بخشی از مقاله
چکیده:
رشیدالدین فضل االله همدانی از جمله برجستهترین وزرای ایلخانیان است که دوران وزارتش با تغییرات سیاسی و اقتصادی چشمگیری در ایران همراه بود. مجموعه مکاتبات بر جای مانده از وی در کتابی با نام سوانح الافکار رشیدی جمعآوری گردیدهاند. بررسی این مکاتبات از نظر مخاطب شناسی، نحوه تعامل رشیدالدین با طبقات اجتماعی سهیم در قدرت را بر ما روشن میسازد. این مقاله با تحلیل ساختارهای زبانیای چون: فرم مکاتبات، واژهگزینی، کنشهای گفتاری و وجهیّت جملات، به بررسی روابط سیاسی رشیدالدین با دو گروه اصلی مخاطبانش یعنی عالمان دینی و حاکمان ایلخانی میپردازد. تحلیلهای زبانی گویای این امر است که عالمان دینی در نزد رشیدالدین از احترام بسیاری برخوردار بودهاند، در حقیقت ر شیدالدین به نفوذ ای شان در میان مردم چ شم دوخته بود و جذب حمایت آنان را فر صتی برای بخ شیدن اقتدار بی شتر به حکومت ایلخانی میدان ست. از سوی دیگر حاکمان ایلخانی در حقیقت بازوان اجرایی اندی شههای سیا سی ر شیدالدین به شمار میرفتهاند و م سئولیت اِعمال اصلاحات غازانی در شهرها و ولایات بر عهده ایشان بوده است.
واژگان کلیدی: -1 رشیدالدین فضل االله همدانی -2 سوانح الافکار رشیدی -3 مکاتبات -4 اندیشه سیاسی -5 ایلخانیان
مقدّمه
رشیدالدین فضل االله همدانی 648-718 - ق. - از جمله وزرای نامدار دوره مغول میباشد که وزارت سه پادشاه ایلخانی، غازانخان، اولجایتو و ابوسعید را تجربه کرده است. در زمان وزارت او حکومت مغولان دستخوش تغییرات سیاسی و اقتصادی چشمگیری گردید که به ا صلاحات غازانی مو سوم میبا شند. هرچند دولت این ا صلاحات م ستعجل بود و اندکی پس از مرگ ر شیدالدین به فرامو شی سپرده شد اما همین دوره کوتاه در بهبود وضعیت اقتصادی ایران تأثیرات بسزایی نهاد.
از رشیدالدین مجموعه مکاتباتی برجای مانده که در زمان وزارت فرزندش غیاث الدوله و الدین محمد، در مجموعهای با نام سوانح الافکار رشیدی جمعآوری گردیده است. بررسی مکاتبات موجود در این مجموعه که حاوی نکات ادبی و تاریخی فراوانی است - بهار، 1386ج. - 177 :3 از نظر مخاطبشناسی، نحوه تعامل رشیدالدین با طبقات اجتماعی سهیم در قدرت را بر ما روشن میسازد. اصلیترین مخاطبان رشیدالدین را دو گروه حاکمان ایلخانی و عالمان دینی تشکیل میدهند. از مجموع 48 نامه موجود در سوانح الافکار ر شیدی که از سوی ر شیدالدین ف ضل االله نو شته شدهاند، 28 نامه در خطاب به حاکمان ایلخانی و 12 نامه در خطاب به عالمان دینی به رشته تحریر درآمده است.
حاکمان ایلخانی که بخش عمدهای از ایشان را خویشاوندان و فرزندان رشیدالدین ت شکیل میدهند، در حقیقت بازوان اجرایی اندی شههای سیا سی ر شیدالدین به شمار میروندهمچنان که م سئولیت اِعمال ا صلاحات غازانی در شهرها و ولایات نیز بر عهده ایشان میباشد.
از سوی دیگر به دلیل طرز اندیشه دینی مغولان، روحانیان در حکومت ایلخانی به جایگاه برجستهای دست یافتند که در ادوار تاریخ ایران اسلامی تا آن زمان بیسابقه بود. شیرین بیانی در این باره میگوید:
»از نظر آنان یک روحانی نه تنها از قدرتی ماوراءالطبیعی برخوردار بود، که توانایی راندن بلایا و م صایب آ سمانی را دا شت و وا سطه ان سانهای جهان خاکی با عالم علوی بود و دورکننده ارواح پلید بلکه ساحری کارساز و پزشک نیز به شمار میرفت. در جامعه ایلی، یک روحانی یا بهتر گفته شود یک جادوگر- پزشک بالاترین مقام را دارا بود. از این روست که در تاخت و تاز مغولان، طبقهروحانی از هر گروه و متعلّق به هر مذهب تا حدود بسیاری از خشم و قتل و غارت مصون میماند. از طرف دیگر مردمِ راه گم کرده و بلاک شیده که بیش از هر زمان دیگر از زمین دل کنده و به آ سمان چشم دوخته بودند، به جانب روحانیان روی میبردند و در نزد آنان ملجئی میجستند« - بیانی، :1367 . - 517
رشیدالدین نیز برای عالمان دینی ارزش و احترام بالایی قایل بود. او »تبجیل علما و احترام فضلا را بر ارباب اعلام و اصحاب اقلام فرضی واجبالادا و امری لازمالامضا« میدان ست - ر شیدالدین ف ضلاالله، 718ق.: . - 68 در حقیقت ر شیدالدین به نفوذ عالمان دینی در میان مردم چشم دوخته بود و جذب حمایت آنان را فرصتی برای بخشیدن اقتدار بیشتر به حکومت ایلخانی میدانست.
بررسی فرم و ساختارهای زبانی نامههای رشیدالدین همچون واژهگزینیها، فرم نامههاوجهیّت، و نیز کنشهای گفتاری ن شان میدهد که مخاطب تأثیر ب سزایی در این ساختارها داشته است. در این تحقیق میکوشیم رابطه میان زبان مکاتبات رشیدالدین و اندی شه سیا سی او را بر ا ساس تأثیراتی که مخاطب در فرم و ساختارهای زبانی نامهها دارد، بررسی نماییم. این تأثیرات در چهار بخش زیر مورد بررسی قرار گرفتهاند:
پیشینه پژوهش
رجبزاده در کتاب خود با نام آئین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین فضلاالله همدانی و همچنین کتاب دیگرش خواجه رشیدالدین فضل االله همدانی به تفصیل به بررسی زندگی، اندیشهها و اوضاع سیاسی اجتماعی زمان رشیدالدین میپردازد. یک فصل از کتاب ایرانشناسی در شوروی: دولت در عهد ایلخانیان، فقهاللغه ایرانی نوشته پتروشفسکی به رشیدالدین فضل االله همدانی اختصاص دارد. محور اصلی مباحث این کتاب را جایگاه رعیت در نظام سیاسی رشیدالدین تشکیل میدهد.
همچنین سید جواد طباطبایی در فصل پایانی کتاب خود با نام خواجه نظام الملک نکاتی درباره جایگاه رشیدالدین در تاریخ اندیشه سیاسی بیان کرده است.
-1 فرم نامهها
مجموعه مکاتبات رشیدالدین نه تنها شامل نامههایی است که دارای موضوعات حکومتی بوده و در زمره نامههای درباری قرار میگیرند، بلکه نامههای شخصی و خصوصی و به عبارتی اخوانیّات او را نیز شامل میشود. فرم نامههای رشیدالدین و
