بخشی از مقاله
سنجش و اندازه گیری مطلوبیت خدمات شهری با استفاده از سامانه تحلیل مکانی فضایی GIS (محل مطالعه: مناطق 22 گانه و نواحی 123 گانه کلانشهر تهران )
چکیده:
کلان شهر تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران در حدود 20 در صد جمعیت کشور رادر خود جای داده است که این امر خود منجر به گسترش فشار های وارد بر محیط زندگی و در نتیجه بروز انواع مشکلات شهری و زیست محیطی،تخریب منابع و کاهش فضای سبز و تخریب طبیعت و در ورای آن افزایش نیاز شهروندان تهرانی به محیط سالم و در نتیجه انتظارات آنان ازمدیران و برنامه ریزان شهری شده است.
شهرداری تهران با توجه به اهمیت موضوع و رسالت خود و در اختیار داشتن سیستم مکانیزاسیون خدمات شهری ، جهت حمل ، بازیافت وامحای پسماند،در تلاش است تا با تمام امکانات موجود جهت رفاه حال مردم شریف اقدامات شایسته ای را به عمل آورد.در مدیریت هوشمند خدمات شهری کار شناشان با بکارگیری فنون جدید در جهت حل معضلات شهر ،بصورت شبانه روزی تلاش می کند ، تا این کلان شهر و پایتخت فرهنگ و تمدن کهن ایران زمین در تمامی زمینه ها سر آمد کشور های اسلامی گردد.همینک با جمع آوری روزانه بیش از 7500تن زباله و تفکیک بیش از 20 در صد آن و بهرگیری از سیستم های پردازش اطلاعات، توانسته است بعنوان الگو توسعه شهری در خاور میانه مطرح شود. این مدیریت با استفاده از کارشناسان مجرب و پردازش اطلاعات و بکار گیری فناوریهایGPS و GIS در شطح مناطق وتحلیل موضوعی – مکانی، یکی از مهمترین وظایف و رسالت شهرداری ( خدمات شهری ) را مد نظر قرار داده است تا رویه خدمات شهری از شیوه ی سنتی خارج و ضمن پذیرش شیوه های مدرن مکانیزه ضریب نفوذ مکانیزاسیون را در سطح مناطق و نواحی افزایش و حضور موثر شهروندان را در امر خدمات شهری میسر سازد. از آنجائیکه انجام امور خدمات شهری در سطح شهرتهران به شیوه ی سنتی دارای معضلات جدی بوده و هزینه های سنگینی را بر شهرتحمیل می نماید، ضرورت توجه به افزایش میزان نفوذ مکانیزا سیون در سطح مناطق و افزایش مطلو بیت خدمات شهری، ما را بر آن داشته است تا موضوع را از زوایای علمی و نظام برنامه ریزی شهری منطقه ای مورد توجه و تعمق بیشتر قرار دهیم؛ در شیوه های جدید نیمه اتوماسیون، بر داشت اطلا عات در قالب فرم های مشخص و شاخصهای قابل اندازگیری بصورت مستمر و روزانه از سطوح ( انتخاب شده بصورت رندمی ) مناطق 22گانه انجام و پس از تکمیل فرایند پردازش پلانهای شماتیکی – موضوعی حاصل و در قالب گزارشات ارزیابی و تحلیل روند بصورت موضوعات تصمیم سازی شده در اختیار مدیران ارشد خدمات شهری قرار می گیرد . در این پژوهش، انتخاب واحد اندازه گیری و برداشت میدانی از سطح نواحی (جامعه نمونه) خوشه ای بلوکی و حجم نمونه بیش از 33 در صد جامعه آماری را تشکیل می دهد در این جامعه نمونه اطلاعات میدانی چون وضعیت رفت و روب سطوح خیابان ،پیاده رو، باغچه،کانیو،وضعیت جمع آوری زباله از نظر تعداد و حجم، وضعیت انهار از نظرآبگرفتگی نیاز پاکسازی و لایروبی وجود مانداب وضعف تابلوهای ترافیکی و سایر المانهای شهری از نظر شستشو،انواع سد معابرموجود در منطقه (ساختمانی،تجاری،عمرانی،خدماتی،دستفروش...)، وضعیت فضای سبز از نظرشادابی درختان، نحوه ی آبیاری، تعداد درختان قطع شده، وجود مراکز مهم زباله خیز، مشکلات عمرانی خیابان ها و پیاده روها ،ویژگی نظام کارگری و ناوگان حمل زباله در منطقه توسط پیمان کاران، وضعیت پل ها و ایستگا های خودرو از نظر انباشت زباله ، نظافت و نیاز به لای روبی و..... مورد برداشت مستقیم کارشناسان این مجموعه قرار می گیرد این اطلاعات پس از انجام عملیات تحلیل فضائی-مکانی، جهت مدیریت راهبردی امورخدمات شهری گزارش و در راستای تدبیر و حل مشکلات راهنمائیهای شایسته به مسئولین اجرایی مناطق ارائه می گردد.
کلمات کلیدی: اتوماسیون، بارومتریک سطح، شهر الکترونیک، GIS، مطلوبیت خدمات شهری، بازه مطلوبیت، عملیات خدمات شهری، تحلیل های فضایی-مکانی، تصمیم سازی، پردازش داده، نقشه های مدیریت شهری، سنجش کیفیت خدمات شهری، سیستم شهری، مدیریت ارزش
مقدمه شهری را به عهده دارند و مجموع فعالیت های آنها موجب ادامه شهر یک سیستم است که از زیر سیستمهایی تشکیل گردیده حیات و ثبات شهری می شود. از مهمترین این زیر سیستمها عبارتند از : خدمات شهری، حمل و نقل، ساختمان، توزیع است، برای کنترل شهر یا همان سیستم شهری، شناخت اجزاء و انرژی، سیستم ارتباطات، سیستم انتقال آبهای سطحی و زیر زیر سیستمهای آن جهت مدیریت و کنترل آن و همچنین در زمینی، زمین شناسی، اکوسیستم، ضایعات و زباله ها، توزیع آب جلو گیری و رفع بحرانهای مختلف از اولین نیازمندیهای آن به و غذا، روندهای اقتصادی و جمعیت؛ شناخت تک تک این شمار می آید؛ زیر سیستمهای شهری خود در قالب آژانسهای هستند که مسؤلیت مدیریت و کنترل قسمتی از عملکردهای سیستم ها و عناصر تشکیل دهنده آنها از یک طرف، شناسایی روابط سیستمها با یکدیگر و چگونگی تعامل بین آنها به مدیران
شهری کمک می کند که در جهت برنامه ریزی برای توسعه آتی و کنترل روند جاری امور شهری و حفظ امنیت و آرامش دچار مشکل نشوند و هم در صورت وقوع حوادث و بحرانهای احتمالی به تعیین و تشخیص صحیح علل و عوامل بحران را و مکانهای وقوع آنها پرداخته تا بتوانند آمادگی های لازم جهت جلوگیری و پیشگیری از گسترش بحران و حفاظت از مناطق مستعد بروز بحران و همچنین دادن پاسخهای مناسب به مناطق آسیب دیده را فراهم می آورند. در حال می توان حجم اطلاعات مورد نیاز جهت شناخت سیستمها، روابط درونی بین اجزاء آنها و روابط بین سیستمها را به راحتی تصور نمود و همچنین به ضرورت ایجاد سیستمی که بتواند تمامی این اطلاعات را در زمانی معقول در اختیار تصمیم گیر قرار دهد . پی برد.
شهر و محدوده کلان شهر تهران دارای جمعیتی بیش از ده میلیون می باشد که از لحاظ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بسیار حائز اهمیت بوده و به عنوان پایتخت، نیاز به نگاه ویژه و خصوصاً در سیستم خدمات شهری دارد، زیرا شهر تهران از لحاظ گستردگی و پیچیدگی مانند بسیاری از کلان شهرهای بزرگ دنیا دارای شرایطی خاص و کاملا استثنایی است؛ از این رو نگهداری، پاکیزگی، عمران، توسعه، آبادانی و انجام کلیه امور خدمات شهری در شهر تهران با تنوعی از معضلات، نارسایها و مشکلات خاص و پیچیده خود رو به روست؛ که اداره و مدیریت شهر تهران به روش سنتی بدون بکارگیری و به خدمت گرفتن شیوه ها نوین اتوماسیون وتجهیزات الکترونیکی، امکان پذیر نخواهد بود. براین اساس و در همین راستا، مدیران ارشد شهرداری تهران با به کارگیری ماشین آلات مکانیزه و علم روز دنیا و با استفاده از GIS به مدیریت و خدمت رسانی به مردم در تمام حوزه های شهری مبادرت ورزیده اند.به کارگیری GIS در شهرداری تهران نه تنها در تامین رضایت مندی شهروندان ، بلکه در نظم و سامان دادن به کارها و کاهش هزینه ها به ویژه در حوزه ی خدمات شهری بسیار حائز اهمیت است. با استفاده از GIS می توان هم کیفیت خدمات شهری،هم هزینه های بسیار سنگین آن را به میزان قابل توجهی کاهش داد . همچنین با بکارگیری سیستم هاس تحلیل فضایی و استفاده از GIS می توان میزان مصرف انرژی ، آلودگی های زیست محیطی ، اتلاف زمان و... را بطور قابل ملاحظه ای تقلیل داد. روش تعیین مطلوبیت خدمات شهری بدین گونه است که ابتدا براساس فرم تهیه شده توسط شهرداری و با توجه به شیوه نامه برداشت ( که ضمیمه مقاله آورده شده است )، اطلاعات مربوط به خدمات شهری مطابق شاحص های مورد نظر برداشت شده و وبه دفتر GIS منتقل گردیده وData Entery می شود. پس از وارد کردن اطلاعات با استفاده از نرم افزارهای موجود مانند
تجزیه و تحلیل بر روی داده ها صورت می پذیرد. در قسمت های آتی مقاله انواع و شیوه های آنالیز و پردازش اطلاعات ، شیوه های تعیین و استاندارد سازی شاخص های مطلوبیت خدمات شهری به منظور تولید نقشه های مدیریتی و تصمیم سازی توضیح داده خواهد شد .
اهداف و نحوه تعیین مطلوبیت خدمات شهری
در گذشته برای تعیین مطلوبیت خدمات شهری معیارهای مشخص کمی وجود نداشت و فقط به صورت کیفی مطلوبیت خدمات شهری را مورد بررسی قرار می دادند. با توجه به اینکه روش مذکور،روش علمی و قابل اعتماد نبوده و پاسخگوی نیازهای شهری نیست لذا در این پژوهش با استفاده از GIS به تعیین مطلوبیت خدمات شهری پرداخته شده است. برای مقایسه مطلوبیت خدمات شهری در 22 منطقه از شهر تهران که شامل 123 ناحیه شهریست، به تعیین شاخصها و معیارهای خاص جهت کمی سازی خدمات شهری (کهغالباً از نوع داده ها و اطلاعات کیفی می باشد) نیاز است. همچنین از آنجاییکه خدمات شهری تحت تأثیرموضوعات و پارامترهای انسانی در واحدی از سطح شهر می باشد، سنجش این دسته از موضوعات و تصورات انسانی بدلیل کیفی بودن آنها، بسیار پیچیده است ؛ لذا کمی کردن آنها نیز بسیار مشکل و پیچیده خواهد بود؛ اما از آنجائیکه برای مقایسه مطلوبیت و تعیین کیفیت خدمات شهری نیاز به اطلاعات کمی داریم. پژوهش حاضر با بکار گیری فنون GIS و ابزارهای لازم به تعیین مطلوبیت خدمات شهری به صورت کمی پرداخته شده است. برای تبدیل اطلاعات کیفی خدمات شهری به اطلاعات کمی جهت مقایسه مطلوبیت و تعیین کیفیت خدمات شهری با توجه به مطالعات و نمونه گیری ها و تحقیق های به عمل آمده بازه عملیاتی و دامنه مطوبیت بین 2 تا 7ارزش گذاری شده است. که عدد 2 مطلوبیت عالی خدمات شهری و 7 وضعیت بحرانی آن را نشان می دهد که روزانه تنوعی از نمرات 2 تا 7 (با توجه به شیوه نامه برداشت اطلاعات میدانی) توسط افراد آموزش دیده و متخصص به سطح هر پارسل مورد اندازه گیری داده می شود . بدین ترتیب برداشت اطلاعات به صورت کاملا علمی و کارشناسی شده انجام می پذیرد . برای برداشت اطلاعات،فرم هایی خاص تهیه و در اختیار افراد آموزش دیده و متخصص قرار می گیرد. ذیلاً نمونه ای از فرم برداشت اطلاعات میدانی آورده شده است.
جدول شماره - 1 فرم جمع آوری اطلاعات مخازن در پارسلهای مورد اندازه گیری
نقشه شماره – 1 اندازه گیری مطلوبیت خدمات شهری در محله شمیرانو
جدول شماره - 2 جدول شماره 2 فرم جمع آوری اطلاعات میدانی خدمات شهری
شیوه برداشت اطلاعات میدانی:
روزانه ( بطور مستمر ) ، ( راس ساعت 5:30 بامداد ) افراد آموزش دیده و متخصص به محل های از پیش تعیین شده مطابق نقشه نمونه مراجعه و در کلیه مناطق 22گانه شهر تهران فرم برداشت اطلاعات میدانی را با توجه به نقشه پارسل های منتخب و شیوه نامه برداشت اطلاعات خدمات شهری، تکمیل می نمایند. ( در این فرم ها ارزش کیفی پارسل مورد اندازه گیری، بررسی شده و یکی از اعداد صحیح یا اعشاری در دامنه ی 2 تا 7 برای آن منظور می شوند ؛ عدد 2 نشانه و شاخص مطلوبیت بسیار عالی و عدد 7 وضعیت بحرانی خدمات شهری در پارسل مورد نظر را نشان می دهد ؛ نمونه ای از فرم های تکمیل شده منطقه 17 ناحیه 1 در صفحات بعد آمده است ؛ در این فرم ها ID به معنای شماره پارسل برداشت شده در ناحیه مورد سنجش می باشد .
پس از برداشت اطلاعات میدانی و تکمیل فرم ها، آنالیز و تجزیه و تحلیل بر روی اطلاعات به روش های مختلفی صورت می پذیرد؛ تحلیل یک عاملی ( خطی و دوره ای )، چند عاملی و همچنین تحلیل زمانی و مکانی از جمله آنالیزهای خدمات شهری می باشد که با استفاده از برداشت و جمع آوری میدانی اطلاعات صورت می پذیرد . در تحلیل یک عاملی یکی از پارامترها (به عنوان مثال وضعیت شستشتو و رفت روب خیابانها) در طیفی از پارسلها مورد تحلیل قرار می گیرد. اطلاعات توصیفی عوارض و المان های شهری (مکتسبه در فرم برداشت اطلاعات میدانی) در پایگاه داده مورد نظر وارد شده و به عنوان یک لایه اطلاعاتی در نظر گرفته می شود؛ سپس نقشه ای از کلیه اطلاعات میدانی برداشت شده از سطوح مناطق 22 گانه شهر تهران در طیفی از لایه ها تولید و اطلاعات مکانی نیز پس از Georeference سازی در نرم افزار Arcgis تحلیل مکانی- فضایی می شود. پس از پردازش همه طیف های اطلاعات مکانی و توصیفی و نمایش نتایج آنالیز داده ها بر اساس Symbolها یا رنگ های مختلف، نقشه ها ی موضوعی - موضعی تولید می گردد. همچنین می توان نتایج حاصل از آنالیز داده ها را بر اساس نمودارهای مختلف در هر یک از نواحی و مناطق 22 گانه شهر تهران به نمایش گذاشت که در صفحات بعدی نمونه ای از آنالیز داده ها را در شهر تهران مشاهده می کنید
بررسی وضعیت مطلوبیت خدمات شهری در مناطق 22 گانه کلانشهر تهران
گرچه با بکار گیری نرم افزارهای تحلیل فضایی – مکانی امکان ارزیابی از وضعیت انواع فعالیت های خدمات شهری در سطح کلیه نواحی 123 گانه کلانشهر تهران وجود دارد اما امکان ارائه
وضعیت خدمات شهری در منطقه 18 تهران وضعیت خیابانها: بررسی وضعیت خیابانها بر اساس آنالیز
اطلاعات بدست آمده در منطقه 18تهران حاکی از آن است که اوضاع عمومی سطح خیابان های آن از وضعیت خوب برخوردار است و در رنکینگ مطلوبیت خدمات شهری (بازه آن در دامنه (3-3/8 قرار گرفته است؛ بجز ناحیه 1 این منطقه که بازه مطلوبیت آن از متوسط به سمت ضعیف ارزیابی شده است. بدین ترتیب برای استحصال نتایج بهتر در این منطقه ، اولویت بر پیگیری امور مربوط به سطح خیابان های ناحیه 1بویژه پارسل های واقع در محدوده مرزهای شمالی آن ناحیه که غالبا با منطقه 9شهرداری تهران هم مرز است، محسوس و دقت و مراقبت بیشتری را می طلبد .
احراز نمره ی خوب در سایر نواحی نیز قابل پیگیری است؛زیرا حرکت به سمت خیلی خوب در تعداد قابل توجهی از پارسل ها بویژه پارسل های نواحی 3و4 وجود دارد که با قدری پیگیری امکان ارتقاء نمره ی مطلوبیت آن به خیلی خوب میسر است. در ناحیه 3این موضوع خیلی حساس به نظر می رسد زیرا در این ناحیه تعدادی از پارسل ها نمره ی متوسط گرفته اند و این موضوع به آن معناست که به همان اندازه ای که اگر پیگیری شود وضع خیابان ها به مرتبه ی خیلی خوب ارتقاء می یابد ،به همان مقدار نیز اگر پیگیری نشود و دقت در رفت و روب خیابانها به عمل نیاید ، وضعیت خیابانها در عموم ناحیه یک پله تنزل می کند.
وضعیت پیاده روها: بررسی وضعیت پیاده روهای این منطقه بر اساس ارزیابی های بعمل آمده حاکی از آن است که در نواحی 3و4 وضع عمومی پیاده روها بهتر از نواحی دیگر بوده و بازه ی مطلوبیت آن در دامنه خیلی خوب ،قرار گرفته است. وجود ترادف و پراکندگی جغرافیایی یکدر میان پارسل ها از نظر بازه ی مطلوبیت اکتسابی خوب تا خیلی خوب در ناحیه 3، ضرورت توجه به شرایط عمومی و المانهای شهری خاص ناحیه یا عوامل گزارش جامع و جزء به جزء از نتایج بررسی در هریک از نواحی مذکور به دلیل محدودیت تعیین شده در تعداد صفحات ارائه به همایش میسر نمی باشد؛ لذا ذیلاً به نمونه ای از بررسیها در منطقه 18 تهران اشاره و در سایر مناطق، نظر خوانندگان ارجمند را به بررسی گزارش مصور از نقشه های جامع مدیریت شهری که در انتهای مقاله آمده است معطوف می گردد.
انسانی آن را گوشزد می کند تا تهیج کلیه ی عوامل سازمانی و خدمات شهری مستقر در ناحیه، گرایش به سمت خیلی خوب در کلیه سطوح میسر است. در نواحی 1و2 بر اساس اندازه گیری های بعمل آمده از پارسل های انتخاب شده اوضاع متفاوت از نواحی دیگر است. در دیگر نواحی ، وضعیت عناصر مذکور در بازه خوب تا متوسط قرار گرفته است؛ با این تفاوت که در ناحیه 3،این بازه قدری گرایش به مطلوبیت مثبت داشته و درجه خیلی خوب ، مشاهده می گردد؛بطور کلی در این ارزیابی وضعیت پیاده روها نسبت به خیابانها و باغچه ها ،در درجه کمتری از بازه ی مطلوبیت قرار گرفته است که توجه به آن و رعایت این عامل خدمات شهری، در منطقه 18 ضروری تر است. به گونه ای که در این نواحی تعداد قابل توجهی از پارسلها نمره ی متوسط و بعضا احراز نموده اند . بعنوان نمونه پارسل های واقع در خیابان های تختی ،عزیزی و طاوس در ناحیه1 و پارسل ها واقعی در حد فاصل خیابان های جلالی ،زینبیه و مسلمی –عسگری را می توان نام برد . اوضاع رفت و روب پیاده روها در اندازه گیری های بعمل آمده از روستاها و شهرک های واقع در نواحی خارج از محدوده
