اصطلاح برساختهي تحمیدیه نمیتواند این سه گونهي متفاوت را در خویش جاي دهد و عنوان آغازیه یا آغازنامه میتواند جایگزین مناسبی براي تحمیدیه باشد.
در این مقاله نخست دربارهي آغازیه، تفاوت آن با تحمیدیه، انگیزههاي دینی این رفتار زبانی، بحث و کند و کاو میشود، سپس بر پایهي جستوجوهاي کتابخانهاي با مقایسهي بسیاري از نمونههاي موجود، ساختار و اجزاي آن معرفی میگردد و در پایان به استناد آثار موجود، فردوسی به عنوان نخستین آغازیه سرا و نظامی به عنوان نقطهي عطف و اوج آغازیه سرایی در ادب پارسی معرفی خواهند شد.
آنگونه که متنهاي بهدست آمده ازدیرگاه تیرهي تاریخ تاکنون نشان میدهند پدیدهي علمی ادبی و دینیِ آغازیهنویسی از دیرباز در ذهن و ضمیر فرهنگ و تمدن بشري جریان داشته و نگارندگان به اندازهي توان در آثار برجسته، آن را به کار گرفتهاند. از آغاز دورهي اسلامی و نخستین روزهاي پایهگذاري ادب فارسی، نگارندگان با اثر پذیري از سورهيحمد، همچنین تکیه بر زیر ساختهاي فرهنگ ملّی خود، دست به کار آفرینش آغازیههاي تازهاي شدهاند که سراسر ادبیات این دیار، بدان آراسته است. نظیر این شیوه در ادبیات عرب هم دیده میشود و دبیران مسلمان، همواره به اینرویه پايبند بودهاند. بر پایهي دستورات دینی، بهکارگیري این رسم در خود آگاه ضمیر تاریخیِ فرهنگ ایرانی اسلامی، بهروشنی نمایان است و در آیینهي پندار و گفتار پارسیگویان حضوري پررنگ دارد، ولی تاکنون پژوهشگران ادب فارسی، هنگام تجزیهي یک اثر ادبی، چنین مقامی مستقل براي آن قایل نشده و بدین گونه آن را بررسی نکردهاند و درنتیجه این مفهوم از فرط آشکاري از نگاهها دور مانده است.
سی.آر.سی. آلبري. گزارش فارسی: ابوالقاسم اسماعیل پور. تهران: فکر روز هویدگمان. - بی.تا - . یک شعر بلند مانوي، ترجمه از متن پهلوي اشکانی مانوي؛ ایرج وامقی. - بیجا - :پیوست ماهنامهي فروهر - بی.نا -
