بخشی از مقاله
خلاصه
کشاورزی جهان در مسیری با منابع محدود قرار گرفته است و باید در عین سرانه آب و زمین کمتر تولید را افزایش داد. پیشبینی میشود تا سال 2050 جمعیت جهان به بیش از 9/2 میلیارد نفر میرسد که این جمعیت نیازمند غذا هستند. میتوان با ترکیبی از بهبود تولیدات کشاورزی و همچنین تغییر در مصارف غذایی تا حدی این نگرانیها را برطرف نمود. یکی از راهکارهای موجود در این زمینه تغییر در سبک زندگی و اصلاح الگوی مصرف میباشد. امروزه کمتر به موضوع الگوهای مصرف غذا و ارتباط آن با منبع آب پرداخته شده است. در هر مرحله از زنجیرهی تامین غذا علاوه بر ردپای آب مستقیم، یک ردپای آب غیرمستقیم نیز وجود دارد که اشاره به مصرف آب در مراحل قبلی دارد. لذا در این تحقیق ضمن بررسی رژیم غذایی حال حاضر ایران، اثر تغییر رژیم بر منایع آب مورد بررسی قرار گرفته است.
1. مقدمه
یکی از چالشهای قرن حاضر فراهم کردن یک رژیم غذایی سالم و عادلانه برای جمعیت رو به رشد جهان است. امروزه در نقاط مختلفی از جهان مردم از قحطی و گرسنگی رنج میبرند در حالیکه که در برخی نقاط دیگر افراد دچار مشکل اضافه وزن اند. تا سال 2050 جمعیت جهان به بیش از 9/2 میلیارد نفر میرسد که این جمعیت نیازمند غذا هستند. میتوان با ترکیبی از بهبود تولیدات کشاورزی و همچنین تغییر در مصارف غذایی تا حدی این نگرانیها را برطرف نمود.
امنیت غذایی و ایمنی غذا از واژههایی مهم و کاربردی است که امروزه در اسناد توسعهای به آن پرداخته شده است و از سوی مسئولان به کار گرفته میشود. تعاریف زیادی از امنیت غذایی توسط افراد و نهادهای بین المللی مختلف ارائه شده است. بانک جهانی امنیت غذایی را دسترسی همه مردم در تمام اوقات، به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم و فعال تعریف میکند. فائو نیز امنیتغذایی را اینچنین تعریف میکند: اطمینان از اینکه همه مردم در هر زمانی دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای اصلی مورد نیازشان را دارند.
امنیت غذایی زمانی تامین میشود که سرانهی سبد غذایی خانواده به صورت صحیح انتخاب و تهیه شود. برای تامین امنیت غذایی در یک کشور و نظام اجتماعی باید سازمانها و نهادها با هم همکاری داشته باشند و با هماهنگی یک سازمان متولی امنیت غذایی، بر تولید یا واردات مواد و محصولات غذایی، آموزش و تبلیغ و آگاهی دادن به جامعه و سیاستگذاریهای کلان اقتصادی نقش ایفا کنند.
2. چالشهای پیش روی امنیت غذایی
کشاورزی جهان در مسیری با منابع محدود قرار گرفته است و باید در عین سرانه آب و زمین کمتر تولید را افزایش داد. افزایش جمعیت، تغییرات آب و هوایی، تخریب خاک از طریق فرسایش، شوری و کاهش مواد مغذی در خاک، کاهش میزان دسترسی به آب، رقابت بر سر زمین برای شهرنشینی، خانه سازی، اهداف غیر کشاورزی و افزایش تمایلات به سمت رژیمهای غذایی با منشا حیوانی از چالشهای موجود در بحث امنیت غذایی میباشد.
چالش عمده پیش روی کشاورزی در قرن 21 آن است که چگونه غذای جمعیت رو به رشد جهان و افزایش میزان تقاضا را فراهم کند. این نکته قابل توجه است که تولید غذای جهانی تا 40 سال آینده باید 110 درصد افزایش یابد.[4] برای رسیدن به این هدف باید موانعی نظیر محدودیت زمین های کشاورزی، کمبود آب، قیمت بالای انرژی، افت سرمایهگذاری در زمینهی تحقیقات کشاورزی و افزایش ضایعات غذایی را در نظر داشت. سازمان فائو با توجه به چشم انداز امنیت غذایی قرن 21 جهان مربوط به کمبود مواد غذایی، تولید مواد غذایی را در قرن حاضر با مشکﻻتی پیش بینی نموده است. رشد پایدار در بخش کشاورزی، عاملی حیاتی برای تغذیه جهان در دهههای آتی است.
3. تغییر رژیم غذایی، راهکاری جهت بهبود امنیت غذایی
در جهانی که با یک چالش جهانی در تغذیه مردم روبرو است، حدود یک میلیارد نفر دچار سوء تغذیه هستند. در آینده تولیدات غذایی به وسیله هر دو عامل افزایش جمعیت در بسیاری از نقاط دنیا و تغییرات آب و هوایی بیشتر تاثیر میپذیرد. بنابراین چالش امنیت غذایی در آینده به یک مساله بزرگتر تبدیل خواهد شد. امنیت غذایی در سالهای اخیر همواره در دستور کار سیاسی کشورها قرار گرفته است.
اقدامات متعددی طی این سالها برای رویارویی با این چالش و بهبود وضعیت امنیت غذایی نظیر تغییر رژیم غذایی، کاهش ضایعات و افزایش بهرهوری در برداشت محصولات انجام شده است. با به کارگیری این اقدامات با هم، تولیدات غذایی با همین منابع موجود میتواند دو برابر شود؛ بدون آنکه اثرات زیستمحیطی افزایش یابد.[4] یکی از مسائلی که مورد توجه جوامع و به ویژه کشورهای توسعه یافته قرار گرفته است بحث تغییر در عادات غذایی است.
یک رژیم غذایی به عوامل متعددی از جمله فرهنگ کشور، وضعیت اقتصادی و قدرت خرید افراد بستگی دارد. جمعیت جهانی موجود در کره زمین، در طی سالیان همواره یک عادت غذایی متنوع داشته است. به عنوان مثال افرادی که در مناطق ساحلی زندگی میکنند، رژیم غذاییشان تا حد زیادی وابسته به ماهی و خوراک دریایی است. شهروندان ایالت متحده چهار برابر بیشتر از متوسط جهانی پروتئین مصرف میکنند. یک رژیم غذایی گیاهی در مقایسه با سرانه مصرف حاضر در آمریکا، میتواند کاهشی در حدود 58 درصد در ردپای آب داشته باشد.[5] اگر همه انسانها رژیم غذایی همانند مردم غرب داشته باشند، برای تولید مواد غذایی مورد نیاز، 75 درصد آب بیشتری در جهان مورد نیاز خواهد بود.
تحقیقات اخیر نشان داده است که حدود 27 درصد از ردپای آب بشریت مربوط به تولید محصولات حیوانی است. در حالیکه فقط 4 درصد از ردپای آب مربوط به استفاده از آب در خانه است.[7] این بدان معنی است که برای کاهش میزان ردپای آب باید نگاهی انتقادانه به رژیم غذایی داشت. تغییر الگوی مصرف و کاهش مصرف گوشت، علاوه بر کاهش در میزان مصرف آب و صرفه جویی در بیلان آب جهانی ، فواید دیگری نظیرکاهش گرمای جهانی، جلوگیری از تولید بیشتر کربندیاکسید، کاهش تولید متان و اکسید نیتروژن، کاهش آلودگی بیشتر نهرها و رودخانهها و اقیانوسها، کاهش تخریب جنگل، کاهش تخریب زیستگاههای حیاتوحش و گونههای در معرض خطر وحصول اطمینان از پایداری محیطزیست نیز دارد. بسیاری از حبوبات کشت شده در دنیا نه برای مصارف انسانی بلکه برای مصارف حیوانی است.
در طی سالهای 2001 تا 2007، به طور میانگین %37 از غلات تولید شده در دنیا برای خوراک دام استفاده شد. با این حال میان دانشمندان و سیاستگذاران به ارتباط میان مصرف گوشت و لبنیات با مصرف آب توجه کمی شده است. نه تنها به این خاطر که تولید جهانی گوشت تقریبا در دوره ای از سال 1980 تا 2004 دو برابر شده، بلکه از این منظر که تولید گوشت از سال 2000 تا سال 2050 نیز به دو برابر امروز خواهد رسید.
مدیریت تقاضا برای محصولات حیوانی به وسیله ترویج تغییر در یک رژیم غذایی غنی از گوشت جز سیاستهای اجتنابناپذیر در سیاستهای زیستمحیطی در نظر گرفته میشود. در کشورهایی که مصرف سرانه محصولات حیوانی رو به افزایش است، باید نگاهی انتقادانه به این افزایش تقاضا داشته باشند. بنابراین تغییر رژیم غذایی مردم میتواند منابع آبی در دسترس را افزایش دهد.
مطرح کردن این بحث نشاندهندهی این موضوع است که مفهوم آب مجازی، آب را به عنوان یک موضوع مهم جهانی برجستهتر میسازد و مدیریت آن را در سطوح خرد وکلان جامعه مطرح میسازد. آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا و یا یک فراورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف میکند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیرهی تولید از لحظه شروع تا پایان میباشد.
4. مقایسه ی ردپای آب مربوط به یک رژیم مبتنی بر گوشت در برابر یک رژیم گیاهی
عادات غذایی تا حد زیادی سرانه ردپای آب را تحت تاثیر قرار میدهد. اگر فرض کنیم که متوسط سهم روزانه از محصولات حیوانی، ترکیبی معقول از گوشت گاو، مرغ، ماهی، تخم مرغ، و فراورده های لبنی باشد، میتوان تخمین زد که هر یک کیلو کالری انرژی از محصولات حیوانی به طور متوسط نیازمند مقدار تقریبی 2/5 لیتر آب می باشد. از سوی دیگر محصولات غذایی با منشاء گیاهی به ازای هر کیلو کالری انرژی نیازمند مقدار تقریبی 0/5 لیتر آب هستند.
جمعیت مرفه امروزه بیشتر تمایل به غذاهای با منشا حیوانی دارند که نیاز چند برابری به آب و انرژی به ازای هر کالری از انرژی روزانه دارد. جدول 1 ردپای آب متوسط ردپای آب جهانی را برای تعدادی از محصولات زراعی و دامی نشان میدهد.
جدول -1 ردپای آب برخی از محصولات زراعی و دامی
5. تاثیر تغییر رژیم غذایی بر روی منابع آبی ایران
در این تحقیق 93 قلم مواد خوراکی کشاورزی در غالب 12 گروه غذایی مورد بررسی قرار گرفته است تا میزان آب مجازی موجود در رژیمهای غذایی محاسبه شود. لذا ابتدا رژیم غذایی حاضر مصرفی ایران و سپس پنج سناریو که جزئیات آن در جدول 2 آمده است، مورد محاسبه قرار گرفت.
جدول - 2 رژیمهای غذایی در نظر گرفته شده
