بخشی از مقاله
چکیده:
مراتع از بزرگترین منابع اراضی در دنیا بوده و از اهمیت اقتصادی وزیست محیطی زیادی برخوردار میباشند. استفاده نامناسب از منابع طبیعی از جمله خاک سبب تخریب و فرسایش خاک میشود. برای کنترل تخریب و فرسایش خاک باید عوامل موثر برآن شناخته شود. مطالعات کیفیت خاک در شناسایی اثرات مدیریت های منفاوت در عرصههای کشاورزی و منابع طبیعی از تخریب مرتع و جنگلها و احیاء اراضی از اهمیت زیادی برخوردار است. بررسی چنین مطالعاتی که اثرات مدیریتی برکیفیت خاک در کوتاه مدت را نشان میدهند میتوانند راهحلهای مفیدی جهت شناخت مدیریتهای پایدار در هر منطقه به منظور جلوگیری از تخریب خاک، ایجاد و تثبیت تولید پایدار و حفظ محیط زیست را شامل شوند. بدین منظور مطالعهای در منطقه فریدن در استان اصفهان با هدف بررسی شاخصهای کیفیت خاک در سه کاربری اراضی و در سه شیب انجام شد. سه کاربری اراضی شامل مرتع، دیمزار رها شده و دیم در سه شیب 0-10، 10-20 و 20-30 انتخاب گردید. انتخاب اراضی به نحوی بود که حداقل 10 سال از تغییر کاربری آنها گذشته و از نظر زمینشناسی، پوشش گیاهی و نوع مدیریت یکسان باشند. شاخصهای کیفیت خاک در دیمزار دایر، دیمزار رها شده و مرتع در سه کلاس شیب و در دو فصل رشد و خارج رشد بررسی و به مقایسه این فاکتورها پرداخته شد تا تاثیر روند تغییر کاربری اراضی برشاخصهای کیفیت خاک و فرسایش مشخص گردد. نمونههای خاک سطحی - - 0 - 15 سانتیمتر به صورت مرکب برای مشخص کردن خصوصیات فیزیکی و شیمیایی و همچنین شاخصهای کیفیت خاک شامل ازت، فسفر، پتاسیم، هدایت الکتریکی، اسدیته، ظرفیت تبادل کاتیونی، وزن مخصوص ظاهری، مواد آلی، نفوذپذیری، میزان رس جدا شده با آب ،تنفس خاک، میزان سختی خاک سطحی انجام پذیرفت. تجزیه و تحلیل دادهها توسط برنامه آماری SAS و مقایسه میانگینها توسط آزمون دانکن انجام شد.
مقدمه:
رشد بیرویه جمعیت از 2/5 میلیارد نفر در سال 1950 به بیش از 6 میلیارد نفر در سال 2001 رسیده است . مشکل تامین غذا و کیفیت مطلوب زندگی انسانها باعث گرایش به زمینهای حاشیهای و نیز کاربری اراضی گردیده است - . - 13 فشار برای توسعه نواحی کشاورزی در دامنههای شیبدار را میتوان به عنوان راههایی برای مقابله با کمبود مواد غذایی نام برد - . - 20 دامنههای شیبدار و زمینهای حاشیهای همان مراتع بوده که از دید اکولوژیکی دارای اهمیت فوقالعادهای میباشند زیرا اراضی مرتعی حدود نیمی از اراضی دنیا را میپوشنانند . - 43 - این اراضی پلی بین اکوسیستمهای طبیعی و اراضی کشاورزی میباشند. این خاکها با تغییر پذیری زمانی و مکانی شدید، گسترش وسیعی داشته و اهمیت زیادی در حفظ و تنوع گیاهان و به طور کلی موجودات زنده در اکوسیستمهای مرتعی دارند . - 39 - از مهمترین عوامل موثر در تخریب محیط زیست و فشار بر منابع اکولوژیک افزایش سریع جمعیت همراه با بهربرداری ناپایدار از منابع است به گونهای که ظرفیت نگهداشت1 محیط آسیب میبیند . - 2 - کشورهای در حال توسعه مجموعا %58 از کل زمین و %54 از نواحی مزروعی را شامل میشوند در حالی که %80 از جمعیت دنیا در این کشورها زندگی میکنند . - 38 - تعداد زیادی از این کشورها دارای جمعیت روستایی بوده و برای امرار معاش وابسته به زمین میباشند و با توجه به اینکه رشد جمعیت روستایی خیلی شدید بوده و اثرات زیادی روی منابع میگذارند،باعث تخریب ذخایر طبیعی میشوند. تخریب ذخایر طبیعی منتج به کاهش نواحی تحت کشت گیاهان طبیعی و تبدیل کاربریها و پوششهای دیگر زمین میشود. در نتیجه فرسایش در این زمینها افزایش یافته و زمین باروری ذاتی خود را به تدریج از دست میدهد و زندگی مردمی که، به آن متکی است به خطر میافتد . - 12 - داشتن اینکه خاک خوب باید دارای چه خصوصیاتی باشد بستگی به عملکرد خاک و بهرهبرداری از آن دارد که در اتخاذ مدیریت صحیح برای نسلهای آینده کیفیت وسلامت خاک باید مشخص گردد . - 2 -
کیفیت خاک به صورت توانایی دائمی خاک در انجام وظایف خود به عنوان یک سیستم حیاتی در داخل اکوسیستم و تحت استفادههای متفاوت به صورتی که علاوه برحفظ تولید بیولوژیک خود بتواند کیفیت آب و هوا را بهبود بخشیده و سلامت انسان و گیاه و حیوانات را تامین نماید تعریف گردیده است - 36 - .کیفیت خاک تنها به وسیله اندازهگیری خصوصیات خاک قابل ارزیابی میباشد - 14 - و همان گونه تخریب خاک را میتوان از سه جنبه فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی مورد بررسی قرار داده کیفیت خاک نیز از این سه جنبه قابل بررسی میباشد 28 - و . - 36 بشر برای بقاء خود به خاک متکی است و تکامل خاک تا حد زیادی به نحوه استفاده بشر از آن بستگی دارد. باید به این موضوع توجه داشت که هر سانتیمتر خاک چندصد سال طول میکشد تا تشکیل شود.اگر منابع نفت وگاز به پایان برسند انرژیهای جایگزین وجود خواهد داشت ولی جایگزینی برای خاک، آب، هوا و جنگلها وجود نخواهد داشت.
بررسی منابع:
منابع طبیعی پایدار مناسبترین و مهم ترین روش جهت تامین غذای کافی برای جمعیت روزافزون کره زمین میباشد. انسان پس از تامین نیازهای فیزیولوژی خود از قبیل هوا، آب و غذا به امنیت و پایداری تامین این منابع نیز واقف گشته است. در سالهای گذشته به تخریب اراضی، کیفیت آب و هوا توجه زیادی شده و کمتر به مطالعات کیفی خاک پرداخته شده است چون با افزایش شهرنشینی تعداد افرادی که مستقیما با کشاورزی و منابع طبیعی در تماس میباشند کمتر شده وتنها در مواردی که اتفاقاتی نظیر سیل، رانش زمین و یا گرد و غبار حاصل از فرسایش، مردم را تهدید میکند به خاک اهمیت میدهند . - 44 - فرسایش آبی مهمترین عامل تخریب خاک است و به دنبال آن فرسایش بادی، کاهش عناصر غذایی و شور شدن قرار دارند . - 4 - باید در نظر داشت که اساسا نمیتوان عامل مشخصی و معینی را به عنوان عامل اصلی فرسایش در یک منطقه معرفی نمود بلکه شرایط فرسایش موجود در منطقه را باید معلول تاثیرات متقابل عوامل موثر در ایجاد فرسایش دانست - . - 5شرایط محیطی، نوع و میزان فرسایش ایجاد شده در یک منطقه خاص را تعیین میکند این شرایط شامل چهار جزء یا عامل اصلی هستند. اقلیم، توپوگرافی، پوشش اراضی و تغییر کاربری اراضی . - 45 -
فهم فرایندهای اصلی تخریب خاک در ارتباط به نوع کاربری و مدیریت گیاهی از اولویتهای تحقیقاتی است. شناخت اثرات نوع کاربری برخصوصیات خاک به برآورد پایداری کاربری کمک میکند. اثراتی که تغییرکاربری روی خصوصیات خاک دارد دلیلی بر نیاز به تدابیر مدیریتی برای استفاده پایدار میباشد . تخریب پوشش گیاهی میتواند باعث توسعه فرسایش شود که نهایتا تولید محصول را محدود میکند . - 12 - متین - - 1382 با مقایسه میزان فرسایش در اراضی دیم، آیش و مراتع تخریب شده در استان اصفهان به این نتیجه رسید که تیمارهای گندم دیم و شخم نسبت به قرق و حتی مراتع تخریب شده دارای حجم زیاد رسوب بوده است این موضوع تخریب اراضی در اثر تغییر کاربری اراضی تبدیل مراتع به دیمزار را نشان میدهد.حاج عباسی و همکاران - - 1381 در مطالعه تاثیرتبدیل مراتع به اراضی کشاورزی بر برخی ویژگیهای فیزیکی، حاضلخیزی و شاخص کشتپذیری خاک در بروجن نشان داده است که 20 سال کشت و کار، باعث تغیر محسوسی در بافت و مقداررس گردیده است به طوری که وزن مخصوص ظاهری خاک در مراتع تخریب شده 20 درصد افزایش و مواد آلی خاک 30 درصد کاهش یافته است. همچنین درصد رطوبت اشباع خاک در مرتع دست نخورده و مرتع تحت کشت 25 درصد بیشتر از مرتع تخریب شده بدست آمده است . - 2 - در گزارش - 2002 - 2 E.P.A بیان شده است که مدیریت غلط اراضی و تبدیل اراضی مرتعی به زراعی منجر به کاهش مواد آلی خاک از %8/2 در اراضی مرتعی به % 1/2 در اراضی زراعی کاهش یافته است.به طور خلاصه کیفیت خاک به معنی قابلیت خاک برای استفادههای خاص و ظرفیت خاک برای انجام وظایف خود تعریف گردیده است 11 - و . - 22کیفیت یک خاک توسط شاخصهایی مورد ارزیابی قرار میگیرد. این شاخصها به سه دسته فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی تقسیم میشوند. شاخصها به دو صورت کمی و کیفی بررسی میشوند. به دلیل ماهیت پیچیده خاک، تعداد زیادی از خصوصیات خاک میتوانند اندازهگیری شوند. انتخاب تعداد مناسب از شاخصها برای ارزیابی کیفیت خاک تحت استفادهای خاص اول و مهمترین مرحله در ارزیابی و پایش کیفیت خاک میباشد. بنابراین بسته به ماهیت وظایف خاک در سیستم نیازی به اندازهگیری تعداد زیادی از خصوصیات نبوده و اندازهگیری تنها تعداد معدودی از خصوصیات خاک کافی است . - 37 -
مواد و روشها:
شهرستان فریدن با مساحت 3280 کیلومترمربع در 135 کیلومتری غرب اصفهان با مرکزیت داران در طول جغرافیایی 32 درجه و 58 دقیقه و عرض جغرافیایی 50 درجه و 25 دقیقه واقع گشته است. این شهرستان از نظر اقلیمی دارای آب و هوای معتدل و خشک بوده، بیشترین درجه حرارت در تابستان به 35 و کمترین درجه حرارت در زمستان به -18 درجه میرسد. میانگین بارش 350 میلیمتر و ارتفاع از سطح دریا 2390 متر میباشد. از نظر طبقهبندی پابو - پاپودین - این شهرستان عمدتا در منطقه نیمه استپی با بارش بیش از 240 میلیمتر قرار دارد. از نظر پوشش گیاهی تیپهای مختلف گیاهی از قبیل Astragalus Spp و Phlomis olivieri و Scariola orentalis و Noaea mucrontuta و انواع Agropyron Spp در منطقه وجود دارد مراتع این منطقه عمدتا ازمراتع ییلاقی است.
