بخشی از مقاله
چکیده
آنچه تاکنون در حوزه مطالعات تاریخ اسلام و به خصوص دوران امامت امام هادیعلیهالسلام مطرح شده، بیشتر تبیین تاریخی حوادث بوده که این امر موجب مغفول ماندن بسیاری از جوانب فرهنگی و اجتماعی وقایع میگردد. به نظر میرسد آنچه امروز میتواند راهگشای فهم بسیاری از وقایع آن دوران باشد، تبیین دیدگاهها و اصول و مبانی نظری آن امام همام ازخِلال تحلیل محتوایی و مضمونی گفتار ایشان می باشد؛ چرا که به واسطه فهم گفتمان هر شخص و چینش منطقی کلمات او در کنار یکدیگر است که میتوان به درکی جامع از دیدگاههای آن فرد و اعماق اندیشه های وی دست یافت.
در این مقاله به دنبال این هستیم که با بررسی مضامین مکاتبات امام هادیعلیهالسلام به روش تحلیل محتوای مضمونی، ابتدا یک جمعبندی کلی از مکاتبات ایشان ارائه کرده و سپس نظام حاکم بر این مکاتبات را کشف کرده و در نهایت به نگاهی جامع در مورد مبانی سیاسی، فکری، عقیدتی و اخلاقی آن امام همام دست یابیم.
یافتههای این تحقیق بیانگر آن است که بیشترین تلاش آن امام همام در راستای تبیین جایگاه و نقش ائمه اطهارعلیه السلام به عنوان مهمترین رکن دین مبین اسلام در جامعه اسلامی بوده است. حضرت بدین منظور تلاش نمودهاند تا با تجلیل از اهل بیت علیهم السلام، معرفی خود به عنوان امام بر حق با استفاده از علم غیب، معرفی جانشینان خود، معرفی نواب و وکلاء، برائت از دشمنان اهل بیت ونهایتاً تأکید بر فرج حضرت مهدی عج الله فرجه الشریف این امر را تبیین نمایند. البته پاسخ به سوالات شیعیان و تبیین مبانی استخراج احکام و ملاکهای آن نیز از دیگر مباحثی است که در مکاتبات پیگیری شده است.
آنچه ضرورت چنین تحقیقی را روشن می سازد، توجه به نقش مبنایی و محوری این پژوهشها برای ورود به مباحث تاریخی و تحلیل گفتمان تاریخی و اجتماعی عصر ائمه اطهارعلیه السلام است.
مقدمه
امام هادی علیها لسلام دهمین و پدر بزرگ آخرین امام حاضر شیعیان است. ویژگیها و صفات حضرت، همانند پدران بزرگوارشان بود که قلّه های شرف و فضیلت را پیموده و بر بلندای کمال و عظمت میدرخشیدند. او به اعتراف همه منابع تاریخی و مورخین و هم عصرانش، در کثرت دانش و معارف عقلی و نقلی، یگانه عصر بود
در رابطه با تاریخ ولادت این امام بزرگوار اختلاف اقوال متعددی وجود دارد. بنابر اقوال متعدد در کتب تاریخی حضرت هادی علیه السلام در نیمه ماه ذی حجه سال 212 ه. ق در صریا واقع در مدینه منوره متولد شده است. البته برخی همچون ابن عیاش معتقدند که آن جناب در روز سه شنبه پنجم ماه رجب متولد شد، و وفات امام هم در ماه رجب سال 254 ه. ق در سامراء واقع شده است
آن حضرت در حالی که 41سال داشتند در منطقه سرّ من رأی در گذشتند. این شهر که به سامره مشهور است، توسط معتصم، خلیفه عباسی در سال 220 ه. ق بنا شده بود و از آنجا که وی با لشکر خود بدانجا رفت، آن شهر را دار الملک یا عسکریه نیز میگویند
در این پژوهش بر آنیم تا با نگاهی کلی به منطق حاکم بر مکاتبات امام هادی علیه السلام با شیعیان و مخالفان و تحلیل محتوای آنها، به بازسازی یک سامانه کامل و تصویرپردازی از اهداف هدایتی آن حضرت علیه السلام بپردازیم؛ چرا که به واسطه فهم گفتمان هر شخص و چینش منطقی کلمات او در کنار یکدیگر و تحلیل محتوای آن هاست که میتوان تا اندازه زیادی به درکی جامع از دیدگاههای آن فرد در رابطه با موضوع مورد مطالعه و اعماق اندیشههای او دست یافت.
محور مطالعه این مقاله، مجموعه نامههای آن امام همام است که در جلد سوم کتاب موسوعه الامام الهادیعلیهالسلام جمعآوری شده است
کتاب موسوعه الإمام الهادیعلیهالسلام، بخشی از مجموعه کتب »موسوعه امام جواد تا امام عسکری علیه السلام « میباشد که توسط دانشمند گرامی آیت االله ابوالقاسم خزعلی به نگارش درآمده است. این کتاب مجموعهای مفصل در باره زندگانی ائمه معصومین علیه السلام به ویژه امام جواد علیهالسلام در 2 جلد، امام هادی علیه السلام در 4 جلد و امام حسن عسکری علیه السلام در 6 جلد است که به تاریخ زندگانی و وقایع سیاسی اجتماعی دوران ایشان پرداخته است. همچنین مؤلف این مجموعه، تمامی روایات و مکتوبات مربوط به زندگی و آثار هر امام را به طور کامل جمعآوری و ارائه کرده است.
البته لازم به ذکر است که این موسوعه ها مشتمل بر هیچ گونه تحلیل و بررسی نیست و تنها به جمعآوری و نقل اخبار میپردازد. شیوه نقل هر خبر نیز بر اساس نام مؤلف منبعی است که آن را گزارش کرده و پس از نام مؤلف مانند شیخ مفید، کشی یا مجلسی، سلسله اسناد وی ذکر شده و در پاورقی آدرس کامل آن اثر آمده است. از آنجا که شیوه تدوین این موسوعه ها بر آن است که در موارد تکرار و اختلاف روایات، به قدیمیترین منبع مراجعه و متن خبر آن درج شود، لذا در این مقاله نیز به جهت استناد مکتوبات امام هادیعلیهالسلام، تلاش شده است در عین ارجاع به منابع متقدم، منابع متأخر نیز فحص و بررسی شوند.
لازم به ذکر است که این مکاتبات عمدتاً در منابعی ذکر شده اند که از اعتبار و وثاقت قابل ملاحظهای در میان علمای شیعه برخوردار هستند و عبارتند از: اصول کافی - کلینی، 329ق - ، رجال کشی - محمد بن عمر کشی، 350ق - ، کتاب الغیبه - محمد بن ابراهیم نعمانی، 360ق - ، الفقیه من لا یحضر الفقیه، معانی الاخبار و کمال الدین - ابن بابویه، 381ق - ، تهذیب الاحکام و استبصار - محمد بن حسن طوسی، 460ق - ، مکارم الاخلاق - حسن بن فضی طبرسی، 548ق - و کشف الغمه - علی بن عیسی اربلی، 693ق - ، اثبات الوصیه - ابوالحسن مسعودی؛ 346ق - ، تحف العقول - حسن بن شعبه حرانی، 413ق - ، دلائل الامامه - محمد بن جریر طبری، - 460، الخرائج و الجرائح - قطب الدین راوندی، 573ق - ، المناقب - ابن شهر آشوب مازندرانی، 588ق - ، اقبال الاعمال و جمال الاسبوع - سید بن طاووس، 664ق - .
با مروری بر نتایج تحلیل محتوای نامههای استخراج یافته از این کتاب ها، همسویی محتوای این نامهها با محتوای دیگر مکاتبات به وضوح مشاهده شده و لذا با حکم به اعتبار آنها، در تحلیل کمی و کیفی مورد استفاده قرار گرفتند. در ادامه پس از ارائه توضیحاتی مختصر پیرامون اهمیت مکاتبات امام هادیعلیهالسلام در عصر خود و نیز روش تحقیق اتخاذ شده در پژوهش، به تحلیل محتوای مکاتبات امامعلیهالسلام میپردازیم.
اهمیت پرداخت به مکاتبات امام علیهالسلام
شکی نیست که کتابت، از جمله امور پسندیده و شایستهای است که جمیع عقلاء بشر بر اهمیت آن اذعان دارند چرا که از جمله نشانههای رشد و تعالی فرهنگ و تمدن بشری محسوب میشود. در رابطه با فضیلت و اهمیت این موضوع از منظر دین اسلام همان بس که این واژه همراه با مشتقاتش در 226 موضع از آیات قرآن کریم به کار رفته که مراد بیشتر آنها کتابت با قلم و نگارش است.
