بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که قرآن دارای نظم و انسجامی است که هرگز نوع بشر و حتی طلایهداران فصاحت و بلاغت یارای مقابله با آن را نداشتهاند و این همان راز اعجاز قرآن به شمار میرود؛ از بین تمامی کتب آسمانی و دست نوشتههای بشر، اسلوب قرآن، منحصر به فرد است. قرآن علی رغم پرداختن به مسایل مختلف، از نظم ساختاری ومعنایی برخوردار است؛ این نظم متشکّل از نظم موضوعی سورههای قرآن، نظم آهنگ انتهایی آیات ودیگر مؤلّفههای نظم است که ناشی از ساختار هندسی سورهها؛ یعنی، پرداختن به هدفی واحد در کلّ سوره است و در عین حال دارای نظمی فراتر از نظم طبیعی است که حاصل چینش مرواریدهای کلام در کنار یکدیگر است؛ یعنی، از ترکیب و گزینش حروف، کلمات، عبارات، آهنگ و معانی آنها سخنی خلق شده که به القای مطلب به بهترین شکل ممکن و متناسب با مقتضای حال مخاطب میانجامد و این حاصل تعامل سه علم معانی، بیان و بدیع است.
پژوهش حاضر به بررسی جوانب زیبایی شناسی نظم درونی و ساختاری سوره ی نبأ در پرتو اسالیب بلاغی میپردازد. سوره نبأ از سورههای مکی است و شامل چهل آیه است و همانطور که از نام سوره پیداست محتوای آن پیرامون خبر عظیم؛ یعنی، رسیدن قیامت است و به ترسیم صحنههای هولناک آن میپردازد، امّا این که در ترسیم این صحنهها از چه اسالیبی استفاده شده که به بهترین شکل ممکن صحنه را در ذهن مخاطب و متناسب با مقتضای حال او بیان میکند؟ سؤالی است که پاسخش را با بررسی جوانب نظم در این سوره مییابیم. روشی که در این مقاله پی گرفته میشود، وصفی تحلیلی است.
واژگان کلیدی: قرآن کریم، زیباییشناسی، نظم، ساختار هندسی، اسالیب بلاغی.
الف. مقدمه
به راستی راز إعجاز قرآن در چیست؟ مگر نه این است که قرآن به زبان عربی و بر اساس کلمات رایج در این زبان نگاشته شده است؟ در پی تلاش اندیشمندان اسلامی برای پاسخ به این سؤال، نظم بی بدیل قرآن خودنمایی کرد و اندیشهها را به بار نشاند؛ زیرا یکی از جوانب اعجاز قرآن در نظم آن نهفته است. در قرآن به مفاهیم گوناگون پرداخته می شود، اما در نهایت همه ی اینها به یک سمت وسو سیر میکنند، و یک هدف را دنبال می کنند. شیوه ی بیان این مباحث به گونهای است که نه تنها مخاطب از خواندن آن ها خسته نمی شود، بلکه به وجد میآید و تحت تأثیر افسون آن قرار میگیرد. راز این امر را باید در نحوهی بیان و ترکیب یافتن کلمات در جملات و آیات آن جست وجو کرد. زیرا؛ » الفاظ به تنهایی سرد و خاموشند و فقط در همایش و سامانی که پیدا میکنند و نسبتها و علاماتی که با هم می یابند ]نظم[، صد زبان میگشایند و بار دلالتهای گوناگونی را برمیدارند.« - فراستخواه، - 77-78 :1376
در این پژوهش به نظم در سوره ی نبأ و عوامل ایجاد کننده ی آن پرداخته میشود. محور بحث و ساختار هندسی سوره همان نبأ عظیم یعنی خبر از قیامت است. در کل سوره اسالیب بلاغی در سه حوزهی معانی، بیان، بدیع و نیز ترکیبهای نحوی باعث ایجاد این نظم و در نتیجه القای مضامین بر اساس مقتضای حال شدهاند. ساختار زبان در این سوره متشکل از متغیرهای علم معانی؛ ایجاز، اطناب، جملات انشائی؛ استفهام، التفات و علم بیان؛ تشبیههای ملموس و محسوس و در علم بدیع؛ فواصل و ... است، که باعث شدهاند کلمات، زبان بگشایند و دلالتهای گوناگونی را خلق کنند و به آفرینش صحنه هایی منتهی شوند که وجدان ها را به تماشا فرا میخوانند و از خواب غفلت بیدار میکنند و اعتقاد به قیامت را در جان ها زنده میکنند.
ب. سؤالات پژوهش:
1. ساختار سورهی نبأ بر چه اساسی نظم یافته است؟
2. در ایجاد این نظم چه مؤلفههایی اثرگذارند؟
3. این عوامل چگونه موجب آفرینش نظم شدهاند؟
ج. فرضیههای پژوهش
1. به نظر میرسد در سوره نبأ یک محور اساسی وجود دارد که حلقهی اتصال همهی بخشهای آن است. این هستهی مرکزی همان خبر بزرگ قیامت است که باعث ایجاد نظم ابتدا، انتها، آیات درونی و آهنگ سوره شده است.
2. ممکن است عناصر بلاغی در حوزهی سه علم معانی، بیان و بدیع موجب خلق این نظم شده
باشند.
3. به نظر میرسد این اسالیب موجب شده باشند که کلمات در بافتی قرار گیرند که دلالتهای گوناگون بیابند وکلام را متناسب با مقتضای حال مخاطب بیان کنند.
Ï. پیشینهی پژوهش
از دیرباز اندیشمندان بسیاری در راستای تلاش برای کشف جوانب اعجاز قرآن، به نظم و چگونگی تألیف یافتن آن توجه داشتهاند. از جمله جاحظ که کتابی تحت عنوان "نظم قرآن" نوشت که به دست ما نرسیده است این تلاشها توسط دانشمندان پی گرفته شد تا این که عبد القاهر جرجانی نظم را به صورت یک نظریه مدون درآورد و در سرتاسر کتاب "دلائل الإعجاز" به تحلیل آن پرداخت. امروزه نیز کسانی به این مقوله توجه داشته و آثاری در این زمینه تألیف کردهاند؛ از جمله:
1. آقای مقبوله علی مسلم الحصینی، دانشجوی دانشگاه ام القری، که از پایان نامه خود به عنوان اثر النظم فی تناسب المعانی فی سوره العنکبوت در سال 2007م دفاع کرده است.
2. آقای عبدالرحیم خورتن، دانشجوی دانشگاه خوارزمی، که از پایان نامه خود به عنوان تاثیر نظم در ایجاد انسجام وتناسب معنایی سوره نمل درسال 1392 دفاع کرده است.
3. نظم و ساختار در نظریه بلاغت جرجانی، نوشته مریم مشرف، در مجله پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 54، تابستان 1386 به چاپ رسیده است. طی بررسی هایی که نویسنده این پژوهش انجام داد، هیچ اثری که مستقیماً به بررسی زیبایی شناسی نظم ساختاری در سورهی نبأ پرداخته باشد یافت نشد.
نظم معنایی سوره
»اصولا اکثریت قریب به اتفاق سورههای جزء آخر قرآن در"مکه" نازل شده، و بیش از همه چیز، روی مساله مبدأ و معاد، بشارت و انذار، که طبیعت سورههای مکی است تکیه میکند، غالبا لحنی کوبنده و تکان دهنده و بیدار کننده دارد، آیه ها همگی جز در موارد معدودی کوتاه، و مملو از اشارات است، و به همین دلیل تاثیر بسیار عمیقی روی هر فرد آگاه میگذارد، ناآگاهان را نیز بیدار میکند، و به کالبدهای بیروح جان میدهد، به افراد بیتفاوت احساس، تعهد و مسئولیت میبخشد، و برای خود عالمی دارد، عالمی پرغوغا و پر از شور و نوا! سوره "نبأ" نیز از این اصل کلی مستثنا نیست، با سؤالی بیدارگر شروع میشود، و با جملهای پر از عبرت پایان مییابد.« - مکارم شیرازی، - 3 :1374
محور اساس سوره
برای شناخت نظم میان اجزای کلام در هر سوره پیش از هر چیز لازم است ساختار هندسی سوره شناخته شود؛ یعنی همان موضوع محوری و اساسی آن، که به سان حلقه ی اتصالی است که همهی اجزا را به هم متصل میکند و در تار و پود کلام جاری میشود تا سخن را به سر منزل مقصود برساند. بازرگان در این باره میگوید: »به نظر میرسد همان نام سوره که مأخوذ از دومین آیه ﴿فَدَِّايَٛبد١ِ ْائَٓدِٝ﴾ می باشد، محور سوره را تشکیل میدهد. این واقعه شگفت که نام "خبر عظیم" در ابتدای سوره گرفته، در آیات بعد به نامهای دیگری معرفی شده است: آیه - 17 - روز جدایی - فصل - : ﴿َّإنَیْقَم ايِْٖ ى٣نَ َٝٗ٣س٣ ﴾
آیه - 18 - روز دمیدن در سور - حیات مجدد - : ﴿یقمََُْْیٖٛخُ د ُّايِقر َُهتسقنَ أهقاص٣﴾
آیه - - 38 روز برپایی - قیامت - : ﴿یَْقَمَیٗقمُُّايروحَُو اظالئ٘٥َ َصٖ٣ ََٓیتَُّ٘ٙٚدقنَ إََٓدْ أذَن يدفُ َّايدرْيَُو ود٣ل صقاز٣ً﴾
آیه - 39 - روز حق: ﴿ذي ايَْٝقُم احُّ هَْٚ ٣ءَ اختذ إلَِّرزفََآز٣﴾
آیه - 40 - روز مشاهده عمل: ﴿یَْقَمَْیُٛٓر اظْرُء َ٣َّودََ٦َْیداهَُوَیٗقل اي٘٣هُر ی٣ ْيَٝتٛل ُىْٛ٦ُُسراز٣﴾ نام های فوق که هرکدام از زاویه و جهتی خاص بر آن " نبأ عظیم" تعلق گرفته به ترتیب بر مراحل متوالی آن روز عظیم دلالت مینماید. ابتدا جدایی - فصل - از حیات دنیایی حاصل میشود، سپس نفخه در
