بخشی از مقاله
چکیده فرسایش بادی و هجوم ماسههای روان به تأسیسات و منابع زیستی یکی از مهمترین مصادیق بیابانزایی در کشور
محسوب میگردد که به تبع خود توفانهای گردوغبار نیز به همراه دارد، بنابر این بروز پیدرپی این پدیده در مناطق جنوبی کشور که از مناطق عمده ی فرسایش بادی هستند، اهمیت بررسی و مطالعهی تأثیر کانون های فرسایش بادی با توجه به پدیدهی گردوغبار محلی را نشان میدهد. در این تحقیق با استفاده از دادههای 14 ایستگاه سینوپتیکی هرمزگان، به تجزیه و تحلیل آماری گردوغبارهای محلی در طول دورهی آماری 11 ساله، پرداخته و نقشهی گردوغبارهای موجود در منطقه، ترسیم شده است. درنهایت، نتایج حاصل با نتایج دادههای ماهواره ای مقایسه شده است. نتایج نشان داد که در استان هرمزگان وجود چشمههای گردوغبار، باعث گردوخاک محلی در طول سال می شود. نتایج این تحقیق با نتایج داده های ماهواره ای، سازگاری دارند؛ بنابراین میتوان با اقدامات بیابان زدایی و مقابله با فرسایش بادی، بسیاری از توفانهای گردوغبار در منطقه را کنترل نمود.
واژگان کلیدی: استان هرمزگان، فرسایش بادی، کد07، گردوغبار محلی -1 مقدمه
گردوغبار بر اساس بزرگی رویداد، مواد شیمیایی همراه و فاصلهای که طی میکند، از هر دو جنبهی مثبت و منفی نقش مهمی در محیطزیست بازی میکند. این اثرات را میتوان به دو دستهی محلی و فرامحلی تقسیم نمود. در مقیاس محلی گردوغبار روی کیفیت هوا و میدان دید و در مقیاس فرامحلی بر اکوسیستم قارهای، دریایی و آب و هوای کرهی زمین اثر میگذارد اثر خشکسالیهای چندساله اخیر در استان هرمزگان، پوشش گیاهی طبیعی تنک و اندک موجود در بیابانها از بین رفته و باعث تشدید بیابانزایی گردیده است که در نتیجه، شرایط برای فرسایش بادی و آبی آماده میشود. خشکی حاد محیطی و فقر پوشش گیاهی، افزایش شدت فرسایش بادی و گردوغبارهای ناشی از آن ، در کانونهای بحرانی را در پی داشته است. تشدید فرسایش بادی، آثار مخرب فراوانی نیز بر بسیاری از پروژههای عمرانی منطقه، بهجا میگذارد؛ مدفون شدن راههای ارتباطی که بازگشایی مجدد آنها مرهون صرف هزینههای کلان میباشد، از آن جمله است
محققان بسیاری در زمینه تأثیر کانون های بحرانی فرسایش بادی با توجه به پدیده گردوغبار پرداختهاند که نشاندهنده اهمیت موضوع میباشد.
فرسایش بادی یکی از جنبههای مهم تخریب اراضی در مناطق خشک و نیمهخشک محسوب میشود [Coppinger et al., 1991]، به طوری که حدود یکششم مساحت اراضی دنیا را تحت تأثیر خود قرار داده است .[Skidmore, 2000] در سطح جهانی حدود 549 میلیون هکتار در اثر فرسایش بادی مورد تخریب قرارگرفته [Subramaniam and Chinappa, 2002] که 296 میلیون هکتار آن دارای فرسایش بادی شدید هست . [Lal, 2003] این در حالی است که فرسایش بادی یکی از عوامل اصلی محدود کنندهی حاصل خیزی خاک در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران است . [Zhao et al., 2006 ] بنابراین چالشی جدی در برابر تولید پایدار و مدیریت اراضی کشاورزی محسوب میشود.
با مطالعهی اثر فرسایش بادی طولانی مدت بر خصوصیات خاک دریافتند که فرسایش بادی باعث افزایش درصد ماسه و pH خاک و کاهش درصد رس، مواد ارگانیکی و رطوبت خاک می شود. علاوه بر آن بسیاری از خصوصیات خاکهای مذکور، مانند درصد عناصر خاک و دانسیتهی درجا، با فرسایش بادی به مرور زمان تغییر میکند و بر حاصلخیزی خاک اثرات نامناسبی میگذارد. Lee و همکاران در سال 2015 عوامل متعدد فرسایش بادی را در کاسهی گردوغبار بررسی کردهاند. تغییرات مکانی - زمانی فرسایش بادی در مرکز مغولستان در سالهای 2001 تا 2010 با استفاده از عواملی مانند سرعت باد، بارش، توپوگرافی، پوشش گیاهی و غیره توسط Jiang و همکاران در سال 2016 بررسی شده و نتایج نشان از کاهش شدت فرسایش هم از لحاظ زمانی و هم از لحاظ مکانی، دارد که این کاهش در نتیجهی افزایش بارندگی و کاهش سرعت باد طی سالهای مذکور بوده است.
در پژوهشی پهنهبندی حساسیت فرسایش بادی با استفاده از خصوصیات مهندسی خاک ها را در دشت سیستان مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داده است که حد روانی و مقدار چسبندگی خاک در زمینهای رسی بدون پوشش گیاهی و زمینهای کشاورزی، با گذشت زمان کاهش مییابد و خاکهای رسی به سمت سیلتی شدن پیش میروند و با کاهش چسبندگی، خاکها بیشتر از پیش مستعد فرسایش بادی میشوند. در مقالهای به پهنهبندی تخریب سرزمین در منطقه سیستان با تأکید بر فرسایش بادی پرداختند.
در پژوهشی فاکتورهای اقلیمی فرسایش بادی با استفاده از تابع توزیع منطقهای در شهرستان بافت استان کرمان را مورد بررسی قرار داده اند. با توجه به ظهور پدیدهی گردوغبار در شهرستان شهرکرد، برای تهیهی نقشهی پهنهبندی خطر فرسایش بادی در این منطقه، صالحی و همکاران در سال 1394 از مدل تجربی اریفر برای تعیین شدت فرسایش بادی در مرغزار زهکشی شده دشت شهرکرد و اراضی اطراف مرغزار استفاده کردند. نتایج نشان داد مرغزار زهکشی شده با مساحت 644 / 77 هکتار قابلیت تولید سالانه 2353 تن بر کیلومتر مربع رسوب و اراضی اطراف مرغزار پتانسیل 250- 500 تن بر کیلومتر مربع در سال را داشتند و به ترتیب در کلاس شدت فرسایش زیاد و کم قرار گرفتند.در پژوهشی تأثیر جنگل کاری در کاهش فرسایش بادی را در شهرستان جاسک مورد ارزیابی قرار دادند. نتایج، نشان از عملکرد مثبت جنگلکاری در مهار فرآیند فرسایش بادی منطقه را در پی داشت.
تحقیق حاضر به منظور بررسی و مطالعه تأثیر کانون های فرسایش بادی بر رویدادهای گردوغبار در استان هرمزگان می باشد.
-2 مواد و روش ها
1-2 منطقه مورد مطالعه استان هرمزگان با وسعت 71200 کیلومترمربع در جنوب ایران و در کنار دریای عمان و خلیج فارس در
محدودهی جغرافیایی طول شرقی 52 درجه 41 دقیقه تا 59 درجه و 15 دقیقه و عرض جغرافیایی 25 درجه و 34 دقیقه تا 28 درجه 57 دقیقه شمالی واقع شده است - شکل. - 1 دمای متوسط سالانهی این استان 27 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی حداقل و حداکثر به ترتیب 19 و 100 درصد است. مقدار متوسط بارندگی سالانه 215/8 میلیمتر، میزان آب موجود در استان 20 میلیارد متر مکعب و حجم تبخیر 13 میلیارد متر مکعب است که همه ساله، بخش زیادی از رسوبات تولیدی از این طریق وارد خلیج فارس می گردد.
شکل :1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
2-2 روش کار به منظور تآثیر کانون های فرسایشی ابتدا دادههای ساعتی ثبت شده در ایستگاههای سینوپتیک استان هرمزگان
از دادههای موجود در ادارهی کل هواشناسی هرمزگان دریافت و از میان این دادهها، داده های شامل تاریخ، ساعت
دیدهبانی، وضعیت هوای حاضر و گذشته گردآوری شد و با استفاده از این دادهها تحلیلی آماری در مورد فراوانی وقوع پدیدهی گردوخاک در بازه های زمانی سالانه، فصلی و ماهیانه انجام شد. از میان کدهای گردوغبار تنها کد 07 مورد مطالعه قرار گرفته است. ملاک فیلتر کد 07 پژوهش انجام شده توسط ادارهی کل هواشناسی هرمزگان در سال 1392 است. در این پژوهش آمده است:"هر چند تعداد روزهای گردوغبار محلی در استان هرمزگان، بالا است، اما بررسی همزمان سایر پارامترهای هواشناسی از جمله رطوبت نسبی و دید افقی نشان داده در هرمزگان گردوغبارهای محلی ناشی از کد 05 دید افقی را چندان کاهش نمی دهند و تأثیر گردوغباری کمتری دارند؛ اما گردوخاک ایجاد شده در محل با کد 07 و گردوغبار فرامحلی با کد 06 به ترتیب سهم عمده ی گردوغبارهای استان را شامل میشوند در نهایت نقشهی سالیانهی گردوغبار استان هرمزگان در طول دورهی آماری رسم شد و با نقشه مناطق فرسایشی هرمزگان مقایسه شد .
طبق دستهبندی سازمان هواشناسی کشور، پدیده های گردوخاک از 00 تا 99 تفکیک میگردند که از بین این کدها، مشخصات پدیدهی گردوخاک - کد - 07 که باعث تیرگی هوا میشود، در جدول 1 آورده شده است.
:SA گردوخاک یا شنی که بهوسیلهی باد در ایستگاه یا نزدیکی آن بلند شده است. -3نتایج
در طول دورهی آماری 11 ساله - 1394-1384 - درمجموع 3069 روز که بهطور میانگین 279 روز در هرسال در کل استان هرمزگان، شامل گردوغبار محلی با کد 07 شده است. شکل 2 فراوانی و روند سالانه پدیده ی گردوخاک - کد - 07 درکل استان هرمزگان در طول دورهی آماری را نشان می دهد. طبق این شکل سال 1386 با 310 روز بیشترین و سال 1394 با 229 روز کمترین فراوانی پدیدهی گردوخاک محلی - کد - 07 را در طول این دوره داشتهاند.
سال
شکل :2 فراوانی و روند سالانهی روزهای همراه با گردوخاک محلی - کد - 07 در استان هرمزگان - 1394-1384 -
طبق شکل2 فراوانی سالیانهی روزهای همراه با گردوخاکمحلی در هرمزگان، تقریباً روند ثابتی دارد.
