بخشی از مقاله
چکیده
دیوارههای تسطیح شده صخرهای سطوحی با ابعاد متفاوت هستند که با تراش بخشی از بدنه کوه ایجاد شدهاند. در بررسیهای صورت گرفته تاکنون چهار دیواره تسطیح شده در ایران شناسایی و معرفی شده است. دو دیواره در استان فارس - در نقش رستم مرودشت و در تنگ چکچک در رستاقِ داراب - و دو دیواره دیگر در غرب کشور، یکی در هرسین و دیگری صخره معروف به فرهاد تراش بیستون است.
در مورد کاربرد این سطوح تسطیح شده نظرات متفاوتی بیان شده است. این سطوح را محتملاً مکانی برای نگارش کتیبههای بزرگ تاریخی قلمداد کردهاند. در نظری دیگر این سطوح مکانی برای ایجاد نقوشبرجسته معرفی شده است. در مورد قدمت این سطوح نظرات متفاوت زمان ایجاد آنها به دوره هخامنشی یا ساسانی تاریخ گذاری شده است.
اما در بررسیهای صورت گرفته با توجه به شواهدی چون علائم سنگتراشان ساسانی و نزدیکی این سطوح به ابنیه بر جای مانده از دوره ساسانی، این آثار را با اطمینان بیشتری میتوان به دوره ساسانی منسوب کرد. از چهار دیواره تسطیح شده شناخته شده، دیواره هرسین از نظر بزرگی رتبه دوم را دارا است. این در حالی است که ابعاد این دیوارههای تسطیح شده از کادر تمامی نقوشبرجسته ساسانی شناخته شده بزرگتر است.
اما این سطوح بزرگ عملاً در دوره احداث مورد استفاده قرار نگرفته است. در یک برآورد نسبی زمان ایجاد این سطوح مربوط به اواخر عهد ساسانی و دوره خسرو پرویز تاریخگذاری شده است. به طور کلی با بررسی دقیق سطوح تراش خورده میتوان تصور نسبی از مراحل ساخت و ایجاد کادر و سطح اولیه نقوشبرجسته ساسانی بدست آورد.
مقدمه
در هنر نقش برجسته تراشی دوره ساسانی، ایجاد نقوش برجسته صخرهای شامل مراحل متفاوتی بوده است. اولین مرحله انتخاب محل مناسب جهت ایجاد این نقوش بوده است. بطور معمول نقوش برجسته شناخته شده این دوره وابستگی شدیدی به رودها و چشمهسارها دارند. علاوه بر این عوامل طبیعی بطور معمول این نقوش به راههای تجاری و شهرهای مهم نزدیک بوده است.
به عنوان مثال نقوش تنگ چوگان به شهر بیشاپور و آثار نقش رستم به شهر استخر نزدیک بوده است.
علاوه بر موارد بالا، جنس صخره نیز اهمیت زیادی در انتخاب آن برای ایجاد نقش برجسته داشته است.
امروزه ما تصور دقیق یا متن مکتوبی درباره چگونگی آماده سازی سطوح صخرهای و ایجاد نقش برجسته
نداریم. امّا بنظر میرسد بعد از انتخاب صخره مناسب هنرمند سنگ تراش براساس یک الگوی از پیش تعیین شده دیواره صخره را بصورت یک کادر مکعب مستطیل شکل تراش میداده است. بعد از این مرحله هنرمندان دیگری براساس یک الگوی طراحی شده شروع به تراش دیواره صخرهای و ایجاد نقوش برجسته میکردهاند.
برجسته کاری نهایی و ایجاد تزئینات و ریزهکاریها بعد از مراحل فوق صورت میگر فته است و در پایان در مواردی کل نقش برجسته رنگآمیزی میشده است. - آثار و بقایای رنگ امروزه بر روی نقش برجسته شاپور دوم در بیشاپور و نقش برجسته شاپور اول در افغانستان قابل مشاهده است - امّا در مواردی بنا به دلایل نامشخص برخی از این سطوح صخرهای تسطیح شده بدون ایجاد نقش رها شدهاند. تاکنون چهار دیواره صخرهای تسطیح شده در جنوب و غرب ایران شناسایی شده است. هر چند همواره احتمال وجود سطوح مشابه و معرفی نشده وجود دارد. این سطوح در ادامه مورد بررسی قرار میگیرند.
هنر نقش برجسته تراشی دوره ساسانی چنانکه شیپمان خاطر نشان کرده قابل رؤیتترین سند هنری این دوره است.
دوره ساسانی را میتوان دوره اعتلاء هنر نقش برجسته تراشی قلمداد کرد. پادشاهان این سلسله با ایجاد بیش از 30 نقش برجسته بخشی از رخدادهای سیاسی، دینی و خانوادگی این دوره را بر دیواره کوهها ثبت کردند.
ایالت پارس به عنوان خاستگاه ساسانیان بیشترین تعداد آثار معماری و حجاری این دوره تاریخی را در خود جای داده است. اما از قرن چهارم میلادی به بعد و از دوره شاپور دوم 309-379 - م - تغییری در مرکزیت سیاسی-مذهبی قدرت ایجاد شد. دقیقاً از این تاریخ به بعد است که آثار ساسانی در پارس به چشم نمیخورند و در عوض در غرب کشور - کرمانشاه - ظاهر میشوند. هر چند انگیزه اصلی این اقدام در تغییر مرکزیت قدرت به درستی مشخص نیست. اما احتمالاً این تغییر مرکزیت را میتوان اقدامی در جهت کاهش قدرت بیش از حد روحانیون زرتشتی ایالت پارس دانست. رقابت روحانیون استخر با روحانیت غرب کشور - شیز - نیز میتوان از عوامل تغییر مرکزیت قدرت سیاسی باشد. اما از این دوره به بعد نقوش برجسته اردشیرسوم، شاپور دوم و شاپور سوم و همچنین خسرو دوم - پرویز - در منطقه تاق بستان کرمانشاه ایجاد میشود
گویا نقوش برجسته تاق بستان تنها نشانههای حضور ساسانیان در کرمانشاه نیست. شهر هرسین از توابع کرمانشاه نیز مجموعهای از بناها و آثار ساسانی را در خود جای داده است. آندره گدار موفق میشود در این شهر مجموعهای از بناهای عهد ساسانی مانند: لوحه حجاری شده بر کوه، حوض مدور سنگی، درب شکسته شده سنگی و چهارچوب آن و همچنین سکویی با پلکان تراشیده شده از سنگ در این منطقه پیدا کند. او هرسین را مکان احتمالی شهر شاپور خواست دوره ساسانی معرفی میکند
قابل ذکر است به استناد نوشتههای متون اسلامی شهر شاپور خواست از جمله شهرهایی معرفی شده که شاپوراوّل آن را احداث کرده است
اما مهمترین کشف این مجموعه دیواره تراشیده شده بزرگی است که به اعتقاد گدار برای ایجاد یک نقش برجسته صخرهای یا یک سنگنوشته طولانی ایجاد شده است. امّا کار بر روی آن به دلایلی نامعلوم متوقف شده است. این لوحه تسطیح شده 46 متر طول دارد و عرض آن متغیر ولی میانگین آن هشت الی نه متر است. گدار معتقد است این مجموعه بقایای یکی از کاخهای دوره شاپور اوّل است، که قرار بوده کار حجاری یکی از رخدادهای دوره شاپور اوّل بر روی دیواره تسطیح شده آن صورت گیرد
