بخشی از مقاله
چکیده
افزایش فراوانی طوفانهای گرد و غبار در دهه اخیر و بالتبع افزایش عوارض ناشی از آن، محققان را بر آن داشته که ابعاد مختلف این بلای طبیعی را بررسی کرده و درصدد کنترل آن باشند. مناسبتترین راه جهت کنترل این پدیده اقلیمی، شناسایی مناطق منشا است.
محققان مهمترین مناطق منشا را خشکرودها، تالابها وباتلاقهای خشک شده میدانند. پژوهش حاضر نیز پایین دست سد زاینده رود را به عنوان منطقهای که در دهه اخیر با خشکی روبه رو شده است مطالعه میکند . در این پژوهش ارتباط بین میزان دبی سالیانه ایستگاههای پایین دست سد و تعداد فراوانی روزهای همراه با طوفان گرد و غبار بررسی شد. به منظور انجام آن، ابتدا اطلاعات دبی سالیانه و روزهای طوفانی اخذ و سپس روند هریک و ارتباط بین دو پارامتر بررسی شد. نتایج نشان داد که بیشترین تعداد روزهای طوفانی با کمترین میزان مقدار دبی همزمان است. همچنین نتایج آنالیز آماری نشان داد که یک همبستگی معکوس با میزان -0/492 بین دو پارامتر بر قرار است.
-1 مقدمه
امروزه پدیده فرسایش بادی به عنوان یکی از اصلیترین فرایندهای تخریب اراضی در مناطق مختلف دنیا از جمله ایران به شمار میآید. طوفانهای شن و گرد و غبار از اصلی ترین معظلات فرسایش بادی میباشند که در سالهای اخیر افزایش چشمگیری داشتهاند. اثرات متعددی برای این طوفانها شمرده شده که به دو گروه کلی محیطی و انساتقسیم می-شوند
براساس توافق سازمان جهانی هواشناسی1، هرگاه در ایستگاهی سرعت باد از 15 متر بر ثانیه تجاوز کند و دید افقی به کمتر کمتر از یک کیلومتر برسد طوفان گرد و غبار گزارش میشود. طوفانهای شن به بادی اطلاق میشوند که بتوانند ذرات با قطر 0/15 تا 0/30 میلیمتر را تا ارتفاع 15 متر جابه جا کنند. در حالی که طوفانهای گرد و غبار از ذرات بسیار ریزتر با قطر /05 تا 0/1 میلیمتر تشکیل شده و در ارتفاع بسیار بالاتری از سطح زمین حرکت میکنند و قادر به پوشش شهرهای یک کشور و یا حتی کشورهای یک قاره هستند - احمدی، . - 1387 شناخت مناطق برداشت رسوبات بادی از اصول اولیه کنترل و مبارزه با فرسایش بادی محسوب میشود، زیرا با شناسایی مناطق برداشت میتوان به جای پرداختن به معلولها، علتها را شناسایی کرد
و فعالیتهای اجرایی را در مناطق برداشت متمرکز کرد. تجارب به دست آمده نشان میدهد که بهترین مرحله مبارزه با فرسایش بادی، کنترل مناطق برداشت است و تنها در مواقع ضروری و اضطراری میتوان عملیات اجرایی را در دو منطقه دیگر انجام داد. بنابراین لازم است قبل از عملیات اجرایی، مطالعات در قالب یک طرح مطالعاتی سه بخش اصلی - مناطق برداشت، حمل و رسوبگذاری - مورد بررسی قرار گیرد - انصاری، . - 1390 در رابطه با مناطق تولید کننده اصلی طوفانهای گرد و غبار مطالعات گستردهای انجام شده که در زیر به برخی از آنها اشاره میشود.
انگستادلر - - 2001 در رابطه با پهنه بندی مکانی فراوانی وقوع گرد و غبارهای جهان، نقش بستر دریاچهها و صحرای بزرگ آفریقا را - به عنوان تولیدکنندگان اصلی گرد و غبار - مهم تر میداند و اعتقاد دارد که صحرای شمال آفریقا بیش از هر بیابان دیگری در دنیا گرد و غبار تولید میکند.
جوکار - - 1390 در تحقیقی به بررسی طوفانهای گرد و غبار استان خوزستان پرداخت و به این نتیجه دست یافت که دو کانون اصلی منطقه غرب بغداد و موصول تا بحرالملح و هورالعظیم منشاء گرد و غبار در منطقه میباشند. جوکار با بررسی منشاء و جهت طوفانهای گرد و غبار در خوزستان نشان داد که بادهای فرساینده در منطقه از سمت غرب و شمال غرب وزیده و رسوبات را به سمت تپههای ماسهای حمل میکند.
مطالعات ژئومورفولوژی و رسوب شناسی نشان داد که منشاء تلماسههای محلی نزدیک بوده و شامل اراضی کشاورزی، مسیل رودخانه کرخه و به میزان کمتر شامل سازند آغاجاری و بختیاری در غرب و شمال غرب میشود. به طورکلی میتوان گفت که منشاء اصلی از بسترخشک شده تالاب هورالعظیم تا مسیل رودخانه کرخه ادامه دارد. از عوامل اصلی که در بروز پدیده طوفان گرد و غبار در غرب ایران نقش دارند میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کاهش شدید میزان بارندگی در منطقه، خشک شدن قسمتهایزیادی از تالابهای مثل تالاب هورالعظیم، کم شدن آب و تغییر مسیر رودخانههای دجله و فرات - که به مرور زمان تغییر اکوسیستم را در پی داشته است - ، خشکسالیهای ناشی از تغییرات اقلیمی و سدسازی بر روی سرچشمههای دجله و فرات در ترکیه و سوریه.
بنابراین با توجه به مطالعات پیشین میتوان گفت که بستر خشک رودها و تالابهای خشک شده از مناطق اصلی برداشت ذرات گرد و غبار هستند. دلایل متعددی برای تشکیل این گونه مناطق ذکر شده که یکی از مهمترین آنها سد سازی و کاهش میزان دبی آب ورودی در پایین دست سدهااست - علیزاده، . - 1383 در پژوهش حاضر نیز این علت در رابطه با سد زاینده رود و منطقه پایین دست آن بررسی میشود و هدف آن است که ارتباط بین میزان دبی ورودی به ایستگاههای پایین دست سد و میزان فراوانی وقوع طوفانهای گرد و غبار بررسی گردد.
-2 مواد و روشها
-1-2موقعیت منطقه مورد مطالعه
استان اصفهان با مساحت 107045 کیلومترمربع - معادل 6,57درصد از مساحت کشور - بین 30 درجه و 42 دقیقه تا 34 درجه و 27 دقیقه عرضشمالی و 49 درجه و 38 دقیقه تا 55 درجه و32 دقیقه طولشرقی در بخش مرکزی ایران واقع شده است. آب و هوای استان از نوع بیابانی است که وجود رشته کوههای زاگرس در قسمت غرب آن مانع نفوذ رطوبت به نواحی مرکزی و شرق استان میگردد.
از طرفی وجود نواحی پست و کویری شرق استان هوای بخش وسیعی ازآن را تحت تاثیر خود قرار میدهد. متوسط بارش سالیانه استان 160 میلیمتر و متوسط بارش شهر اصفهان حدود 120 میلیمتر است. حوزه زاینده رود با وسعت 26917 کیلومترمربع قسمت عمدهای از حوزه آبخیز تالاب گاوخونی میباشد. این حوزه از شمال به حوزه آبخیز دریاچه نمک، از غرب و جنوب غرب به حوزه آبخیز کارون و دز، از شرق به حوزه آبخیز دق سرخ و کویر سیاه کوه و از جنوب به حوزه آبخیز شهرضا محدود میگردد.
-2-2روش کار
به منظور انجام پژوهش حاضر، ابتدا آمار مربوط به دبی سالیانه ایستگاههای پایین دست سد زاینده رود در یک دوره آماری10 ساله و آمار مربوط به تعداد روزهای همراه با طوفان گرد و غبار در ایستگاه هواشناسی سینوپتیک اصفهان در یک دوره 59 ساله جمع آوری و سپس روند هر یک مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت به منظور تعیین میزان ارتباط بین دو پارامتر تعداد روزهای همراه با طوفان گرد و غبار و میزان دبی ورودی سالیانه ایستگاههای پایین دست سد در 10 سال اخیر از آزمون آماری همبستگی در محیط نرم افزار SPSS استفاده و نتایج آنالیز گردید. جدول 1 و 2 مشخصات ایستگاههای دبی سنج و ایستگاه هواشناسی سینوپتیک اصفهان را نشان میدهد.
