بخشی از مقاله
چکیده
عقل، یکی ازمنابع قوی وغنی دین، نقش بسزایی در تفسیر قرآن و فهم معارف دینی دارد. این حجت باطنی در تبیین فهم مراد الهی گاه در قالب مصباح ، تفهیم آیات را میسر میسازد و گاه منبع فهم آیات الهی میگردد و با استدلال و براهین قطعی، فهم را ممکن میسازد. نوشتار پیش رو، با روش تحلیلی تطبیقی به بررسی جایگاه عقل در تفسیر و نقد روایات تفسیری از دیدگاه دو مفسر بزرگ معاصر آیت الله معرفت وآیت الله جوادی آملی، پرداخته و در دو بخش ارائه شده است. در بخش اول، دیدگاه هریک از مفسرین در خصوص تفسیرعقلی و میزان بهرهگیری از عقل مصباح و عقل منبع در تفسیر قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.
علامه معرفت، تفسیر عقلی را تفسیر اجتهادی میداند و به هر دو کاربرد عقل در تفسیر معتقد است. ایشان از یک سو بر فهم عقلی آیات و از سوی دیگر برحکم عقل رشید تأکید دارد، درحالی که آیت الله جوادی آملی تفسیرعقلی را همان تفسیر قرآن با عقل برهانی - منبع - میخواند و استفاده ازعقل مصباح را جزئی از تفسیر مأثور میداند. در بخش دوم مقاله جایگاه عقل در نقد روایات تفسیری از دیدگاه دو مفسر مورد بررسی قرار گرفته است.هر دو مفسر عقل را معیاری مهم در نقد روایات تفسیری می دانند؛ از سوی دیگربا توجه به نظرات دو مفسر در رابطه با جایگاه عقل در تفسیر، در ملاک عرضه بر قرآن سنت نیز عقل نقش مصباح و هدایتگری را ایفا می کند.
مقدمه:
عقل، قوه ادراکی انسان ، از منابع معتبر وقرائن برون متنی فهم آیات قرآن می باشد. - رضایی اصفهانی،1392ش،ج1،ص - 65 درروایات بسیاری ازعقل به عنوان رسول باطنی در کنار رسول بیرونی - پیامبران الهی - یاد شده است: - ان الله علی الناس حجتین حجه الظاهره و حجه الباطنه ، فاما الظاهره فالرسل والنبیاء والائمه واما الباطنه فالعقول - بنابراین، عقل چراغ هدایت و فروزانی است که خداوند دردرون انسان روشن کرد تا راهنمای انسان باشد. - نصیری،1387ش،ج1،ص - 72جایگاه عقل در کنار قرآن وسنت ،در شناخت دین بسیار مهم است ازاینرو لازم است که در فهم وتفسیر قرآن از راهنمایی عقل ونقل بهره گرفته شود. - خوئی،1394ش، ص - 242
تفسیر قرآن به عقل پیشینه کهنی دارد. برخی معتقدند که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به اصحاب خویش کیفیت اجنهاد عقلی در فهم نصوص شرعی ازقرآن وسنت را تعلیم داده است. نمونه های تفاسیر عقلی در روایت تفسیری اهل بیت به خوبی مشهود است. به طور مثال در احادیث فراوانی در مورد شئ بودن خداوندوعرش و کرسی و مکان داشتن خداو.... تفسیر های عقلی از اهل بیت به ما رسیده است. - حویزی،1383ق، ج1، ص706 و ج3،ص - 383 باتوجه به سیره ائمه - علیهم السلام - مفسران واندیشمندان علوم قرانی نبز به بهره گیری از نیروی فکرو استدلالهاو براهین عقلی تأکید میکنند. - رضایی اصفهانی،1392ش،ج2، ص - 145 آیت الله معرفت وآیت الله جوادی آملی نیز به بهره گیری از عقل در تفسیر تأکید فراوانی کرده اند .و عقل را معیاری مهم در نقد روایات تفسیری دانسته اند. از اینرو در پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی نظرات این دو مفسر بزرگ در رابطه با نقش عقل درفهم آیات قرآن و نقد روایات تفسیری پرداخته شده است.
مفهوم شناسی
الف. تفسیر:تفسیر در لغت به معنای شرح، بیان، توضیح و تبیین، اظهار معنا و به تعبیری دیگر به معنای برگرفتن نقاب از چهره و کنار زدن پردهها و روشن کردن عبارات و جملهها میباشد. - راغب اصفهانی،1412ق،ص - 394 ودراصطلاح، علمی است که در آن از کیفیت تلفظ الفاظ قرآن مجید، معنی و مراد الفاظ، و احکام و مفرد و مرکب و معانی که بر آن در حال ترکیب حمل می گردد، بحث می شود. - اندلسی،1420ق،ج1،ص - 10 به بیانی دیگر تفسیر تلاشی است برای کشف معنا و به کار بستن توان برای کنار زدن پرده از چهره آیات مشکل. بدین سان، تفسیر در جایی است که پوشیدگی - ابهامی - لفظی یا معنوی در چهره آیه وجود دارد که برطرف ساختن آن، تلاش وتوجهی فزونتر را میطلبد؛ تلاش و توجهی که مفسر با توانمندی خود، آن را به کارمیبندد. - معرفت،1390ش،ج1،ص - 38
ب. عقل:واژه عقل،مصدر"عقل یعقل" درکتابهای لغویین، به معانی مختلفی به کار رفته است. - ابن فارس،1404ق،ج4،ص - 69 ازجمله به معنای امساک؛ نگهداری و منع؛ و چیزی که انسان را از افتادن در مهلکه ها دور نگه می دارد؛وسیلهای که انسان را از سایر حیوانات جدا میکند. - ابن منظور،1414ق،ج9،ص - 326همچنین عقل به دو چیز گفته میشود: نخست به قوهای که آماده قبول دانش، که این همان چیزی است که اگر در انسان نباشد تکلیف از او برداشته میشود و در احادیث از این عقل تمجید شده است. - رضایی اصفهانی،1392ش،ج2،ص - 142 دوم به علمی میگویند که انسان به وسیله این قوه کسب میکند و قرآن کافران را به خاطر نیندیشیدن مذمت کردهاست - «راغب اصفهانی،1412ق،ص - 342
بنابراین عقل گاهی به نیروی فکر انسان گفته میشود و گاهی به مدرکات این نیرو که همان علوم کسبی است. از این رو، عقل را به عقل فطری و اکتسابی تقسیم کردهاند؛ اما در بحث روش تفسیر عقلی، گاهی مقصود از عقل همان عقل فطری یا نیروی فکر و قوه ادراک و تعقل است و این در جایی صورت میپذیرد که تفسیر عقلی واجتهادی به یک معنا استعمال میشود. گاهی مقصود از عقل همان عقل اکتسابی یا مدرکات عقل است که به عنوان قرائن یادلایل عقلی در تفسیر قرآن مورد استفاده قرار میگیرد. و حکم نظری عقل در ملازمات و عقل برهانی نیز از همین باب است. - رضایی اصفهانی،1392ش،ج2،ص - 144
جایگاه عقل درتفسیرقرآن
عقل از منابع معتبر و قرائن برون متنی فهم آیات قرآن است - رضایی اصفهانی،1392،ج1،ص - 65 نقش عقل، به مفهوم یاد شده، در تفسیر قرآن، در چهار محور متصور است:
