بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
تصحیح و تسطیح گزارش سن و جنس در گروههای سنی ۵ ساله در چهار استان منتخب کشور طی سالهای ۷۵-۱۳۶۵ با استفاده از روش پیشنهادی سازمان ملل متحد
چکیده
بدون تردید سرشماریها منبع اصلی اطلاعات جمعیتی به شمار می آیند و در بسیاری از مباحث جمعیت و توسعه از جایگاه مهمی برخوردارند. در طیف گسترده ای از موضوعات اجتماعی و اقتصادی، به ویژه ملاحظات مرتبط با مسائل جمعیتی، تعیین نیازهای توسعه، برنامهریزیهای بهداشتی جمعیت و ارزیابی اقدامات و عملکرد دولتها، دادههای سرشماریها مورد استفاده قرار می گیرند. هدف این مقاله تسطیح و تصحیح گزارش سن و جنسی در گروههای سنی پنج ساله در چهار استان منتخب کشور (اصفهان، گیلان، کرمانشاه و لرستان) با در نظر گرفتن درجه توسعه یافتگی هر استان میباشد. روش اصلی مورد استفاده در این مطالعه، روش پیشنهادی سازمان ملل برای تسطیح و تصحیح گزارش سن و جنسی برای گروههای سنی پنج ساله با استفاده از هرم سنی -جنسی جمعیت میباشد. بر اساس چارچوب نظریات توسعه به نظر میرسد در استانهایی که از لحاظ شاخص توسعه انسانی پیشرفته تر هستند، میزان دقت و صحت گزارش سن بالاتر از استانهای کمتر توسعه یافته است .
واژگان کلیدی: تصحیح و تسطیح، روش سازمان ملل، اصفهان، گیلان، کرمانشاه، لرستان
مقدمه
سرشماریها یکی از اصلی ترین منابع اطلاعات جمعیتی به شمار می آیند. ضرورت بازنگری و ارزیابی داده های سرشماری های عمومی جمعیت ایجاب می کند که بتوان ضمن پی بردن به میزان دقت، صحت و کیفیت دادهها، با استفاده از روشهای متنوعی که در این زمینه وجود دارند، به تصحیح اطلاعات جمعیتی و افزایش کیفیت و دقت آمارهای جمعیتی کمک نماید. همه کشورها این واقعیت را پذیرفته اند که سرشماری های جمعیتی کامل نیست و امکان خطا در کلیه مراحل آن وجود دارد، ولی در صورت شناخت خطاها ارزش این دادهها کم نخواهد شد. کشورهای مختلف نیاز به ارزیابی کیفیت نتایج سرشماری را درک کرده اند و با استفاده از روشهای مختلف پوشش سرشماری، برخی از انواع خطاهای محتوایی را مورد ارزیابی قرار داده اند. این در حالی است که باید بپذیریم سابقه سرشماری در ایران به نیم قرن هم نمیرسد و در مقایسه با کشورهای اروپایی و برخی از کشورهای آسیایی بسیار کوتاه است. همچنین باید بپذیریم که مردم ایران آنطور که باید به سرشماری و قبول آن عادت ندارند و این مسأله هنوز به اندازه کافی جا نیفتاده است. لذا با توجه به این موارد باز هم باید بپذیریم که وجود خطا در سرشماری های ما چه از نظر پوششی و چه از نظر محتوایی غیر قابل انکار می باشد. این امر را پژوهشهای انجام گرفته در زمینه ارزیابی درجه صحت سرشماریها تصدیق می کند. به ویژه در مواردی نظیر نسبتهای جنسی که برای مناطق مختلف و همچنین گزارش سن توسط افراد بدست امده است. از طرفی همانگونه که مطرح شد سرشماری، طیف اطلاع رسانی بسیار وسیعی دارد که خصوصیات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی را در نقاط مختلف کشور آشکار میسازد و برنامه ریزیها در جهت توسعه نیز با توجه به این آمارها صورت میگیرد. لذا چنانچه اساس برنامهریزیها بر پایه آمارهای نارسا باشد چندان نمی توان به حل معضلات جمعیتی امیدوار بود و از اینجاست که نیاز به تسطیح در سرشماریها به ویژه در کشورهای در حال توسعه مثل ایران اشکار میگردد. لذا این مقاله با توجه به ترکیب زبانی و قومی هر استان، به بررسی مقایسهای تصحیح و تسطیح گروههای سنی پنج ساله با روش پیشنهادی سازمان ملل متحد در چهار استان منتخب (اصفهان، گیلان، کرمانشاه و لرستان) میپردازد.
أهداف مطالعه
هدف کلی
هدف اصلی این مقاله تسطیح و تصحیح گزارش سن و جنسی در گروههای سنی ۵ ساله در چهار استان منتخب کشور (اصفهان، گیلان، کرمانشاه و لرستان) با در نظر گرفتن درجه توسعه یافتگی هر استان می باشد.
اهداف تفصیلی
۱. تصحیح و تسطیح گروههای سنی پنج ساله (از گروه سنی ۹-۵ ساله تا گروه سنی ۸۴ - ۸۰ ساله) در چهار استان کشور (اصفهان، گیلان، کرمانشاه و لرستان) در فاصله سرشماری های ۷۵-۱۳۶۵
2 . مقایسه گروههای سنی پنج ساله قبل و بعد از تسطیح طی دوره های مورد بررسی
۳. بررسی تفاوت ساختمان سنی جمعیت قبل و بعد از تسطیح با توجه به درجه
توسعه یافتگی هر استان
روش شناسی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه دادههای گردآوری شده از طرق مختلف با اشتباهات و سهل انگاریهای جدی و قابل ملاحظه ای همراه است. هنگامی که ساخت سنی جمعیتی بر اساس داده های سرشماری نادرست بنظر برسد، در آن صورت می توان نسبت به تصحیح آن از راه تعدیل منحنی و یا از طریق تعدیل تحلیلی مبادرت کرد. روش های مختلفی برای تسطیح و تصحیح آمارهای مربوط به سن وجود دارد. از آن جمله می توان به روش میانگین های متحرک برای تسطیح سنین منفرد و روش پیشنهادی سازمان ملل برای تسطیح گروههای سنی ۵ ساله نام برد. روش میانگین های متحرک در مورد صاف کردن منحنی ها، به ویژه منحنی های مربوط به سری های زمانی کاربرد زیادی دارد، اما در تسطیح سنین منفرد در سرشماری نیز مورد استفاده قرار میگیرد (میرزایی، ۱۳۸۱: ۵۳). در روش سازمان ملل که مبنای آن، همان میانگین های متحرک است، تسطیح بر اساس گروههای سنی ۵ ساله صورت میگیرد. برای انجام این کار فرمول زیر توسط سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۵ ارائه شده است:
این روشی مشابه روشی میانگین های متحرک با بکارگیری ۵ دوره است، ولی ضرایب و میزان اهمیتی که در تسطیح به گروههای سنی داده می شود متفاوت است. بدین معنی که ۱۰ برابر گروه سنی ۵ ساله که تسطیح آن مورد نظر است در وسط، ۴ برابر گروه سنی ۵ ساله ما بعد و منهای ۱ برابر دو گروه سنی ۵ ساله ما بعد در سمت راست گروه سنی مورد نظر و ۴ برابر گروه سنی ۵ ساله ماقبل و منهای ۱ برابر دو گروه سنی ۵ ساله ماقبل در سمت چپ گروه سنی مورد نظر قرار میگیرند. مخرج کسر هم جمع جبری ضرایب صورت یعنی رقم 16 می باشد. قابل ذکر است که برای تسطیح گروه سنی ۹-۵ ساله رابطه زیر بکار برده می شود:
Si جمعیت سرشماری شده برحسب سنین منفرد می باشد (کلانتری، ۴۱:۱۳۸۲)
در رابطه با گروه سنی ۴-۰ ساله باید گفت که شمارش گروه اخیر در اکثر موارد با کم شماری همراه است و تصحیح آن کار آسانی نیست. تنها راه حل واقعی بهبود و اصلاح روشهای جمع آوری دادهها می باشد. در این مطالعه بر اساسی شاخص توسعه انسانی که توسط سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور و برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) ارائه شده است، چهار استان از استانهای کشور، استانهای لرستان، اصفهان، کرمانشاه و گیلان انتخاب شده اند. در این بررسی برای تسطیح گروههای سنی، از اطلاعات سرشماریهای نفوس و مسکن استانهای منتخب کشور طی ۷۵-۱۳۶۵ که توسط مرکز آمار ایران انجام شده، استفاده شده است. روش اصلی مورد استفاده در این بررسی روش پیشنهادی سازمان ملل متحد برای تسطیح گروه های سنی ۵ ساله در چهار استان منتخب کشور طی سالهای ۷۵-۱۳۶۵ میباشد. این رویکرد توسعه ای - مقایسه ای بصورت جامع میتواند راهگشای سایر مطالعات در این زمینه باشد.
مروری بر ادبیات موضوع در بررسی که نجاتبانی در زمینه ارزیابی گزارش سن و جنسی در سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ انجام داده اند، سعی نموده اند ضمن بیان ضرورت روشهای مؤثر برای کنترل یا اندازه گیری کیفیت نتایج سرشماری در قالب معیارهای قابل پذیرش مبنی بر اینکه در این گونه روشها، کیفیت و شیوه عمل در مرحله عملیات میدانی سرشماری و نیز سازگاری درونی و بیرونی یافتههای سرشماری مورد بررسی قرار میگیرد میتوان از این رهگذر برآوردی از دقت و صحت گزارش سن و جنسی و حجم کم شماری یا بیشی شماری را بدست داد. در این بررسی ایشان سعی نموده اند روش اخیر را مطرح و از طریق بررسی سازگاری بین نتایج سه آمارگیری جاری و سرشماری جمعیت به ارزیابی نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ بپردازند. روش کار بر پایه محاسبه میزان های بقاء بین آمارگیری جاری و سرشماری های ۱۳۶۵، ۱۳۷۰ و ۱۳۷۵ جمعیت استوار است. نتایج حاصله از وجود کم شماری در گروههای سنی ۴-۰ ساله و گروههای سنی ۱۵ ساله و بیشتر حکایت دارد. بعد از شناسائی گروههائی که در معرض کم شماری قرار داشته اند، برآوردی از حجم کم شماری در این گروههای سنی شده است و برای برآورد حجم کم شماری بر اساس دو فرض عمل شده است:
• پذیرش احتمال بیش شماری در پارهای از گروههای سنی در سال ۱۳۷۵ که در نتیجه جابجا گزارش نمودن سن و پخش شدن در سنین دیگر
• عدم پذیرش بیشی شماری در بعضی از گروههای سنی بطور کلی، اگر از کم شماری در گروه سنی ۴-۰ ساله صرفنظر شود، سایر کم شماری ها را می توان با یکدیگر مرتبط دانست. یافتههای بررسی نشانگر این است که در هر دو حالت ترکیب سنی جمعیت و ترکیب سنی جمعیت کم شماری شده، بیشترین کم شماری به گروه سنی ۲۴- ۲۰ ساله مربوط می شود، هرچند که در گروه سنی قبل و بعد از این گروه سنی نیز حجم قابل ملاحظه ای از کم شماری وجود دارد. در بررسی دیگری که میرزائی در زمینه ارزیابی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵ بر اساسی شاخصی های سنی و جنسی انجام دادهاند، سعی نموده اند با استفاده از پارهای از تکنیکهای غیرمستقیم ارزیابی سرشماریها به اندازه گیری میزان صحت، دقت و کیفیت گزارش سن و جنس در سرشماری ۱۳۶۵ بپردازند. شاخص های نسبت جنسی به تفکیک گروههای سنی، نسبت سنی، نسبت بازماندگان به تفکیک جنسی و گروههای سنی پنج ساله، شاخصی ویپل و شاخص سازمان ملل (ارقام تلفیقی) شاخص های مورد استفاده در این مطالعه بودهاند. ارزیابی سرشماری نشان داد که شاخص نسبت سنی و نسبت بازماندگان (هر دو به تفکیک سن و جنسی) تفاوت معناداری با روند و الگوی مورد انتظار دارند. عدم دقت کافی در گزارش سن، جابجا گزارش شدن سن و نیز تمایل به رند کردن سن را میتوان از خلال شاخصی ها استنباط نمود. شاخص سازمان ملل نیز دلالت بر بهبود پوشش و محتوای سرشماری ۱۳۶۵ در مقایسه با سرشماری های قبلی دارد. در نهایت، ارزیابی کلی سرشماری ۱۳۶۵ آشکار ساخت که به هر حال سرشماری ۱۳۶۵ از نظر گزارش سن بدون اشکال نیست، ولی می توان گفت که در مقایسه با سرشماری های قبلی اختلالات کمتری داشته و بطور کلی از هر سرشماری به سرشماری بعد در کیفیت گزارشی سن و جنس بهبود حاصل شده است (میرزائی )
تصحیح و تسطیح گزارش سن و جنس در گروههای سنی پنج ساله در استانهای منتخب کشور طی سالهای ۷۵-۱۳۶۵
جدول ۱ برآورد حجم کم شماری یا بیش شماری را در گروههای سنی پنج ساله به تفکیک جنسی در استان اصفهان طی سرشماریهای ۷۵-۱۳۶۵ نشان میدهد. به طور کلی در هر دو سرشماری بیشترین نوسانات مربوط به گروههای سنی ۹-۵ و ۱۴- ۱۰ سال می باشد. پس از یک کاهش پیوسته در تغییرات گروههای سنی پنج ساله به لحاظ کم یا بیش شماری تا گروههای سنی ۵۹-۵۵ و ۶۴-۶۰ ساله، مجدداً شاهد یک سیر نزولی از تغییرات در گروههای سنی بعد هستیم. نمودارهای ۱ و ۲ روند تغییرات ساختمان سنی استان اصفهان را طی این سالها به روشنی میدهد.
جدول ۲ برآورد حجم کم شماری یا بیش شماری را در گروههای سنی پنج ساله به تفکیک جنسی در استان لرستان طی سرشماریهای ۷۵-۱۳۶۵ نشان میدهد. در هر دو سرشماری و در هر دو جنسی بیشترین نوسانات مربوط به گروه سنی 20-24 سال میباشد. روند تغییرات در هر دو جنسی در اکثر گروههای سنی به یک صورت است. نوسانات تا گروه سنی ۲۹-۲۵ سال قابل ملاحظه است، ولی پس از آن شاهد یک کاهش پیوسته هستیم. نمودارهای ۳ و ۴ روند تغییرات ساختمان سنی استان لرستان را طی این سالها به روشنی میدهد .
جدول ۳ برآورد حجم کم شماری یا بیش شماری را در گروههای سنی پنج ساله به تفکیک جنس در استان کرمانشاه طی سرشماریهای ۷۵-۱۳۶۵ نشان میدهد. همانطوری که ملاحظه می شود برآورد حجم بیش شماری در سرشماری ۱۳۷۵ در گروه سنی ۲۴- ۲۰ ساله زنان در حداکثر بوده است. حجم کم شماری در گروه سنی ۱۴- ۱۰ ساله در بین هر دو جنسی تقریباً برابر بوده است. در سرشماری ۱۳۶۵ بیشترین نوسانات مربوط به گروه سنی ۱۹-۱۵ ساله بوده که در بین مردان نسبت به زنان فزونی داشته و به جرات میتوان گفت که حجم کم شماری در سرشماری ۶۵ بیشتر بوده است. نمودارهای ۵ و ۶ روند تغییرات ساختمان سنی استان کرمانشاه را طی این سالها به روشنی می دهد.
